1. Ластанған атмосфералық ауаның адамның өмір сүру жағдайына және денсаулығына әсері.

Атмосфера ауасының ластануы қоршаған ортаға әсер ететін, халықтың денсаулығына теріс ықпал жасайтын жетекші алғы шарттардың бірі болып қалып отыр. Атмосфера ауасына жылу энергиясы және мұнай-газ секторы, тау-кен өндіру және тау-кен өңдеу салалары, қара және түсті металлургия кәсіпорындары барыша теріс ықпал етуде. Автомобиль көлігінің ауаны ластауы көлемі соғырлым қауіпті бола түсуде, бұл республика аумағында автокөлік құралдары санының мейлінше өсуіне негіздеуде. Осы проблема жалпы қалалық барлық шығарындыға қарағанда ауа бассейінінің ластануына автокөлік үлесі 60% және одан артыққа жететін ірі қалалар үшін аса өзекті.Негізгі себебі тазартылмаған айдындарға немесе жеткіліксіз тазартылған ағын суды жіберу болып табылатын жер үсті суларының ластануы, қоқыстану және сарқылу процесі жалғасуда. Халықтың сапалы ауыз суға қол жеткізу проблемасы бұрынғысынша өзекті болуда. Экологиялық басым бағыттардың бірі өндіріс пен тұтыну қалдықтарын өңдеу болып қалып отыр. Елде 100 млн.тоннадан аса қатты тұрмыстық қалдықтар (бұдан әрі –ҚТҚ), 22,3 млрд. тоннадан аса өндірістік қалдықтар жиналған, оның 12 млрд. астамы техногендік минералдық түзілімдер. Экологиялық тепе-теңдікті тұрақтандыру мәселелерінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметтің негізгі векторы мемлекеттік экологиялық сараптама рәсімін орындау, қоршаған ортаны қорғау саласындағы лицензиялау, қоршаған ортаға эмиссияға рұқсат беру арқылы экологиялық реттеу болып табылады. Халықаралық тәжірибеге сәйкес мемлекеттік табиғат қорғауды бақылау жүйесінің жұмысы Қазақстан Республикасының экологиялық заңнаманы қатаң сақтаумен қорытылатын түпкілікті нәтижеге, қоршаған ортаға теріс ықпал етуін төмендету жөніндегі іс-шараларды іске асыруға, қолданылатын санкцияларды орындауға бағытталады. 2007 жылғы 9 қаңтардағы

2. Атмосфера - биосфера элементі және ауыстырылмайтын табиғи ресурс ретінде. Негізгі қасиеттері және оның экологиялық белгілері.

Атмосфера–ауа, химиялық қоспалар мен су буынан тұратын күрделі жүйе. Ол биосферадағы физико-химиялық және биологиялық процесстерінің жүріуінің шарты және метеорологиялық режимнің маңызды факторы. Атмосфера-жердің газ тәрізді қабығы.

 Атмосфераның маңызды қасиеттеріне оның жылдам араласуы мен үлкен ара қашықтыққа орын ауыстыруы, басқа сфералармен, әсіресе мұхитпен байланысы жатады. Мұхитпен араласу нәтижесінде мұхит атмосферадағы көміртегінің қос оксиді мен күкірт оксидін, Күкіртті газ және басқа қосылыстарды сіңіреді. Атмосферадағы қосылыстардың басым бөлігін өсімдіктер сіңіреді және зат алмасудың топырақ звеносына кіреді. Жылдам араласқыш қасиеті мен оның ластануы таратуы, сонымен қатар локаьды ластануды ғаламдық ластануға айналдырушы фактор  болып табылады. Атмосфераның әр түрлі параметірлерін және қасиеттерін, оның химиялық құрамы, жылу режимін, орын ауыстыруы, родиоактивтілік, электромагниттік фон және т.б әсер етеді.

3. Атмосфералық ауаның табиғи және антропогендік ластануы. 4.Атмосфералық ластану түрлері масштабтарының бөлінуіне байланысты: жергілікті, аймақтық және жаһандық. Жаһанды атмосфералық ластанудың экологиялық салдары: жылулық эффекті, озон қабатының тесігінің үлкеюі, қышқыл жаңбырлар..Атмосфералық ластанудың қоршаған ортаның түрлі нысандарға және түрғындардың өмір сүру жағдайына әсері.

Табиғи ластану:атмосферада унемі белгілі мөлшерде шаң болады.шаң табиғатта жүретін табиғи процестер нәтижесінде түзіледі.шаңнын үш түрі болады:минералдық,органикалық және космостық.минералдық шаң:тау жыныстарының үгітілуі мен бұзылуы,вулкандар атқылауы,орман,дала,торфтардың өртенуі,теңіз беттерінен судың булануы минералдық шаңнын түзілуіне себеп болады.органикалық шаң:ауада аэропланктондар-бактериялар,саңырауқұлақтардың споралары мены өсімдіктердің тозаңдары,ашу,шіру өнімдері турінде болады.космостық шаң:жанған метеориттердің қалдықтарынан түзіледі.Табиғишаңжер атмосферасның негізгі құрам бөлігі болып табылады.Табиғи шаң бөлшектері органикалық немесе бейорганикалық болуы мүмкін...Жасанды ластану: атмосфераны ластаушылардың ең негізгілері транспорт турлері,әсіресе автомобильдің жанармайларының жану өнімдері болып табылады.

Атмосфералық ауаның ластануы 2 үлкен топқа бөлінеді: фондық және антропогендік. Фондық ластану(Табиғи ластану) – елді мекендерден, қалалардан және өнеркәсіптік объектілерден алыс жерлердегі әр түрлі қоспалардың(газдар, шаңдар, химиялық заттар) шоғырлануы елді мекендерге арналған ШРЕК-тен әлдеқайда азатмосфералық ауа сапасының күйі. Бұл ластанулар негізінен табиғи үрдістердың нәтижесінде п.б.:атмосферада унемі белгілі мөлшерде шаң болады.шаң табиғатта жүретін табиғи процестер нәтижесінде түзіледі.шаңнын үш түрі болады:минералдық,органикалық және космостық.минералдық шаң:тау жыныстарының үгітілуі мен бұзылуы,вулкандар атқылауы,орман,дала,торфтардың өртенуі,теңіз беттерінен судың булануы минералдық шаңнын түзілуіне себеп болады.органикалық шаң:ауада аэропланктондар-бактериялар,саңырауқұлақтардың споралары мены өсімдіктердің тозаңдары,ашу,шіру өнімдері турінде болады.космостық шаң:жанған метеориттердің қалдықтарынан түзіледі.Табиғишаңжер атмосферасның негізгі құрам бөлігі болып табылады.Қазақстанда фондық лоастаулар жерлерді бей-берекет игеруден және Арал суының азайып, құрғауынан пайда болды, осылардың барлығы өнеркәсібі жоқ және адамдар мекендейтін аумақтарға да атмосфералық ластаулар болуы мүмкін екендігін көрсетеді.

Атмосфералық бассейнді антропогендік ластаулар(Жасанды ластану): атмосфераны ластаушылардың ең негізгілері транспорт турлері,әсіресе автомобильдің жанармайларының жану өнімдері болып табылады.

Жаһанды атмосфералық ластанудың экологиялық салдары: жылулық эффекті, озон қабатының тесігінің үлкеюі, қышқыл жаңбырлар: Парниктік газдардың әсерінен жылулық баланстың өзгеру нәтижесінде мүмкін болатын жер шарының температурасының ғаламдық артуын парниктік эффект деп атайды. Негізгі парниктік газ көмірқышқыл газы болып табылады. Көмірқышқыл газының парниктік эффектіге қосатын үлесі әр-түрлі мәліметтер бойынша 50% -тен 65% -ке дейін жетеді. Парниктік газдар жылу сәулелерінің космос кеңістігіне кетуіне қарсы әсер етеді. Олар қақпанға түскендей болып жиналады да ауаның температурасының артуына (парниктік эффект) әкеліпсоқтырады. Атмосферадағы парниктікгаздардың мөлшерінің екі еселенуі ХХІ ғасырдың екінші жартысында болуы мүмкін. Бұл ғасырда, әр-түрлі болжамдарға сүйенсек, планетаның орташа жылдық температурасының 1-3,5⁰С-ға артуына әкеледі. Ауа райының жылынуы әлемдік мұхиттың деңгейінің көтерілуінен басқа да құбылыстар: ауа райының тұрақсыздық дәрежесінің артуы, дауылдардың жиіленуі, жануар мен өсімдіктердің жойылу жылдамдығының артуына әкеліп соқтыруы мүмкін. 

Атмосфераның озон мәселесіадамқызметтерінеқатыстыөзарабайланыстыекңаспектісібар;жоғарықабаттағыбұзылужәнежермаңыкеңістігіндегіконцентрациясыныңартуы.  Атмосфераныңжоғарықабатындағы озон оттегңмолекуласыныңультракүлгінсәулелерәсеріненыдырауынәтижесіндетүзіледі.Босоттегініңоттегімолекуласынақосылуынан озон түзіледі.Біруақытта озон молекулаларыныңыдырап ,оттегігеайналупроцесіжүреді.Реакцияжүруініңшартыультракүлгінсәулелердіңболуыжәнеолардыңинфрақызылжылулықсәулелергеайналуыболыптабылады.   Соңғыжылдарыатмосфераныңжоғарықабатындағыозонныңмөлшерікемуібайқалады.Солтүстік жарты шардыңорталықжәнежоғарыендіктеріндебұлкемуүшпайыздықұрайды.Мәліметтербойыншаозонныңбірпайызғакемуітерініңқатерліісігіменауырудеңгейін бес-жетіпайызғаарттырады.   Озонның  еңкөпмөлшеріАнтарктиданыңүстіндежойылған.Мұңдасоңғыотызжылдаозонныңмөлшеріқырық-елупайызғакеміген.Озонныңконцентрациясыкемуінәтижесіндетүзілгенкеңістікті озон тесіктерідепатайды.Тесіктіңкөлеміжылынатөртпайызғаартыпотыр.Қазіргікездегіоныңмөлшері АҚШ-тыңкөлеміненартық.Соныменқатар,көшіпжүретінтесіктердіңпайдаболуыжиілепбарады.Озонтесігініңпайда болу себептеріәлі де болсатолықанықталмаған.Оларалғашрет осы ғасырдыңсексеніншіжылдарыбайқалған.Азуақыттықбақылауқандай да бірнақтықорытындыжасауғамүнкіндікбермейді.   Қазіргікездегі озон қабатынбұзатыннегізгіантропогенді фактор фреондарболыптабылады.Бұлхлорфтар –көміртектербөлметемпературасындақайнайды.Олартоңазытқышқұрылғыларда,әртүрлібалландардатасымалдаушы –газ ретіндеқолданылады.Қазіргікездегіфреондардыңмөлшерінкемітужәнеболашаққаөңдірудітоқтатуғабағытталғаніс-шараларжүргізілуде.Көптегенмемлекеттерфреондардыңөндірісінелупайызкемітужәнеолардыбасқапропилленттерменалмастырутуралыміндеттемеқабылдады.Бірақ,жоғарыдәрежедетұрақтылығынабайланыстыфреондаратмосферадаөтеұзақуақытсақталаалады. Озон қабатыинтенсивтітүрдекөктемдебұзылабастайды.Себебіқыстағытөмен температура мен бұлттылықтыңартуыфреондардыңқұрамындағыхлордыңбөлініпшығуынаәкеледі.Алкөктемдегітемператураныңжоғарылауыхлордыңозонғаәсерінарттырады.   Озон қабатыныңбұзылуыныңтағыбірсебебі, ретіндеатмосферағаоттегінбөліпшығаратыннегізгі фактор ретіндеормандардыңжойылуыаталады. Атмосфераныңтөменгіқабаттарындаозонкүштіантитоксикантжәнебактериоцидболыптабылады.Олжағымсызиістерді,кейбірканцерогендізаттардыбұзуғақабілетті.Бірақ,жоғарыконцентрациядакүшті у болыптабылады.Адамдаолтынысалудықиындатады,көздітітіркіндіреді,өсімдіктердіңассимиляциялықаппаратынзақымдап,хлорофиллдібұзады.

Қышқылжауындардыңпайдаболуыныңнегізгісебебікүкірттіңқосоксидіменластануболыптабылады. Су буыныңқатысуындакүкіртті ангидрид күкіртқышқылыныңерітіндісінеайналады. Осындайжолменкөмірқышқыл газы мен азот оксидтеріненкөмірқышқылы мен азот қышқылытүзіледі. Оларғаорганикалыққышқылдар мен басқа да қосылыстарараласып, қышқылреакциясы бар ерітіндібереді.Қышқылжауын – шашын мен оныңкомпоненттеріәсіресеормандарғаорасанзорзиянкелтіреді. рН мәні 5,6 теңжауындықышқылжауындепатайды. Қазіргіуақытта рН 2,2-2,3 болатынжауыншашындарбайқалған. Теріс температура кезеңініңұзақтығықышқылдықжауыншашындардыңәсеретуұзақтығынарттырады.қышқылжауыншашынтопыраққа, су экожүйелеріне, өсімдіктерге, архтектіраескерткіштеріне, ғимараттарғажәнет.б. зияндыәсеретеді.