№1 Экономикалық теорияның даму кезеңдері.
Экономикалық білімнің дамуында төрт басты кезеңді атап көрсетуге болады:
I кезең – ғылыми дамуға дейінгі: экономикалық ойлардың пайда болуынан бастап бірінші ғылыми мектептердің қалыптасуына дейінгі кезең (хрематистика, конфуцизм, схоластика).
II кезең – экономикалық ғылымның қалыптасуы, яғни экономикалық жүйенің мәні, мақсаты мен міндеттері туралы жүйелі білімнің пайда болуы (меркантилизм, физиократтар мектебі, классикалық саяси мектеп).
ІІІ кезең – (ХІХ ғасырдың 2-ші ширегі, ХХ ғасырдың 1-ші жартысы) экономикалық ғылымның негізгі принциптерінің ашылуы және қалыптасуы, 2 мықты теориялық жүйенің: марксизм және маржинализмнің қалыптасуы жүзеге асқан кезең.
Марксизм теориясындағы орталық мәнді капитал және қосылған құн туралы ілім алады. Маржинализм теориясы (маржиналь – шекті), экономикалық талдауды шаруашылық айналымға қатысушы жеке субъект тұрғысынан алып жүзеге асырады. Бұл бағыт ағылшын экономисті А.Маршаллдың еңбектерінде айтарлықтай толық сипатталған («Экономикалық ғылымның принциптері»).
ІV кезең – экономикалық талдаудың жаңа бағыттарымен сипатталады:
а) Макроэкономикалық бағыттың пайда болуы. Бұл талдаудың дамуы Дж.Кейнстің есімімен тығыз байланысты. 1936 жылы Дж.Кейнс «Жұмысбастылық, пайыз және ақшаның жалпы теориясы» атты еңбегін жариялап, сол арқылы экономикалық теорияда тағы бір бағыттың қалыптасуына ықпал етеді.
Кейнс тиімді сұранысты (тұтыну және инвестициялық) қалыптастырып, реттеу мақсатында мемлекеттің экономикаға араласуы қажет деп санады. Оның басты идеясы осы.
б) Уақыт факторының рөлін есепке алатын теорияның пайда болуы. Осыған орай экономикадағы динамикалық үрдістерді зерттеу белең ала бастайды. Динамикалық талдаудың дамуы экономикалық тербелістер феноменін, экономикалық өсумен тығыз байланысты мәселелерді терең түсіндіруге ықпал етті (шведтік экономистер Г.Мордаль, Виксель).
в) Жетілмеген бәсеке феноменін талдауға арналған жаңа экономикалық бағыттың қалыптасуы. Аталған кезең экономистері жетілген бәсеке феноменін зерттеуді негізге алды. Джоан Робенсон 1933 жылы заманға сай нарықтағы тұлғаны монополия анықтайды деген идеяны дамытқан «Жетілмеген бәсеке экономикасы» атты еңбегін жарыққа шығарады.
г) Экономикалық оптимум (ең жақсы жағдайлар) теориясының пайда болуы – бұл ресурстарды бөлу мен тұтынушылар арасында игіліктерді бөлу мәселелері зерттелетін әл-ауқат теориясы (У.Хикс).
д) Әр түрлі түрленімді қамтыған институционализм теориясының пайда болуы. Бұл бағыт экономикалық қатынастар жүйесінде әлеуметтік-психологиялық факторларды қолдануға негізделген.
е) ХХ ғасырдың ортасы мен ХХІ ғасырдан бастап постиндустриалдық экономика теориялары пайда болып, қарқынды дами түсті.
№2 Экономикалық теорияның қызметтері.
Экономикалық теорияға қатысты алғандағы функция (қызмет) деп отырғанымыз – объективті дүниені танып-білу жүйесіндегі осы теорияның шешетін міндеттері, сонымен бірге басқа да ғылыми пәндерге қатысты оның міндеттері. Бұлардың негізінде экономикалық теорияның шынайы әлем объектілері және субъектілерімен диалектикалық тұрғыда өзара әсерлесуі қалыптасады. Сол қызметтерінің бірнешеуін төменде көрсетейік:
Экономикалық теорияның танымдық қызметі – қоғамдық ұдайы өндіріс айналымында (өндіріс, бөлу, айырбас, тұтыну) көрініс табатын заңдар, заңдылықтар және экономикалық өмір категорияларын ғылыми тұрғыда танып-білу (зерделеу). Ол нақты үрдістердің мәнін, ішкі, анықтаушы байланыстарын зерттейді. Экономикалық теория қоғам дамуының заңдары мен тенденцияларын танып біледі, әсіресе оның заманға сай жағдайы үшін.
Методологиялық қызметі салалық, салааралық, функционалдық, тарихи-экономикалық ғылымдар кешені үшін, сонымен бірге білімнің сан алуан саласында тоғысқан экономикалық ғылымдар үшін теориялық түпнегіз (фундемент) ретінде сипатталады.
Келесі қызметі прагматикалық немесе тәжірибелі-болжамдық. Көп жағдайда экономикалық әдебиеттерде күнделікті тәжірибе және болжам деген екі ұғым бір-бірінен бөлек қарастырылады, алайда оларды бірге талдау қажет. Тәжiрибенi ғылыми болжамды алдын ала негіздеуден үзіп алу қоғамның экономикалық өмiрiнде сөзсiз жағымсыз салдарға әкеледі. Жеткілікті түрде негізделген және жасалып біткен ғылыми болжамдарсыз, олардың міндетті көп нұсқалылығынсыз (тіпті экономикалық теория элементтерін пайдала отырып) қабылданған шешімдер экономикалық тәжірибеде волюнтаризммен және осындай нұсқадағы қоғамның сөзсіз шығындарымен бірге жүреді.
Басқа да ғылымдар сияқты экономикалық теория білім беру қызметін атқарады. Ол экономикалық ойлау мен сәйкесінше сана-сезім қалыптастырады, яғни білім беру қызметі соңында шаруашылықтың іс-әрекетін анықтайды, қоғамдық психологияға әсер етеді.
№3 Негізгі экономикалық мақсаттар және экономикалық үрдістерді танып-білу әдіснамасы.
Экономикалық мақсаттарды келесі түрде тұжырымдауға болады:
Экономикалық өсу: жоғары көлемдегі өндіріс және ең жақсы сападағы тауарлар мен қызмет көрсету, яғни неғұрлым жоғарғы өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету;
Толық жұмысбастылық: жұмыс істеуге ықыласы бар және жұмысқа қабілеті бар барлық адамдардың жұмыс істеу мүмкіндігі;
Экономикалық тиімділік: қолда бар шектеулі өндірістік ресурстар жағдайында аз шығын шығара отырып ең жоғарғы табысқа қол жеткізу;
Бағалардың тұрақты деңгейі: инфляция және дефляцияға жол бермеу шараларын қарастыру;
Экономикалық еркіндік: іс-әрекет еркіндігі жағдайындағы экономикалық қызметті қарастыру;
Табыстың әділ бөлінуі: азаматтардың ешқандай тобының қайыршылыққа тап болмауын қамтамасыз ететін шаралар;
Созылмалы дертке шалдыққандарды, еңбекке қабілетсіздерді, әрекетке қабілетсіздерді, қарттарды немесе басқа да қараудағы жандарды экономикалық қамсыздандыру.
Экономикалық үрдістерді зерттеудің әдіснамасы сонымен бірге, басқа да қоғамдық ғылымдармен қолданылатын әдістерді де пайдалануды ұйғарады, атап айтқанда:
тексеру: өзін-өзі тексеру, сұхбат жүргізу, жұмыс күнінің суреті, сауалнама жүргізу, құжаттарды үйрену, бақылау, функционалды-құндық талдау;
жетілдіру: жүйелік көзқарас, ұйқастық, параметрлік, блоктік, моделдеу;
талдау: жүйелік, декомпозиция, салыстыру, серпінді, мақсаттарды құрылымдау, сараптама-аналитикалық, нормативтік, басты компоненттерді анықтау, баланстық, өзара байланыстылық және регрессивтік, матрицалық, аналитикалық-есеп айыру (экономикалық-математикалық моделдеу);
негіздеу: ұйқастық, салыстыру, сараптама-аналитикалық, моделдеу (фактіге негізделген және күтілетін), сандық көрсеткіштерді есептеу, нормативтік;
енгізу: үйрету, дайындау және біліктілікті жоғарылату, жаңа енгізілмелерді материалдық және моральдық тұрғыда ынталандыру, көлемге сүйену және оны басқаруға қосу.
№4 Экономикалық теорияның басқа ғылымдармен байланысы.
Экономикалық теория: Салалық экономикалық ғылым, Функционалдық экономикалық ғылым, Түйіндес экономикалық ғылымдарымен тығыз байланысты. Және де өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы, көлік, байланыс өндірістік емес сфералар және басқалар экономикасы, еңбек экономикасы, қаржы, ақша айналымы, статистика, бухгалтерлік есеп, биржалық іс, менеджмент, аудит, экономикалық тарих, экономикалық тарихи ой, экономикалық география, табиғатты пайдалану экономикасы, информатика сияқты ғылымдармен де байланыстыруға болады.
Құрылыс экономика курсын алсақ, осы өндіріс саласына байланысты заңдылықтар мен негізгі ерекше заңдарды зерделейді, не оның өзіндік сипатын, құрылыс саласындағы экономикалық категориялар қызметінің ерекшелігін анықтайды. Негізгі көңіл қоятын жағдай - құрылыстың тиімділігін арттыру экономикалық тұтқалар мен категорияларды, оның кейбір бөліктерін: құрылыс, жоспарлау мен смета жасау, құрылыс өндірісіндегі несие-қаржы тетігі, материалдық-техникалық маркетинг, менеджмент – бір сөзбен айтқанда құрылыстағы күрделі қаржыны жұмсаудың тиімділігін арттыру, ерте жасалған негізгі өндірістік қорларды қайта құру және жаңғыртуды қарастырады.
Экономикалық ғылымның басқа ғылымдармен байланысы:
өнеркәсіп экономикасы
құрылыс экономикасы
ауыл шаруаш ылық
экономикасы және т.б.
бухгалтерлік есеп
статистика
қаржы-қаражат
географиямен
тарихпен
демографиямен және т.б.
Экономикалық теория басқа экономикалық ғылымдармен өзара байланысы арқылы шектелмейді, қоғамның табиғи кешеніне, сонымен бірге техникалық ғылымдарға да әсер етеді, адамдардың шаруашылық қызметінде оларды пайдаланудың тиімді нәтижесін анықтайды. Бұл экономикалық социологияға қатысты, мәдени экономия, химия ғылымының экономикасы, металлургия салаларының экономикасы т.с.с. экономикалық ғылымның ішкі саласы қолданбалы ғылымдардың барлық салаларымен байланысты. Бұл ғылымдардың техника мен технологиясының интегралдық байланысының дамуына әсер етеді, бұл жағдай келешек инженер кадрларды дайындауға, техникалық шешімді тиімді пайдалануға өте қажетті.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯМЕН ТҮЙІНДЕС ҒЫЛЫМДАР: Экономикалық тарих, Экономикалық ойлар тарихы, Экономикалық география, Табиғатты пайдалану экономикасы, Математика, Информатика, Әлеуметтану, Демография.
№5 Экономикалық теориядағы негізгі теориялар және мектеп өкілдері, олардың айырмашылығы.
Теориялар:
Меркантилизм мектебінің өкілдері:Томас Мэн(1571-1641), Антуан де Монкретьен(1575-1621),Уилльям Стаффорд(1554-1612), Жан Бастист Кольбер(1619-1683), Иван Посошков(1652-1726). Қоғамдық байлықтың көзі сыртқы саудада. Зерттеу мақсаты – айналыс аясы. Меркантилизм (франц. mercantіlіsme, итал. mercante – деген сөзден шыққан – саудагер‚ көпес) – капиталдың бастапқы қорлану дәуірінде дүниеге келген сауда-өнеркәсіп буржуазиясының экономикалық теориясы мен саясаты.
16 ғасырда пайда болып, 18 ғасырдың аяғына дейін дамыды. Меркантилизмді А.Смит (1723 – 90) өзінің “Халықтар байлығының табиғаты мен себептері” (1776) атты басты еңбегінде негіздеді. Меркантилизм Батыс Еуропа елдері – Англия, Франция, Испания, Португалия, Италияда дамыды.
Меркантилизмнің көрнекті өкілдері:
Англияда – У.Стаффорд, Т.Мен, Дж. Стюарт;
Италияда – А.Серра;
Францияда – А. де Монкретьен, Ж.Б. Кольер.
Меркантилизм теориясының кейбір нышандарын орыс экономисі, І Петрдің замандасы И.Т. Посошковтың “Сараңдық пен байлық туралы” деген еңбегінен де кездестіруге болады.
Меркантилизм ілімін жақтаушылар – меркантилистер – қоғам байлығы мен әл-ауқатының көзі материалдық игіліктер өндірісі емес‚ тауар және ақша айналысы саласы деп есептеді. Олардың пікірінше қоғамның әл-ауқатына сыртқы сауданы реттеу‚ тауарлар әкелімінен әкетілімінің басым болуы және елде ақшалай капиталдың қорлануы жолымен қол жеткізуге болады. Осыдан келіп “меркантилдік” деген термин сауда‚ коммерц. деген мағынада қолданыла бастады. Сонымен бірге ол материалдық пайдакүнемдікпен‚ бас пайдасын күйттеушілікпен байланысты ұсақ есепшіл‚ саудагерлік дегенді де білдіреді.
Физиократизм: ФрансуаКенэ(1694-1774), Анн Тюрго(1727-1781). Өндіріс аясын зерттеу. Бірақ өндіріс аясы түсінігіне ауыл шаруашылығы жатқызылған. Физиократизм – (XVIII) қоғамның байлығы саудада емес өндірісте деген қағида ең бірінші «физократтар» мектебінің өкілі Франсуа Кэненің еңбегінде пайда болды, бірақ ол ұлттық байлықтың қайнар көзі ауыл шаруашылығының еңбегінде деп есептеді.
«Физио» - табиғат, «кратос» - үстемдік. Алайда өндірісті тек ауыл шаруашылығымен шектеп халық шаруашылығын басқа салаларын өнімсіз деп есептеу дұрыс болмады. Бұл кезеңнің көрнекті өкілдері Ф.Кенэ, А.Тюрго, Дюпон де Немур.
Классикалық саяси экономия: Уильям Петти(1623-1687), А.дам Смит(1723-1790), Давид Рикардо(1772-1823)6Джон Стюарт Милль(1806-1873), Жан Батист Сэй(1762-1832). Өндіріс аясын зерттеу. Халық шаруашылығының барлық саласын бірдей қамту. Еңбек – барлық тауар құндылықтарының негізі мен өлшемі. Экономиканы реттейтін заңдардың барлығы объективті болып келеді. Классикалық саяси экономия - ХҮІІІ ғасыр (У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо, Буагильбер) - өндірістің барлық саласын зерттеп, барлық тауарлардың құндылық өлшемі негізі еңбекте деп дәлелдеген. Экономиканың нарықпен реттелуін және қоғамның барлық топтар табыстарының қайнар көзін анықтаған. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы басында саяси экономия екі бағытқа бөлінді: марксизм және маржинализм.
Марксизм: Карл Маркс(1818-1883), Фридрих Энгельс(1820-1895). Қосымша құн теориясы. Қоғамның барлық экономикалық құбылыстары талдауының классикалық тәсілдемесі. Марксизм — 19 ғасырдың 40-жылдары Карл Маркс пен Фридрих Энгельс негізін қалаған философиялық, экономикалық және әлеуметтік-саяси көзқарастар жүйесі. Марксизмнің теориялық қайнар көзі — классикалық неміс философиясы (Г. Гегель, Л. Фейербах), классикалық ағылшын саяси экономиясы (А. Смит және Д. Рикардо) және француз утопиялық социализм ілімі (Ш. Фурье, Р.Оуэн және Сен-Симон).Марксизмнің мақсаты, қоғамның негізгі қозғаушы күші ретінде жұмысшы табының маңызын теориялық негіздеу болды. Марксизм ілімі бойынша тарих барлығы бес формациядан: алғашқы қауымдық, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік формациялардан тұрады.
Маржинализм: Карл Менгер(1840-1921), У.Джевонс, Евгений Бем-Баверк (1851-1914). Фридрих Визер(1851-1926). Леон Вальрас (1834-1910). Вильфредо Парето (1848-1923). Август Фридрих фон Хайек(1899-1992). Людвиг фон Мизес(1891-1973). Экономикалық категорияларды зерттеу үшін шекті шаманы пайдалану. Микроэкономикалық әдіс. Маржинализм — экономикалық теория. М. шекті өнімділік, шекті шығын, шекті пайдалылық табыстылықтың кему заңдарын, сұраныс пен ұсыныс заңдарын басшылыққа алады.
1870 — 80 ж. тарихи экон. ілімде “маржиналистік төңкеріс” дәуірі деп аталады. Шекті, маржиналдық тәсілді Австрия мектебінің негізін қалаушылар: К.Менгер (1840 — 1921), Ф.Визер (1851 — 1926), О.Бәм-Баверк (1851 — 1919) игіліктердің пайдалылығын зерттеуде тұңғыш рет қолданды. Жаңа класс. теорияны жасаушылар шекті талдауды тауар, көрсетілетін қызмет бағасының құралуын, бәсекелі рыноктегі өндіріс факторларын зерделеу үшін пайдаланды. Мұндағы өзекті мәселе — кемел бәсеке экономикасының тепе-теңдігін сақтау идеясы. Экономиканы сипаттауға микроэкон. көзқарас осы теорияның айрықша белгісі болып табылады. М. теориясында құндылықтың субъективтік сияқты ұғымдарғa негізделеді, шекті пайдалылықтың, өнімділіктің теориясы, шекті пайдалылық теориясы, жарасымды экономикалық теория, т.б. тұжырымдалады.
Жаңа классикалық теория: Альфред Маршалл(1842-1924), Артур Пигу(1877-1959). Жаңа классикалық теория . Неоклассикалық теория]– классикалық саяси экономияның идеяларын қазіргі қолдампаздық тұжырымдамалар шеңберінде көрсететін экономикалық ой-пікір бағыты.
Бұл теорияны неоклассикалық мектеп деп те атайды. Алғаш рет 19 ғасырдың аяғында екінші толқындағы маржинализм өкілдеріне қатысты пайда болды. Неоклассикалық теория еркін бәсекелі нарық жүйесіне мемлекет барынша аз араласуы қажет деп есептейтін экономикалық либерализм идеяларын қолдайды. Оның өкілдері нарықтық жүйені өзін-өзі реттейтін және адамзатқа белгілі жүйелердің ішінде экономикалық тұрғыдан ең тиімді жүйе деп қарайды. Неоклассикалық теория - ХІХ ғасырдың 90 жылдары (Д.Кларк, А.Маршалл, А.Пигу). Неоклассиктердің ойы келесіде: егер нарықтық экономиканың субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік бірлесе өте жақсы қызмет атқарған болар еді деп есептеді.
Кейнсиандық: Джон Мейнард Кейнс (1883-1946). Реттелмелі экономикалық теория – мемлекеттің араласуы. Макроэкономикалық тәсілдеме. Кейнсиандық мектеп – ХХ ғасыр (Дж.Кейнс). Бұл ағымның «капитализмді реттеу» теориясы бойынша: экономиканы нарықтық реттеумен қатар мемлекеттің араласуының қажеттілігін айқындады.
МОНЕТАРИЗМ. Экономикалық ой-пікірдің бұл ағымы жаңа көзқараспен екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өмірге келді. Монетаризмнің негізін қалаушы, американ экономисі, Нобель сыйлығының лауреаты Милтон Фридмен (1912-2006) болып табылады. Бұл бағытта макроэкономикалық саясаттың ортасында ақша мәселесі орын алады. Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты бағыты ретінде ақша-несие саясатын жүргізудің негізі қарастырылады. Мемлекеттің бұл жердегі міндеті болып инфляциямен және басқа да мәселелермен күресу үшін банктік несие пайызын және ақша массасын бақылап отыруы табылады. Фридменнің монетаризм саласындағы жеткен жетістіктері Кейнстік талдауды сынға алумен байланысты, оның ойынша, шаруашылық өмірдегі күрделі өзгерістер ең алдымен, ақша массасымен және ақша импульстерімен тығыз байланысты болып табылады.
Оңтайлы күтімдер теориясы. Бұл басқаша, жаңа классикалық макроэкономикалық теория деген атпен белгілі болып 1970-жылдары қалыптасты. Бұлар макроэкономика саласына микроэкономикалық талдаудың құралдарын қолдануды ұсынды. Жаңа классиктер оңтайлы күтімдер гипотезасын алға тартты, оның авторы болып американ экономисі, Нобель сыйлығының лауреаты Роберт Лукас (1937 жылы туылған) саналады. Осы гипотезаға сәйкес, болашақ баға күтулері барлық экономикалық субъектілер үшін мінез-құлық танытудың ең маңызды себептері болып табылады. Осыған байланысты, үнемі өзгеріп отыратын экономикалық жағдайларға байланысты және қолдағы бар нақты ақпараттарға сүйене отырып олар алдағы болашақ уақытқа қарап шешімдер қабылдап отырулары тиіс.
Ұсыныс экономикасы теориясы. 1970-1980-жылдары танымал болған бұл бағыттың негізін салған болып американ экономисі Артур Лаффер (1941 жылы туылған) табылады. Бұл теория 1970-жылдары орын алған энергетикалық дағдарыстан кейнстік талдау әдістері негізінде нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеудің айтарлықтай әлсіреуіне байланысты орын алды. Неоклассикалық батыстық бағыт экономиканы сауықтырудың жаңа әдістерін іздестірумен болды. Лаффердің және оның жақтастарының көзқарастары тұрғысынан, экономикалық дамудың факторы деп сұранысты емес, ұсынысты қолдау және кәсіпкерлердің инвестициялық қызметін ынталандыру керек дейді. Негізгі қағидасы болып мемлекеттің экономикаға араласуын барынша төмендете отырып жеке кәсіпкерлікке көмек беру табылады. Мемлекеттік қаржылар басты құрал ретінде қарастырылады, яғни салық мөлшерлемелерін төмендету жолымен кәсіпкерлікті дамытуға маңызды түрде көңіл бөлінеді. Лаффердің теориясы және оның тәжірибелік қорытындылары сол кездегі АҚШ Президенті Рональд Рейганның «Рейганомика» атты мемлекеттік саясатында көрініс тапты.
Институционализм: Торстейн Веблен(1857-1929), Уэсли Митчелл(1874-1948), Джон Гэлбрейт(1908жылы туылған). Экономикалық дамудың сипаттамасы, нарық бөлігі болатын экономикалыұ институттардың жүйесі болып табылады. Институционализм, институттық экономикалық теория (латынша іnstіtutо іс-қимыл салты, әдет-ғұрып, сондай-ақ іnstіtutum орнату, құру) экономика ғылымындағы қоғамның және экономиканың дамуын әлеуметтік психология тұрғысынан түсіндіретін бағыт. Институционализм эконономикалық ой-пікірдің жетекші бағыттарының бірі, бұл бағыт экономиканы барлық негізгі құрылымдары тұрақты әлеуметтік өзгерістерге ұшыраған әркелкі жүйе ретінде қарайды. Бұл теория бойынша экономика дамудың сипаты мен бағытын нарық өздігінен айқындамайды, қайта үстемдік құрып отырған экономика институттардың бүкіл жүйесі айқындайды. Әлеуметтік бағдарламалар, индикативтік жоспарлау және мемлекет тарапынан араласудың басқа да нысандары қоғамдық дамудың қажетті нышандары ретінде қаралады. Институционализмнің көптеген идеялары дамыған бірқатар жетекші елдердің эконномика саясатына негіз ретінде алынған. Иституционализм экономикалық құбылыстарды қоғамдық психология, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, жалпы жұрт таныған дағдылар, сондай-ақ ойлау тәсілі және адамдар тобы немесе тұтас халық үшін басым сипат алып отырған мінез-құлық сияқты институттар ықпалының нәтижесін түсіндірді. Онда әлеуметтік құбылыстар отбасы, мемлекет, кәсіподақтар, тағы басқа институттарға жатқызылады. Иституционализмді жақтаушылар мінез-құлық, әдет-ғұрып, салт-дәстүр тарихын зерделеуге баса көңіл бөлді. Кейінгі жылдары олар экономика үдерістерді технократиямен, технология детерминизммен байланыстыра бастады. Неоинституционализм өкілдері трансакция шығын теориясын, меншік құқығының экономика теориясын, қоғамдық таңдау теориясын, тағы басқа талдап жасады. Барлық бағыттағы иституционализмге тән ортақ сипат: экономиканы бағалауға адамгершілік-психология тұрғыдан қарау; қазіргі заманғы экономика жүйені бүкіл қоғамның мүдделері үшін әлеумет бақылау және мемлекет реттеу тұғысынан реформалауды талап ету; жалпы ұлттың әлеумет-мәдени дамуына зиян келтіретін жеке дамуға сын көзбен қарау. Қазіргі заман ғылымында "жаңа Институционализмнің" төрт түрін бөліп көп көрсетуге болады:
тарихи институционализм
ұтымды таңдау институционализм
экономикалық институционализм
әлеуметтік институционализм.
№6 Экономикалық теория және экономикалық саясат.
Экономикалық теория — бұл:
ұдайы өндірістің фазалық динамикасы және ұзын толқындар динамикасы арқылы жүріп отыратын, экономикалық өсудің заңдылықтары мен факторлары туралы ғылым, ұлттық байлық туралы ғылым:
қажеттіктерді қамтамасыз ету үшін тауарлар өндірісінде, оны айырбастауда шектелген ресурстарды (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік) пайдалану туралы ғылым;
өндіріс пен айырбас әрекеттерінің түрлері туралы, адамдардың күнделікті іскерлік өмірі туралы және өмір сүруге қажет заттар алу туралы ғылым.
Экономикалық теория – экономикалық жүйелерге, экономикалық дамуға, экономикалық заңдар мен заңдылықтарға ғылыми көзқарастардың жиынтығы, яғни экономикалық құбылыстар мен үдерістер туралы, шаруашылықтың жұмыс істеуі туралы, экономикалық қатынастар туралы логикаға, тарихи тәжірибеге және экономист-ғалымдардың теориялық тұжырымдамаларына негізделген теориялық түсініктер. Экономикалық Теория неғұрлым елеулі жалпы байланыстарды, нарықтық экономика мен оның басқа да тұрпаттары дамуының экон. үдерістеріне тән қажетті себептік байланыстарды зерттейді. Өндіріс пен бөлу тәсілдерінің дамуын, еңбек нәтижелерінің пайдаланылу бағытын, меншік қатынастарын зерделейді. Экономикалық-өндірістік қатынастардың теориялық тұжырымы экономикалық категориялар (қоғамдық еңбек бөлінісі, тауар, ақша, капитал, ұлттық байлық, т.б.) арқылы жасалады.
Экономикалық саясат – мемлекеттің экономикалық іс-шараларының жүйесі, яғни мемлекет, үкімет жүргізетін іс-қимылдардың, экономиканы басқару саласындағы шаралар жүйесі, елдің мақсаттарына, міндеттеріне, мүдделеріне сәйкес экономикалық үдерістерге белгілі бір бағыттылық беру. Экономикалық саясаттың мақсаттары мен құралдары қоғамдық құрылыстың сипатымен, елдің дамуының ішкі және халықаралық жағдайларымен айқындалады. Экономикалық саясат құрылымдық, инвестициялық, қаржы-несие, әлеуметтік, сыртқы экономикалық, ғылыми-техникалық, салық, бюджет саясатын қамтиды.
Экономикалық саясаттың пайда болуы алғашқы мемлекеттердің қалыптасуымен байланысты болды. Ежелгі және орта ғасырларда Экономикалық саясат әдетте салықтар алумен, ақша, айналыс және жер қатынастарын реттеумен шектелді. Капиталдың бастапқы қорлануы кезеңінде Экономикалық саясатқа капит. мануфактуралардың құрылуына және сауданың дамуына септігін тигізген меркантилизм мен проекционизм тән болды, ал өнеркәсіптік буржуазияның өсуіне қарай еркін кәсіпкерлік саясат пен фридредерлік барған сайын үлкен рөл атқара бастады. Қазіргі заманғы монополистік капитализмге мемлекеттің экономикалық рөлінің күшеюі сияқты Экономикалық саясат белгілері тән: мемлекет ұдайы өндіріске белсене араласады, халық ш-ндағы секторды дамытады, экономиканы бағдармалайды, дағдарысқа, инфляцияға қарсы шараларды жүзеге асырады, фирмалардың, соның ішінде халықаралық монополистік ұйымдардың сыртқы экономикалық қызметін реттейді.
№7 Қоғамдық өндірістің құрылымы.
Қоғамдық өндіріс құрылымын екіге бөледі: материалдық және материалдық емес.
Материалдық өндіріс материалдық игіліктерді өндіру саласын қамтиды.
Материалдық емес өндіріс материалдық емес қызмет көрсетулер және рухани құндылықтарды өндірумен байланысты.
Кез-келген, соның ішінде қазіргі заманғы өндіріс бірнеше ортақ қасиеттермен сипатталады, негізінде біркелкі компоненттерді немесе факторларды қамтиды: дербес фактор және заттық фактор.
Дербес фактор – бұл адамның жұмыс күші, яғни оның физикалық және ойлау қабілетінің жиынтығы. Жұмыс күшін тұтыну – бұл еңбек. Еңбек – адамның мақсатты қызметінің үрдісі.
Заттық фактор – өндіріс құралдарын құрайды. Өндіріс құралдары – бұл еңбек заты мен еңбек құралдарының қосындысы.
Еңбек заты – адамның дайын өнім өндіру мақсатында өз еңбегі арқылы әсер ететін зат.
Еңбек құралдары – адамның өз күші және еңбек заты арасында орналасатын бұйым немесе бұйымдар кешені, адамның еңбек затына әсер ететін қаруы. Еңбек құралдары өндіріс дамуының деңгейін көрсететін маңызды көрсеткіш болып есептеледі.
№8 Еңбек бөлінісінің мәні, түрлері.
Еңбек бөлінісі жүйесінің жалпы түсінігін қалыптастыру үшін оның түрлеріне сипаттама береміз.
Табиғи еңбек бөлінісі. Тарихи бірінші қалыптасқан еңбек бөлінісінің түрі.
Табиғи еңбек бөлінісі - еңбек қызметінің жас ерекшелігінің белгісіне қарай жекелену үрдісі. Бұл еңбек бөлінісі адамзат қоғамының жаралу барысында шешуші рөл атқарды: ерлер мен әйелдер, жасөспірімдер, ересектер мен қарттар арасында.
Сипаты бойынша табиғаттың өзінен, әрбір адам өзінің физикалық, интеллектуалды және рухани құндылықтарының шеңберінде қызметтерді шектеуді орындаудан шығатынына байланысты аталған еңбек бөлінісі табиғи деп аталады.
Еңбек бөлінісінің келесі түрі техникалық бөлініс болып табылады.
Техникалық еңбек бөлінісі
Техникалық еңбек бөлінісі – бұл табиғат арқылы қолданылатын өндіріс құралдары, ең алдымен техника және технологиямен анықталатын адамдардың еңбек қызметі түрінің дифференциациясы.
Техника, технология, шикізат, материалдардың пайда болуы мен олардың өндіріс үрдісінде пайдаланылуы жаңа еңбек бөлінісінің шығуына әкелді. Ең алдымен адам табиғатымен міндеттелетін табиғи еңбек бөлінісі сияқты, техникалық еңбек бөлінісі де пайда болған жаңа техникалық құралдары, өндіріс құралдары табиғатымен міндеттеледі.
Қоғамдық еңбек бөлінісі
Ақырында, өзара байланыстары және экономикалық факторлармен (шығын, баға, пайды, сұраныс, ұсыныс, салықтар және т.б.) бірігуі әсерінен еңбек қызметінің әр түрінің жекеленуі, дифференциациясын қалыптастыратын табиғи және техникалық еңбек бөліністері арқылы сипатталатын қоғамдық еңбек бөлінісіне тоқталып кету қажет.Қоғамдық еңбек бөлінісі түсінігі табиғи және техникалық еңбек бөліністерін бірге қамтиды, өйткені кез-келген қызмет түрінің адамнан тыс (табиғи еңбек бөлінісі) және адаммен өндіріс үрдісі кезінде пайдаланылатын материалдық-техникалық құралдардан (техникалық еңбек бөлінісі) тыс жүзеге асуы мүмкін емес. Өндірістік қызмет кезінде адамдар ескіріп қалған немесе жаңа техниканы қолданады, бірақ екі жағдайда да ол техникалық еңбек бөлінісінің сәйкесінше жүйесі ретінде аталады.
Салалық және территориялық еңбек бөлінісі
Қоғамдық еңбек бөлінісі шеңберінде салалық және территориялық еңбек бөлінісін бөліп көрсеткен жөн.Салалық еңбек бөлінісі өндіріс жағдайларымен, пайдаланылатын шикізат, технология, техника және шығарылатын өнім сипатымен анықталады. Территориялық еңбек бөлінісі болса, еңбек қызметі алуан түрлерінің кеңістіктік орналасуымен сипатталады. Оның дамуы табиғи-климаттық жағдайлардағы ерекшеліктермен қатар, экономикалық тәртіп факторларымен де анықталады. Өндірістік күштер, көлік, байланыс қатынастарының дамуына сәйкес экономикалық факторлар басты рөл атқарады. Алайда, өндіруші сектор мен ауыл шаруашылығы саласының дамуына табиғат факторлары үстемдік етеді. Территориялық еңбек бөлінісінің өзге түрлеріне: аудандық, аймақтық және халықаралық еңбек бөліністері жатады.Бірақ салалық және территориялық еңбек бөліністері бір-бірінен тыс пайда бола алмайды. Қоғамдық еңбек бөлінісінің бөліну үлгілеріне: түрлендіру (дифференциация), мамандану және әртараптандыру (кеңею) жатады.
Түрлендіру
Түрлендіру пайдаланылатын өндіріс құралдары, технология және еңбектің ерекшеліктерімен сипатталатын жеке өндірістің оқшаулану, «тармақталып шығу» үрдісінде көрініс табады. Басқаша айтақанда, бұл қоғамдық еңбек бөлінісінің қызметтің барлық жаңа түрлеріне ажыратылу үрдісі. Мысалы, бұрын тауар өндіруші игіліктің қандай да бір түрін тек өндірумен ғана емес, сонымен бірге оны өткізумен де айналысқан. Енді ол өзінің барлық назарын тек игіліктерді өндіруге ғана аударады, ал оларды өткізу басқа, оған мүлде тәуелсіз шаруашылық субъектінің мойнында. Осылай, біртұтас шаруашылық қызмет әр қайсысы функционалды түрде сол бірлік ішінде болған екі түрге ажырады.
Мамандану
Түрлендіруден мамандануды айыра білу қажет. Мамандану негізіне түрлену жатады, бірақ ол өндірілетін өнімнің тар шеңберіне күш жұмылдыру негізімен сипатталады. Мамандану түрлендіру үрдісін бекітіп, тереңдетеді. Жоғарыда келтірілген мысалда өндірістің сатудан бөлініп шығуы қарастырылды. Айталық тауар өндіруші жиһаздың кең түрін шығарумен айналысты, бірақ әрі қарай ол тек ас уй жиһазын шығаруға оқшауланды. Тауар өндіруші жиһаз шығарудан бас тартқан жоқ, бірақ ол енді әмбебап еңбек құралдарын мамандандырылған еңбек құралдарымен ауыстыру негізінде өндірісін қайта ұйымдастырады, яғни жұмыс күшін де осы қызмет түрінде тәжірибесі, білімі мен артықшылықтары мол болуын ескере отырып таңдайды. Әрине, бұл жерде шарттылық пен өтпелі жағдайлар көп, алайда осы екі ұғым – дифф мен мамандануды ажырата білу керек.
Әртараптандыру
Өндірісті әртараптандыру ерекше назарға лайық. Әртараптандыру деп өндірілетін өнім номенклатурасының кеңеюін түсіну керек. Бұл екі жолмен жүзеге асырылады. Біріншісі – нарықтық әртараптандыру. Ол сол уақытта басқа кәсіпорындармен шығарылып жатқан өнім қатарын кеңейтумен сипатталады. Бұл ретте көп жағдайда осындай әртараптандыру үрдісі дәл сондай тауар шығаратын кәсіпорындардың бір-бірін ығыстыруы немесе бірігуіне әкеледі. Басты нәрсе бұл жағдайда әдетте, сатып алушыға ұсынылатын тауар номенклатурасының молаю болмайды. Екінші жол – өндірістік әртараптандыру. Ол ғылыми-техникалық прогресспен (ҒТП), сапалы жаңа тауарлар мен технологияның пайда болуымен тікелей байланысты. Әртараптандырудың аталған түрі нарықтық түріне қарағанда, бұрын болмаған қажеттіліктерді тудырады және қанағаттандырады немесе болған қажеттіліктер жаңа тауарлар және қызметтермен қанағаттандырылады. Әдетте, өндірістік әртараптандыру кәсіпорындағы сол уақытта бар өндіріспен тығыз байланыста болады және органикалық түрде одан өсіп шығады. Өндірістік әртараптандыру шеңберінде технологиялық, толық жете және азық-түліктік әртараптандыруларды бөліп көрсетуге болады. Айтарлықтай кең масштабта дамып келе жатқаны ол – азық-түліктік әртараптандыру.
№9 Ұдайы өндіріс: типтері, түрлері, нәтижелері.
Қоғамдық ұдайы өндіріс дегеніміз қоғамдық өндірістің әрдайым қайталанып отыратын, үздіксіз жаңару үрдісі. Ұдайы өндірістің екі типін ажыратады:
Жай;
Ұлғаймалы.
Жай өндіріс – бұл өндіріс үрдісінің бұрынғы масштабта қайталанып отыруы, сондықтан барлық түскен табыс жеке тұтынуға кетеді.
Ұлғаймалы өндіріс – бұл өндіріс үрдісінің кеңейтілген көлемде қайталануы, яғни алынған табыстың жартысы өндіріс жоғары масштабта жаңарып отыруы үшін қосымша ресурстарды сатып алуға жұмсалады.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің үш түрі бар: а) интенсивті; б) экстенсивті; в) аралас. Олардың сипаттамалары төмендегідей:
Интенсивті |
Экстенсивті |
Аралас |
Өндірістік әлеуетті техника және технологияны жетілдіру арқылы жоғарылату
|
Өндіріс қуаттылығын пайдаланылатын өндіріс факторларының санын өсіру арқылы жоғарылату |
Өндіріс қуаттылығын пайдаланылатын өндіріс факторларының санын өсіру арқылы және техника мен технологияны жетілдіру арқылы жоғарылату |
сурет Ұлғаймалы ұдайы өндірістің түрлері
Қоғамдық өндірістің нәтижесінде игілік пайда болады.
Игілік – бұл адамның белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыратын және олардың мүдделеріне, мақсаттарына, ұмтылыстарына жауап беретін зат, құбылыс, еңбек өнімі, белгілі бір жағымды қасиеттерге ие барлық құндылықтар.
Экономикалық әдебиеттерде игіліктің басқа да анықтамалары бар, мысалы А.Маршалл игілікке бізге қажетті барлық заттарды немесе адамның қажеттілігін қанағаттандыратын барлық заттар деп түсінік беріп кеткен. Бұл анықтамада игілік тек нәрсе, зат ретінде ғана көрінеді.Кейде игіліктер жүзеге асқан пайдалылық ретінде қарастырылады, оларға тек еңбек өнімі ғана емес сонымен қатар табиғат сыйлары да жатады.Адамға өте қажет, соңғы кездері алатын орны өсіп келе жатқан қызмет көрсету игіліктердің арасында ерекше орынға ие.
Қызмет көрсету – бұл нәтижесі адамның қандай-да бір қажеттілігін қанағаттандыратын пайдалы әсерге ие адамның мақсатқа бағытталған қызметі. Игіліктерді терең түсіну үшін олардың жіктеліміне назар аудару қажет. Игіліктердің әр түрлі түрлерін бөліп көрсетудің негізі болып табылатын көптеген критерилер бар. Солардың анағұрлым көп таралған бір түрі болып игіліктерді материалдық және материалдық емес деп бөлуді жатқызамыз.
Материалдық игіліктерге: табиғаттың дайын сыйлары (жер, ауа, климат); өндіріс өнімі (азық-түлік өнімі, ғимараттар, құрылыс, машиналар, құралдар және т.б.) жатады. Кейде материалдық игілікке (мысалы, А.Маршалл бойынша) материалдық игіліктерді иемденуге байланысты қатынастарды да (патенттер, авторлық құқық, кепілдер) жатқызады. Сол арқылы бір топқа сипаттары бойынша ерекше игіліктерді енгізеді, олардың біреуі пайдалылықтың мәні болса, келесісі – пайдалылықты иемдену түрі.
Материалдық емес игіліктер – бұл адам қабілеттерінің дамуына әсер ететін игіліктер, олар өндірістік емес салада жасалады: денсаулық сақтау, білім беру, өнер, кино, театр, мұражай және т.б. Материалдық емес игіліктердің екі тобын бөліп көрсетеді: Ішкі – адамға табиғатпен берілген және оларды адам өз еркімен дамытатын игіліктердің бір түрі (дауыс, ән айту, декламация, музыкалық қабілет, ғылымға қабілеттілік және т.б.). Сыртқы – бұл қажеттілікті қанағаттандыру үшін сыртқы әлемнің беретін әсері (бедел, іскерлік байланыстар, қолдау және т.б.). Аталған топтарынан басқа игіліктердің тағы қазіргі және болашақ, тікелей және жанама, ұзақ және қысқа мерзімді т.б. түрлері болады. Игіліктердің экономикалық және экономикалық емес түрлері ерекше мәнге ие болады.
Экономикалық игіліктерге (бұл термин экономикалық ғылымның субъективтік мектебіне тән, өкілі – белгілі итальяндық экономист А.Пезенти) қажеттілікті қанағаттандыратын игіліктермен салыстырғанда шектеулі көлемде алынатын игіліктер жатады. Экономикалық игіліктермен ресуртардың, игіліктердің шектеулілігі (сиректігі) жағдайындағы адамның сәйкесінше мінез-құлқымен (шаруашылық өндірістік қызмет) негізделетін игіліктердің сиректілік мәселесі тығыз байланысты екенін айтып кету керек.
Экономикалық емес игіліктер – адам күшінен тыс табиғаттан алынатын дайын сый. Бұл игіліктер адамның белгілі бір қажеттіліктерін толық және әрдайым қамтамасыз ету үшін жеткілікті дәрежеде табиғатта «еркін» болады (ауа, су, жарық және т.б.).
№10 Өндіріс құралдары.
Өндіріс құралдары - еңбек құралдары - өндіріс ғимараттары, машиналар, станоктар, құралжабдықтар мен еңбек заттарынын - шикізат, отын, материалдық игіліктерді өндіру барысындаадамдар пайдаланатын көмекші материалдардың жиынтығы.Басты өндірістік фактордың бірі- өндіріс құралдары болып табылады. Бұл материалдық ресурстар, заттардың екі тобын қамтиды. Біріншіден еңбек құралдары – олардың көмегімен адамдар қажетті құндылықтарды құрады (саймандар, машиналар, жабдықтар, өндірістік ғимараттар, құрылымдар және т.б.). Екіншіден, еңбек заттары – еңбек процессінде адамдар әсер ететін заттар, олар келешектегі өнімнің материалдық негізін құрайды (мұнай, кен, шикізат, материалдар және т.б.). Осылай өндіріс үрдісінде еңбектің материалдық ресурстарын құралдар мен заттарға олардың міндеті ойынша бөледі. Осы ресурстарды бөлудің тағы бір белгісі олардың шығу тегі.
Өндіріс құралдарының негізгі түрлері: Шығу тегі бойынша өндіріс құралдары да екі топқа бөлінеді: 1) табиғи ресурстар (табиғаттың өзі берген) - шабындық жерлер, ормандар, минералдардың, газдың орналасқан жерлері, су және басқалары (олардың жалпылама түрде – “жер” деген бір сөзбен атайды); 2) өндірістік ресурстар – адамдар құраған (немесе өңдеген) заттар және олар өндірісте одан әрі пайдалану үшін ойлап табылған. Бұл – машиналар мен жабдықтар, өндірістік ғимараттар мен құрылымдар, шикізаттар мен жартылай фабрикаттар және басқа да адам қолы арқылы өткен өндіріс құралдары.Қоғамдық өндіріс дамыған сайын ондағы өндіргіш күштердің де міндеті арта түспек. Өндіріс қоғамдық өнімді өндірудің бастапқы сатысы, осыдан қозғалыс басталмақ. Адамдар шығарған өндіріс құралдары көбінесе КАПИТАЛ деп аталады, олар негізгі капитал (өндіріс құралдарының өзі) және ақшалай капитал (өндіріс құралдарын сатып алуға арналған ақша) болып бөлінеді. Сондай-ақ нақты капитал тағы бір атауға ие – инвестициялық ресурстар (немесе тауарлар), себебі олар экономиканы инвестициялауға арналған. Осыған байланысты барлық тауарлық массада өндірістік тұтынуға түскен инвестициялық тауарлармен қатар (өндіріс құралдары) тұтыну тауарларын немесе адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұтыну заттарын (азық-түліктер, киім, тұрғын үй, телевизорлар және т.б.) бөліп алуға болады. Инвестициялық тауарлар тек қана тұтыну заттарын шығару үшін қызмет етеді. Негізгі капиталдың қызмет етуімен байланысты физикалық және моральдық тозулары орын алады. ФИЗИКАЛЫҚ ТОЗУ үрдісі негізгі капитал элементтерінің өндірісте одан әрі пайдалануға жарамайтындығын сиаттайды. Негізгі капиталдың заттық тозуынан басқа,оның құнсыздануы нәтижесінде және арзан, тиімді жабдықтардың пайда болуымен байланысты олардың моральдық тозуы орын алады.
№11 Өндірістік қатынастар.
Өндірістік қатынастар — өндіріс, бөліс, айырбас, тұрмыстық игіліктерді тұтыну үдерісінде адамдар арасында объективті түрде қалыптасатын қатынастар. Өндірістік қатынастар қоғамдық дамудың бір сатысын екінші сатысына шектеуде объективті өлшемдерді құрайды, мұның өзі қоғамның бірін-бірі кезекпен алмастырушы тарихи тұрпаттарын – қоғамдық-экономикалық формацияларды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Қоғамның экономикалық құрылымы, заңи және саяси қондырма икемделетін және қоғамдық сананың белгілі бір нысандары сай келетін нақты базис өндірістік қатынастардың жиынтығын құрайды. Өндірістік қатынастардың екі жағы бар. Бірінші жағы – тікелей материалдық-өндіргіш күштермен айқындалатын өндірістік-техникалық қатынастар; олар технологиямен және өндірісті ұйымдастырумен байланысты туындайды, мысалы, түрлі мамандықтағы жұмысшылар арасындағы, ұйымдастырушылар мен орындаушылар арасындағы қатынастар, бұлар кәсіпорын ішіндегі немесе қоғам ауқымындағы технологиялық еңбек бөлінісімен байланысты туындайды, Екінші жағы – өндірістік-экономикалық қатынастар; олар өндірістік-техникалық қатынастардан өзгеше түрде адамдардың өндіріс құрал-жабдығына қатынастарын, яғни меншік қатынастарын білдіреді. Өндірістік қатынастардың бұл жағы мен меншік қатынастары мағыналас ұғымдар.
№12 Өндіріс факторлары.
Өндіріс факторлары -өндіру (жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету) барысында дайдаланылатын негізгі компоненттер: еңбек, жер, табиғат ресурстары, капитал. Қазіргі заманғы экономикалық теория игіліктерді (тауарларды) өндіру (қызметтерді көрсету) үшін қажетті есурстарды топтарға - өндіріс факторларына бөледі. Олардың алғашқысы - еңбек факторы. Жер факторының (табиғи ресурстар) мағынасы кең (адамдардың келген жері ретінде кәсіпорындар алып отырған аумақ ретінде, пайдалы қазындылардын, су ресурстары мен басқа да ресурстардың көзі ретінде ұғынылады). Капитал факторы дегеніміз заттық (нақты) капитал — ұзақ уақыт және сан қайтара пайдаланылатын өндіріс құрал-жабдығы (шикізат, машиналар, жабдық, өндірістік ғимарат, т. б.). Осы классикалық өндіріс факторларынан басқа қазіргі заманғы экономикалык теорияда кәсіпкерлік қабілет, ғылыми-техникалық прогресс және ақпарат та жиі бөліп көрсетіледі.
Өндіріс факторлары — бұл өндіріс процесіне ресурстардың алуан түрлерін шынайы түрде біріктіруді білдіреді. Ресурстар бір-бірімен өзара байланысты, олардың комбинациясы жағдайында ғана факторларға айналады, сондықтан да өндіріс — алуан түрлі факторлардың өзара байланысты әрекеттерінің бірлігі болады.
Өндіріс факторларының нарығы ресурстарға деген сұраныс өндірістік қайталама сипатын білдірсе де, сұраныс пен ұсыныс әртүрлі субъектілер арасындағы шектеулі ресурстарды бөлуді реттейді. Дегенмен, түпкі тұтыну үшін өнім неғұрлым қажет болса, осы ресурстарға деген сұраныстар да солғұрлым жоғары болады. Барлық ресурстар өндіріске белгілі бір комбинацияларда, өзара толықтыру және өзара алмастыру түрінде ғана қатысады. Машинкалар мен құрал-жабдықтарды табиғи (жанды) еңбекпен, оған керісінше ауыстыруға болады, ал табиғи материалдарды — жасанды еңбекпен ауыстыруға болады. Сондықтан да ресурстар бағасының өзгеруі, әрқашанда өзге ресурстар бағасының өзгеруіне әкеліп соғады. Жер өндіріс факторы ретінде өндірістік процесте бүкіл пайдаланылатын табиғи ресурстарды білдіреді. Бірсыпыра салаларда (аграрлық пен өндіруші және т.б.) жер тікелей шаруашылық жүргізу объектісі еңбек «заты» мен «құралы» ретінде түсіндіріледі. Одан өзге, «жер» өндіріс факторы қызметінде меншік объектісі ретінде қатысады.
Капитал — өндіріс факторлары жүйесіндегі материалдық және қаржылық ресурстар.
Еңбек — тікелей өндіріс процесімен айналысатын халықтың белсенді бөлігі
Кәсіпкерлік — «еңбек» факторының бір түрі, табысты өндіріс ұйымдастыру қабілеті, нарық конъюктурасын басқара білу, тәуекелге бару және экономикалық проблемаларды шешу.
Нарықтық экономикада өндірістің әрбір факторы оның меншік иелері арқылы көрсетілген, сондықтанда, өндіріс «қоғамдық процесс» саясатына ие болады және меншік иелері арасындағы қарым-қатынас арқылы өндіріс факторларын көруге болады. Өндірістің әрбір факторы өзінің иесіне кіріс әкеледі: капитал-пайда, жер-рентаға, еңбек-еңбекақыға, кәсіпкерлік-кіріс алуға. Қоғамдық жиынтық өнім мен табыс алудағы әрбір фактордың қосқан үлесінен шығара отырып, оның иесі өзінің орнын табады және қоғамдағы шектеулі ресурстарға иелік жасайды.
№13 Қоғамдық өндіріс құрылымы: Материалдық және материалдық емес өндіріс.
Қазіргі қоғамдық өндіріс құрылымын материалдық және материалдық емес өндіріс деп бөлуге болады. Адам қоғамының даму негізі - материалдық өндіріс болып табылады. Материалдық өндіріс саласы өмір сүру, жұмыс істеу үшін қажетті игіліктерді өндіреді. Материалдық емес өндіріске ерекше материалдық емес (рухани құндылықтар) игіліктер өндіру, қызмет көрсету саласы жатады.
Қоғамдық өндірістің құрылымы
Материалдық өндіріс |
Материалдық емес өндіріс |
Өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, материалдық-техникалық жабдықтау, сауда, қоғамдық тамақ саласы, құрылыс, су шаруашылығы және т.б. |
Денсаулық сақтау, білім беру, көлік, байланыс, мәдениет, несиелік мекемелер, қоғамдық мекемелер, басқару органдары. |
Кез-келген ұлттық экономикалық жүйе екі саладан: материалдық өндіріс аясындағы салалардан және материалдық емес салалардан қалыптасатын экономиканың салалық құрылымдарының жиынтығынан тұрады. Бірінші топтағы салаларға мыналар жатады: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылысы, көлік пен байланыс, сауда мен қоғамдық тамақтандыру және т.б. Екінші топқа кіретіндер: мәдениет, білім және ғылым, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау, тұрмыстық қызмет көрсету және т.б.
№14 Қоғамдық өндіріс сатылары: Өндіріс. Бөлу. Аырбас. Тұтыну.
Адамзаттың және қоғамның үстемелі дамуының материалдық негізі – ол өндіріс. Қоғамдық өнімнің төрт сатыдағы қозғалысы қоғамдық өндірісті құрайды.
Өндіріс – материалдық игіліктерді пайдалы өнімді өндіру процесі.
Бөлу - әрбір адамның өндірілген өнімділігі үлесін анықтау.
Айырбас – белгілі бір өнімді басқа өнімге айырбастау процесі.
Тұтыну - өндірілген өнімді қажеттілікті қанағаттандыру үшін пайдалану.
Тарихи дамудың қандай сатысында болмасын, адамзат қоғамында, адамдар өмір сүру үшін қажет тамақ, киім, тұрған үй және басқа материалдық игіліктер болуы керек. Адамдардың өмір сүруіне қажет заттар өндірілуге тиісті. Бұлар өндіріс процесінде жасалады.
Өндіріс - бұл қоғам дамуына қажет материалдық игіліктер мен қызметтер жасау мақсатымен табиғат заттарына адамның ықпал ету процесі. Бұл процестің дамуы ұзақ мерзімді қамтиды жабайы өнімдер өндіруден өте күрделі техникалық жүйелер, өзгерістерге икемді кешендер, есептеу машиналар өндірісіне дайын. Өндіріс процесінде игіліктер мен қызметтер жасау тәсілдері және түрлері өзгеріп қоймайды, осымен бірге адамның өзінің өнегелілігі дамып жетіле түседі.
Бөлу – құбылыстардың кең шеңберін қамтиды. Бөлуді келесідей мағынада түсіну керек:
Еңбек өнімін бөлу;
Өндіріс құралдарын бөлу;
Жұмыс күшін өндірістің салалары және аясы бойынша бөлу;
Соңғы екі жағдайда бөлу өндірістің алғы шарты бола отырып, ішінара өз бетімен өндіріске шығады.
Айырбас – осы тізбектегі байланыстырушы буын. Айырбас екі басты формада көрініс табады:
а) қызмет пен қабілеттілік айырбасы, бұл жерде қоғамдық еңбек бөлінісі аясында жұмысшылардың арасындағы қатынас жайлы қарастырылады (мысалы, атқарушы мен басқарушы арасында, операцияның бірізділігімен байланысты жұмысшылар арасында).
б) өндірістік және өндірістік емес салалар арасындағы еңбек өнімдерінің айырбасы.
Айырбас өндірістің әр бір қатысушысы үшін, бөлумен анықталатын үлесіне сәйкес қандайда бір игілік туғызады.
Тұтыну – қажеттілікті қанағаттандыру үшін адамның материалдық игіліктерді пайдалануы.
Тұтыну – қоғамдық өндірістің соңғы сатысы.
Тұтыну екі түрде болады:
Өндірістік: еңбек заты тек өнеркәсіптік мақсатта қолданылады (машина жасаудағы металға кеткен шығын, ұнның қамырға айналуы және т.б.)
Жеке: өнеркәсіптік қажеттілікті қанағаттандыру үшін әлеуметтік-тұрмыстық заттарды пайдалану.
№15 Адам және оның шаруашылық іс-әрекеті.
Хозяйственная деятельность
X. деятельность человека вытекает из его отношения к X. благам как к полезностям, количество которых ограничено сравнительно с потребностью в них. Сознавая эту ограниченность, человек предпринимает действия, направленные к пополнению запаса таких благ и обеспечению возможной полноты удовлетворения потребностей, которым они призваны служить. С этой целью он хранит существующие блага, добывает и производит новые, передвигает блага в пространстве и в меновом обороте и организует их потребление. Совокупность таких действий составляет содержание X. деятельности. Ее мотивом служит стремление человека удовлетворять своим потребностям в материальных благах; там, где этот мотив отсутствует, нет и X. деятельности. Если человек производит какой-либо предмет, не руководясь названным побуждением, то его деятельность носит только технический характер. Изобретатель, охваченный идеей постройки новой машины и воплощающий свою мысль в рисунках и модели, не занимается X. деятельностью, если мотивом его действий служит только стремление удовлетворить потребности своего творческого гения. Ему придется совершить при сооружении модели ряд действий, направленных к достижению намеченной цели, но эти действия будут лишены X. окраски. Однако те же действия, если их станут предпринимать рабочие, изготовляющие машины для производства тех или других предметов потребления, приобретут X. характер. X., или экономическая, деятельность представляет, таким образом, проявление X. мотива в человеческой жизни. Некоторые считают специфическим признаком ее так назыв. экономический принцип, выражающийся в стремлении человека достигнуть наибольшей выгоды с наименьшими пожертвованиями; но такая точка зрения неправильна, потому что экономический принцип — не что иное, как принцип всякой разумной деятельности. Он только ярче проявляется в X. сфере, что и послужило основанием для некоторых считать его характерным признаком экономики. Литература — см. X. благо.
А. М.
Хозяйственная деятельность человека является по своей сути целесообразной деятельностью, т.е. усилия, прилагаемые людьми, основаны на известном расчете, а их направление имеет характер удовлетворения человеческих потребностей. Хозяйственная деятельность человека влияет на его жизнедеятельность, ведь в процессе хозяйствования люди, с одной стороны, тратят энергию, ресурсы и т.п., а с другой – восполняют жизненные затраты. При таком положении дел экономическому субъекту (человеку в хозяйственной деятельности) приходится стремиться к рационализации собственных действий. Действовать рационально можно лишь в том случае, если будут правильно сопоставлены затраты и выгоды, что, впрочем не гарантирует отсутствия ошибок при принятии решений, которых требует хозяйственная деятельность человека. –
Влияние хозяйственной деятельности человека на биосферу. Основные нарушения в биосфере, вызванные деятельностью человека
С появлением первого современного человека (40 тыс. лет назад) в эволюции биосферы начал действовать антропогенный фактор. В результате хозяйственной деятельности человека происходят загрязнение среды промышленными и бытовыми отходами и радионуклидами, истощение природных ресурсов, разрушение естественных экосистем, вымирание видов растений и животных. Хозяйственная деятельность человека вызывает опустынивание земель, почвенную эрозию, нарушение природных сообществ, исчезновение редких видов растений и животных. Загрязнение окружающей среды — поступление в среду новых, нехарактерных для нее твердых, жидких и газообразных веществ либо превышение их естественного уровня в окружающей среде, которое оказывает негативное влияние на биосферу. Выделяют следующие виды загрязнения биосферы: • химические (тяжелые металлы, пестициды, пластмассы, нефть и нефтепродукты, отдельные химические вещества) — приводят к негативным последствиям. По данным ВОЗ, из 500 тыс. используемых человеком химических соединений около 40 тыс. вредны для человека, а 12 тыс. — токсичны. Ежегодно выбрасывается около 20 млрд. т СО2, что приводит к нарушению теплоотдачи атмосферы и повышению температуры на планете (парниковый эффект). Промышленные выбросы (SO2, NO2 и др.) соединяются в атмосфере с водой, что приводит к выпадению кислотных осадков, последствиями которых являются выщелачивание почв, истощение деревьев, снижение их сопротивляемости болезням, гибель рыб в водоемах и т. д.; • физические (тепловые, шумовые, радиоактивные). Радиоактивное загрязнение, связанное с авариями на АЭС, испытанием ядерного оружия, захоронением радиоактивных отходов на дне Мирового океана, повышает радиоактивность воды, почвы, воздуха. Радионуклиды по цепям питания включаются в круговорот веществ, накапливаясь в тканях человека и животных, что приводит к появлению мутаций и развитию онкологических заболеваний; • биологические (биогенные, микробиологические, генная инженерия). Основными источниками являются сточные воды промышленного производства, сельского хозяйства, бытовые и промышленные свалки, откуда патогенные микроорганизмы попадают в почву и подземные воды. В результате развития генной инженерии возникла новая экологическая опасность —возможность попадания из лабораторий и заводов в природную среду микроорганизмов и биологически активных веществ, оказывающих отрицательное воздействие на здоровье человека, его генофонд и сообщества живых организмов в целом. Загрязнение атмосферы. Главный вклад в загрязнение атмосферы вносит сжигание топлива, поскольку ему по-прежнему принадлежит ведущая роль в обеспечении энергией всех отраслей экономики, а также выхлопные газы автомобилей. На сегодняшний день растительность планеты уже не в состоянии ассимилировать продукты сгорания жидкого и твердого топлива. Оксиды углерода (СО и СО2), поступающие в атмосферу в результате сгорания топлива, являются причиной возникновения парникового эффекта. Оксиды серы (SO2 и SO3), образующиеся в результате сгорания топлива, взаимодействуют в атмосфере с водяными парами и являются причиной кислотных осадков. Последние вызывают подкисление почвы, приводят к заболеваниям человека. В наибольшей степени от кислотных осадков страдают лесные экосистемы, особенно хвойные: происходит разрушение хлорофилла, недоразвитие пыльцевых зерен, засыхание и опадение хвои. Оксиды азота (N0 и NO2), подвергаясь действию ультрафиолетовых лучей, участвуют в формировании в атмосфере свободных радикалов. Оксиды азота приводят к развитию у человека и животных ряда патологических состояний, например, раздражают дыхательные пути, вызывают отек легких и др. В разрушение озонового слоя планеты значительный вклад вносят соединения хлора. Например, один свободный радикал хлора может разрушить до 100 тыс. молекул озона, что является причиной возникновения озоновых дыр в атмосфере. Выхлопные газы двигателей внутреннего сгорания содержат оксиды углерода и азота, сажу, а также тяжелые металлы и соединения, обладающие канцерогенным действием. Аварии на атомных электростанциях (например, на Чернобыльской атомной электростанции), испытания ядерного оружия, неправильная утилизация отходов атомной энергетики являются основными причинами радиоактивного загрязнения атмосферы. Попавшие в атмосферу радиоактивные частицы рассеиваются на большие расстояния, загрязняя почву, воздух, водоемы. Загрязнение гидросферы. Дефицит пресной воды — глобальная экологическая проблема. Основной причиной загрязнения водной среды является прямой сброс в водные экосистемы отходов промышленности и коммунальных сточных вод. В данном случае вместе с химическими веществами в водную среду поступают и биологические загрязнения (например, болезнетворные бактерии). Когда сбрасываются подогретые сточные воды, происходит физическое (тепловое) загрязнение гидросферы. Такие сбросы снижают количество кислорода в воде, увеличивают токсичность примесей и часто приводят к заморам (гибели водных организмов). Источником загрязнения воды также сточные воды животноводческих комплексов, птице- и звероферм, минеральные удобрения и пестициды, применяемые в растениеводстве. Загрязнение почвы. В связи с хозяйственной деятельностью человека в почву попадают химические вещества, которые нарушают почвообразовательные процессы и снижают плодородие. Загрязнение почв происходит при чрезмерном применении в сельском хозяйстве минеральных удобрений и пестицидов. Вместе с органическими удобрениями (навозом) в почву могут проникать биологические загрязнители: бактерии, яйца паразитических червей. Почва загрязняется также нефтепродуктами, радионуклидами, тяжелыми металлами и др. Вредные вещества, передаваясь по цепям питания, накапливаются в тканях растений и животных, а через них — в организме человека, часто вызывая различные заболевания (дизентерию, холеру, оспу, чуму). Кроме того, любое воздействие человека на экосистемы биосферы вызывает цепь экологических последствий. Распашка целинных земель, создание населенных пунктов и промышленных предприятий, строительство плотин, водохранилищ, строительных систем изменяют среду обитания, превращая ее в промышленный ландшафт,непригодный для существования биоценозов. Истощение природных ресурсов. Природные ресурсы — средства существования людей, которые не создаются их трудом, а находятся в природе. Основная проблема их современного состояния — сокращение количества исчерпаемых и ухудшение качества неисчерпаемых природных ресурсов. Особенно это касается животных и растительных ресурсов. Разрушение местообитаний, загрязнение окружающей среды, чрезмерное использование природных ресурсов, сведение лесов, браконьерство ведут к сокращению видового разнообразия растительного и животного мира. Важнейшими негативными последствиями деятельности человека являются деградация почвенного покрова (истощение плодородия, эрозия и загрязнение почв, снижение биологической продуктивности естественных пастбищных угодий, засоление и заболачивание, отчуждение земель для нужд жилищного, промышленного и дорожного строительства) и опустынивание. Хозяйственная деятельность человека привела к значительным изменениям энергетического баланса. Человек в свою пользу стал изымать из естественного оборота в экосистемах больше чистой первичной продукции (энергии), чем это «положено». В то же время, уничтожив на больших площадях растительность, он существенно (не менее чем на) снизил продуктивностьживых организмов. Следствием нарушения энергетического баланса экосистем стали демографическая и продовольственные проблемы. Как вы знаете, в конце длинных пищевых цепей не может быть большой биомассы. Численность же человечества в последние 100 лет быстро возрастала. В ряде регионов это повлекло за собой нехватку продовольствия и голод. В такой ситуации человеку нужно было перейти на второй трофический уровень — питаться в основном растительной пищей. Тем не менее множество людей, особенно в развитых странах, находятся на третьем трофическом уровне, т.е, едят много мяса, производство которого связано с многократным расширением посевных площадей, загрязнением экосистем минеральными удобрениями, пестицидами, отходами животноводческих ферм и т. п. Кроме того, человек способствует нарушению естественных круговоротов веществ. Например, из недр земли извлекаются фосфариты и используются для производства фосфорных удобрений. Питаясь продуктами сельского хозяйства, человек передает отходы своей жизнедеятельности в канализацию, откуда они так или иначе попадают в водоемы. Так вода обогащается фосфатами, которые на сушу не возвращаются. В результате месторождения на суше истощаются, а водные системы загрязняются.
Хозяйственная деятельность человека существенно влияет на состояние водоисточников как в качественном, так и в количественном отношении. Одним из ее факторов является смыв с сельскохозяйственных угодий химических удобрений и сброс в водоемы недостаточно очищенных сточных вод и вод тепловых и атомных электростанций. Вследствие этого интенсивно развиваются планктон и макрофиты, вызывающие зарастание водоемов, повышение цветности воды, возникновение привкусов и запахов, что ухудшает санитарное состояние водоисточников. [1]
Хозяйственная деятельность человека оказывает существенное влияние на состояние водоисточников как в отношении качества воды, так и их дебита. При этом потребность в воде настолько велика, что для удовлетворения ее осуществляют пополнение запасов подземных вод, регулирование речного стока путем сооружения плотин и создания водохранилищ с сезонным или многолетним регулированием стока. [2]
Хозяйственная деятельность человека приводит к нарушению экологического равновесия, возникновению аномальных природных и техногенных ситуаций: стихийных бедствий, катастроф и аварий с многочисленными человеческими жертвами, огромными материальными потерями и нарушениями условий нормальной жизнедеятельности. [3]
Хозяйственная деятельность человека в пределах строительных: площадок и разработок месторождений яа склонах может приводить к глубокому преобразованию рельефа. Так, в северной части Яно-Омо - лойского междуречья в 1067 - - 1968 гг. скорость понижения поверхности. В результате этого поверхность склона понизилась на 2 - 4 м и ла нем образовались байджа-рахи, а в отдельных местах - глубокие промоины. [4]
Хозяйственная деятельность человека в пределах Еревана и его окрестностей в значительной степени активизирует геологические процессы. Раздан при проведении водоводов, оросительных и деривационных каналов, шоссейных дорог, гидротехнических сооружений, планировки территорий для отдельных зданий образовался ряд оползней и обвалов. [5]
Хозяйственная деятельность человека особенно ярко отражается на изменении природных условий береговой зоны Кавказского побережья Черного, Азовского и Каспийского морей, где из-за недостаточно продуманного строительства морских гидротехнических сооружений происхО1 дит усиление абразионной деятельности и сокращение ценной берегск вой зоны вследствие недоучета геологических условий и физико-механических свойств донных отложений и влияния береговых оградительных сооружений на динамику береговой зоны смежных участков. Так, после строительства Батумского, Очамчирского, Сухумского и Сочинского портов наблюдалось резкое изменение режима динамики береговой зоны. [6]
Хозяйственная деятельность человека часто приводит к нарушению природного химического состава подземных вод. Наибольшее по масштабам влияние на химический состав подземных вод оказывают интенсивное развитие промышленности, городов и химизация сельского хозяйства, сопровождающиеся появлением большого количества сточных вод и газовых выбросов. При этом в атмосферу, почвы и поверхностные воды переходят разнообразные органическиие и неорганические вещества, которые в природной обстановке содержатся в воде в микроколичествах либо вообще не встречаются. [7]
Хозяйственная деятельность человека всегда была сопряжена с воздействием на окружающую среду. Все ускоряющееся развитие химической и других отраслей промышленности, широкое применение ископаемого сырья, расширение использования различных видов транспорта, в первую очередь автомобильного, сопровождается поступлением в окружающую среду больших количеств различных химических соединений. Это заставляет считаться с возможностью возникновения неблагоприятных последствий: нарушение нормальной жизнедеятельности биосферы, изменение климата, снижение урожайности сельскохозяйственных культур, ухудшение здоровья населения. [8]
Хозяйственная деятельность человека влияет на состояние почвы, поскольку попадание в нее ряда химических веществ, содержащихся в сточных водах, изменяет ее химический состав и структуру. Это снижает плодородие почвы. [9]
Хозяйственная деятельность человека в настоящее время практически уничтожила такие экосистемы, как прерии, степи. В других природных типах экосистемах нарушены, свойственные им принципы и механизмы функционирования. Нарушение правил экологических пирамид вызывает изменения в круговороте веществ, накопление отходов и загрязнение среды. [10]
Хозяйственная деятельность человека в настоящее время становится доминирующим фактором в разрушении почв, снижении и повышении их плодородия. Под влиянием человека меняются параметры и факторы почвообразования - рельефы, микроклимат, создаются водохранилища, проводится мелиорация. [11]
Однако хозяйственная деятельность человека далеко не всегда экологична. Нередко она приводит к непредвиденным негативным последствиям, становится причиной ухудшения условий жизнедеятельности растений, животных и людей, деградации природных комплексов, гибели цивилизаций. [12]
Активизация хозяйственной деятельности человека в Западно-Сибирской тундре приводит к ускорению естественного процесса отступления северной границы лесов в результате заболачивания ровных участков. Вследствие этого увеличиваются тундроподобные территории, климат становится более суровым. При строительстве дорог, линий электропередачи и других объектов возле жилых поселков вырубаются леса. [13]
В результате хозяйственной деятельности человека формируются своеобразные нообиогеоценозы. К ним относятся технобиогеоценозы, создаваемые в процессе развития промышленных предприятий; агроценозы, создаваемые в результате сельскохозяйственной деятельности; урбабиогеоценозы - образуются в результате строительства городов, поселков, транспортных коммуникаций.
№16 Экономикалық тиімділік мәні, өлшеу (көрсеткіштері), рөлі.
Экономикалық тиімділік - экономикалық қызметтің, экономикалық бағдарламалар мен шаралардың нәтижелілігі, яғни экономикалық жүйенің атқарымына жұмсалған шығын мен осы атқарымнан алынған нәтиженің ара қатынасы тұрғысынан осы жүйенің сипаттамасы. Салыстырмалы өлшемдермен бағаланады, яғни шығынның нәтижеге қатынасы — шығынның бір өлшеміне шаққандағы нәтиже. Экономикалық тиімділік алынған экономикалық пайданың, нәтиженің осы нәтижені алуға септігін тигізген факторлар, ресурстар шығынына қатынасымен сипатталады.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің мәні қоғамның мүдделеріне сай ең аз мүмкін болатын шығындармен барынша жоғары нәтижелерге жету ретінде экономистердің копшілігімен түсіндіріледі. Сондықтан ондірістің экономикалық тиімділігін анықтау өндірістің нәтижесін, осы нәтижені қамтамасыз ететін нақты және алдыңғы уақыттағы еңбектің тұтас шығындарымен салыстыруға негізделуі қажет.
Өндіріс тиімділігін аныктау үшін оның өлшемін, яғни мәнін ашып көрсететін бағалаудың басты бслгісін анықтау-дан басталады. Өндірістің экономикалық тиімділік өлше-мінің мағынасы кәсіпорынның алдына қойылған даму мақсаттарына сәйкес алынатын нәтижелерді барынша кө-бейту немесе жұмсалған шығындарды мүмкіншілігіне қа-рай аз жұмсау қажеттілігінен шығады. Мүндай мақсаттар ретінде өмір сүруді жэне тұракты өсуді камтамасыз ету, құрылымдықты қайта кұру, әлеуметтік стратегия және т.с.с. түрлері болуы мүмкін. Осы мақсаттардың алуан түрлілігіне қарамастан ең жоғары экономикалық нәтижелерге жету, ұзақ мерзімді даму болашағын ескере отырып, пайданың мол келемін табуға ұмтылу максаттары үстем болып табы-лады.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің нәтижелілік көрсеткіштері: шығарылған өнімнің көлемі немесе пайда, немесе пайда, ресурстар тиімділігінің нәтижелілігі – еңбек пен өндіріс құрал-жабдығының (өндірістік қорлардың) жиынтық шығыны.Экономикалық тиімділік көрсеткіштері алуан түрлі. Мысалы‚ ұлттық табыс‚ өнім шығару немесе пайда көлемі өсуінің осы өсуді туғызған күрделі жұмсалымға қатынасы экономикалық тиімділік көрсеткіштері болуы мүмкін. Еңбек өнімділігі‚ өнім сапасы‚ оның материал сыйымдылығы‚ қор сыйымдылығы Өндірістің тиімділігінің қосынды көрсеткіштері болып табылады. Экономикалық тиімділіктің артуы жоғары әлеуметтік нәтижелерге қол жеткізу үшін негіз болып табылады‚ ал олар өз кезегінде экономикалық нәтижеге барған сайын күшті ықпал етеді. Сондықтан Өндірістің тиімділігінде экономикалық және әлеуметтік көзқарастың бірлігі мен өзара байланысы – шаруашылықты жүргізудің аса маңызды қағидатының бірі болып табылады.
№17 Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны.
Меншіктің құқықтық және экономикалық мазмұны бар.
Меншіктің экономикалық мазмұны келесі қатынастар арқылы көрінеді:
а) екі жұп санаттардың өзара байланысы: иелену - жатсындыру;
б) жекелеу - жалпылау;
в) өндірістің заттай және жекеше факторларын біріктіру әдісі;
г) табыстарды бөлу әдісі:
д) субъективті-объективті талдау.
Ең алдымен меншіктің экономикалық мазмұнын екі жағдайдың талдауы негізінде ашуға болады. Бір жағынан – механизм мен өндіріс құралдарын нәтижелерін қандай да бір жалпылықтың қабылдау үлгісі (индивид, топ, қоғам) екінші жағынан – олардың басқа бірліктерден немесе қоғамнан кетуінің сәйкес үлгісі.
Иелену – аталған субъектінің өзінің қоғамдағы әрекетіне сай қандай да бір қатынастар объектісін айналдыру.
Жатсындыру – басқа субъектілердің қандай-да бір объектіні өз әрекетіне айналдыруға мүмкіндігінің болмауы.
Меншіктің құқықтық мазмұны құқықтылықпен түсіндіріледі. Меншік құқығы – адамдардың экономикалық игіліктерді пайдалану бойынша құрылатын билік құқықтарының, рұқсат етілген қарым-қатынастардың жиынтығы.
Меншік құқығын жүзеге асыру үшін меншік құқығының ерекшеліктері өте маңызды.
Меншік құқығының ерекшеліктері – субъектіні, меншік объектісін, оны иелену әдістерін меншік иесінің құқығын анықтау.
Меншік құқығының экономикалық теориясына сәйкес, ресурс өзіне-өзі меншік болмайды, ресурсты пайдалану бойынша құқықтың бөлшегі немесе үлесі болады.
№18 Меншік объектілері мен субъектілері.
Меншік қатынастары меншік объектілерін иемдену жөнінде меншік субъектілерінің арасында қалыптасып отырады.
Меншік субъектілері- бұл олардың арасындағы меншік қатынастары туындап отыратын тұлғалар, оларға жеке индивидтер, отбасы, әлеуметтік топтар, ұжым, халық, мемлекет және басқару органдары жатады.
Меншік объектісі – бұл осылар арқылы меншік қатынастары туындап отыратын қандай да бір заттар немесе құралдар, т.б. меншік объектілеріне мыналар жатады: жер, ғимараттар, табиғи ресурстар, өндіріс құрал- жабдықтары, мүлік, ақшалар, бағалы заттар, ақпарат, жұмыс күші, білім, құнды қағаздар, ұлттық құндылықтар, т.б.
№19 Қазақстан Республикасында меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру.
Мемлекетсіздендіру (меншікті мемлекет иелігінен алу) – бұл мемлекеттік меншікті түрлендірумен байланысты, экономикада мемлекеттің шамадан тыс рөлін шектеуге бағытталған шаралар жиынтығы.
Мемлекетсіздендіру монополизмді жоюға, бәсеке мен кәсіпкерлікті дамытуға бағытталады.
Ол келесі бағыттарда жүреді:
иемдену процестерін мемлекетсіздендіру
шаруашылық жүргізудің түрлі формаларын қалыптастыру
жаңа ұйымдық құрылымдарды қалыптастыру
Жекешелендіру – мемлекет меншігін жеке азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіне берумен байланысты болатын мемлекетсіздендірудің бағыты.
Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру процесі республикамыздың тәуелсіздік пен егемендікті алуымен 1991 жылы басталған болатын.
Елдегі дербес экономикалық саясатты жүргізудің басталуы құлдыраған тауар рыногы жағдайындағы кәсіпорындар арасында бірыңғай экономикалық кеңістіктің құлдырау, өндірістік байланыстың құру салдарына әкелген жүйелі дағдарыспен тұспа-тұс келді. Сол уақыттағы экономикалық жағдайға тән ерекшеліктер кәсіпорындардың өз жұмысын тоқтатуы, төлемдердің төленбеуі, дүкендердің босауы, инфляцияның басталуы болды. Халықтың саясаттандырылуы жоғары болды. Осы дағдарыс кезеңінде қоғамды, қоғамдық прогресті дамытудың диалектика заңдылықтары білімі бар Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жеке ерлігі, саяси даналығы, қайтпас жігері республикамызда мемлекет иелігіне алу мен жекешелендірудің жоспарлы, кезең-кезеңді процесін бастауға мүмкіндік берді.
Еліміздегі жекешелендірудің бірінші кезеңі 1991-1992 жылдарды қамтыды. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру процесін заңды қамтамасыз етуде бірінші негіз 1991 жылы 22 маусымда қабылданған «Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы» Қазақ ССР-нің Заңы болғандығын атап өткен жөн, ол республикадағы мемлекеттік меншікті қайта құрудың құқықтық негіздерін, ережесі мен процедурасын анықтады. Осы Заңды іске асыру мақсатында Қазақстан Президентінің қаулысымен бірінші бағдарлама – 1991-1992 жылдарға арналған Қазақстанда мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру бағдарламасы (1991 жылғы 13 қйркүйектегі № 444) әзірленді және бекітілді.
Бұл кезеңнің негізгі мақсаты - өндірістік қатынастардың жаңа түрін қалыптастыру, меншік иелерінің жаңа тобын құру.
Екінші кезеңде 1993 жылы наурызда қабылданған «1993-1995 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы» қабылданды. Бұл кезеңдегі басты ерекшелік – жаппай жекешелендіру басталды. ҚР барлық тұрғындары жекешелендіру процесіне қатысуы үшін жекешелендіру купондары қолданылды. Мұндағы негізгі мақсат нарықтық экономикаға өту жағдайын қалыптастыру, мемлекет иелігінен алу барысында әлеуметтік әділеттілікті сақтауға, жекешелендірудің тәртіппен, мемлекеттің бақылаумен жузеге асуын қамтамасыз ету.
1996 жылы ақпанда бекітілген 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен құрылымын өзгерту бағдарламасына сәйкес жекешелендірудің жаңа, үшінші кезеңінің бастауы болды. Бұл кезеңнің ерекшелігі экономиканың әлеуметтік, сондай-ақ стратегиялық салаларында секторлық бағдарламаларды іске асыруға өту болды.
1999-2000 жылдарға арналған жекешелендіру және мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін арттыру бағдарламасы жекешелендіру саясатын іске асырудағы кезекті, төртінші кезеңін білдірді.
Бұл жерде мемлекеттік мүлікті басқару және оны жекешелендіру процесінің нормативтік базасы жаңа экономикалық шындықтарды ескере отырып тұрақты жетілдірілгендігін, дамытылғандығын және толықтырылғандығын атап кеткен дұрыс. Бұдан басқа, барлық заңды және нормативтік-әдістемелік база 6 томдық жинаққа жүйелендірілді және шығарылды, ол республикадағы мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру мәселелерімен айналысатын барлық қызметкерлер үшін оқу және әдістемелік құралға айналды, онда Қазақстандағы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің бірегей және теңдессіз тәжірибесінің барлық кезеңдері көрсетілген.
2000 жылдан бастап республикамызда жүргізіліп отырған реформалардың қайта орнына келмейтіндігі айқын болғанда және позитивтік экономикалық дамулар орын алғанда реформаларды одан әрі тереңдету қажет болды, оның ішінде мемлекеттік меншік мәселелерінде. Бұл оларды қосымша заңды, нормативтік-құқықтық және әдістемелік қамтамасыз етуді талап етті.
Мемлекет иеліғінен алу мен жекешелендіру бағдарламасы. Мемлекет меншігінен алу үдерісі 1992 жылы басталды. Ол алғашында сауда объектілерін, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет көрсету және баска қызмет көрсету салаларын сату түрінде өтті. Алғашқы жылы 6200-дей ұсақ мекемелер жекешелендірілді. Ірі кәсіпорындар, әсіресе өнеркәсіп орындары, сол кездегі қолданыстағы заңға орай, еңбек ұжымдарына берілді. Бұлар, негізінен, жеңіл өнеркәсіп мекемелері еді.
Нарықтың дамуы жеке меншіктің көптүрлілігіне тікелей байланысты. Жекешелендірудің басты-басты үш кезеңі ұсынылды:
Жалпылай жекешелендіру. Мұндағы негізгі мақсат — қоғамның барлық мүшелерін қатыстыра отырып, жеке меншіктік құқықты іс жүзінде дәйектеу. Жекешелендіру барысында азаматтардың 97%-ы тегін купондарға қол жеткізіп қана қоймай, оларды өз қалауынша инвестициялық-жекешелендіру қорларында (ИЖҚ) сақтауға мүмкіндік алды. Республика тұрғындары бұл жолы жеке меншіктік құқыққа емес, бар болғаны ИЖҚ-ның дивидендіне ғана ие бола алды Инвестициялық-жекешелендіру қорларының да бұл кезде өз қиындығы бар еді. Өздерінің емін-еркін ақша айналымы болмағандықтан, олар тұрғындардан келіп түскен купондарды дер кезінде ақшалай түрде қайтара алмады. ИЖҚ келіп түскен купондарды арнаулы аукциондарға салу арқылы жекелеген мекемелердің акцияларына ие болғанымен, ең мекемелердің дені, өкінішке орай, жұмыссыз еді. Осы және басқа да себептерден инвестициялық қорлар өзін-өзі ақтай алған жоқ. Акционерлік коғамдар жұмысын басшылыққа алу үшін оларға, ең алдымен, жеткілікті мөлшерде акциялар керек болатын. Құнды қағаздарға байланысты нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуда оларға ИЖҚ лайықты дәнекерлік қызмет атқарды. Жекешелендіру үдерісі, өзіне халықтың қалың тобын тарту арқылы әлеуметтік әділдік идеясын іс жүзіне асырды.
Шағын жекешелендіру жалпылай жекешелендіруге қарағанді халықты өзіне көбірек тарту мақсатында жүргізілді. Шағын немесс* ақшалай жекешелендіру объектілері — көтерме және бөлшек сауда нүктелері, қоғамдык тамақтандыру орындары, өндірістік мекемелер және басқа да қызмет түрлері болып табылады. Орталық Азия бирлсн қоры аралық сауданы ұйымдастырудың ұйытқысы міндетін атқарды. Шағын жекешелендіру үлкен мемлекеттік шығындарды қажет еткен жоқ, керісінше, Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамытуға ықпал жасады.
Жеке жобаларға байланысты жекешелендірулер аса ірі (5000-нан аса жұмысшылары бар) мекемелерді қамтыды. 1994 жылдан бастап мұндай мекемелер шетелдік басқаруға беріле бастады.
Белгілі бір келісімге сәйкес мекемелер компания жетекшілеріне 5 жылдан 10 жылға дейінгі мерзімге берілді. Бұл компаниялар өз дөрежесінде мекемелер табысынан үлес алу мүмкіндігіне ие болды. Сонымен бірге шетел компаниялары жетекшілерінің алдына бюджет пен ұйымдарға тиесілі қарызды дер кезінде жауып отыру, ұзақ мерзімді инвестициялар тарту, мекеменің әлеуметтік жөне экологиялық мөселелерін шешіп отыру міндеттері қойылды.
Мекемелерді шетелдік басқаруға беру жекешелендірудің бастапқы сатысы болып табылады. Үкімет мекеме мен оны басқаруға алған компанияның жұмыс барысын бақылауға алып, ол компаниялар өэ міндеттемелерін орындамаған жағдайда аралықтағы келісімшартты кез келген уақытта бұзуға құқылы.
1994 жылдың желтоқсанына дейін отандық жөне шетелдік компаниялармен 50-ге жуық келісімшарт жасалды. Оның ішінде дәл бүгін республиканың ең ірі деген 45 мекемелерін қамтитын 30 келісімшарт нақты іске асырылып отыр. Олардың ішінде Павлодар алюминий зауыты — компанияны басқарушы «Уайтсвен ЛТД», «Соколов- Сарыбай тау-кен өндірістік бірлестігі — «Айведон», Дон тау-кен комбинаты, Жарма жөне Ақтөбе ферроқорытпа зауыты — «Джапап Хром Корпорейшн», т.б. бар.
№20 Интеллектуалдық-зияткерлік меншік.
Күнделікті өмірімізде біз «интеллектуалдық меншік» немесе «интеллектуалдық меншік құқығы» деген сөздерді жиі болмаса да естіп жатамыз. Егер бұл сөздерге ден қойып көңіл аударар болсақ, оның мәні тереңде жатканын аңғарамыз. Интеллектуалдық ментттіктің нақты аныңтамасы Қазақстан Республикасында қолданылып жүрген заңдарда берілмесе де Қазақстан Республикасының Азаматтык кодексінің 125-бабында көрсетілгендей: «Осы кодексте белгіленген реттер мен тәртіп бойыніиа азаматтық немесе заңды тұлғаның шығармашылық интеллектуалдық қызме тінің нәтижелеріне және оларға теңестірілген заңды тұлғаны дараландыру құралдарына, жеке немесе заңды тұлғаның өзі орындайтын жұмысының немесе қызметі өнімдеріне (фирмалық атау, тауар белгісі, қызмет кәрсету белгісі және т. б. ) ерекше құқығы танылады». Мұны біз заңдық тұрғыда бекітілген интеллектуалдық меншіктің анықтамасы ретінде қабылдаймыз.
Интеллектуалдық меншік құқығының объектілері алуам түрлі болып келеді. Оларға мыналарды жатқызуға болады:
• интеллектуалдық қызметтің туындылары;
• ғылым, әдебиет және өнер туындылары;
• өнертабыс, үлгі, өндірістік үлгілер;
• фирмалық атаулар;
• тауарлық белгілері және т. б.
Объектілерді интеллектуалдык шығармашылык қызметтің нәтижесі және азаматтық айналымға қатысушылардың даралану кұралы деп екіге бөліп карастырут болады.
Жоғарыда көрсетілген интеллектуалдық шығармашылық қызметінің нәтижелері, біріншіден, адамның ой еңбегінің, қиялының, идеясының жетістігі, яғни шығарма- шылықтың нәтижесі. Сонымен қатар ол тек идея күйінде ғана емес, нақты өмірде материалдық сипатқа ие болуы керек. Мысалы, кітапта, киноөнерде, көркемсуретте және т. б. көрініс табуы қажет.
Интеллектуалдық меншік құқығы объектілерінің екінші тобы азаматтық айналымға қатысушыларды, тауарларды, жұмыстарды немесе қызмет көрсетулерді дараландыру ұралдарының түрлері: фирмалық атаулар коммерциялық «сипаттағы заңды тұлғалардың ресми атаулары болып тибылады. Мысалы, «Эйр Казахстан» өуе компаниясы; Бахус» АҚ-ы; «Глотур» фирмасы, т.б., тауарлық белгілер пір шаруашылық субъектілерінің тауарлары мен кызметтерін екіншілерінен ажырату үшін қолданылады.
Питер Пэн туралы ертегінің жас батыры — Вендидің есімі ойдан құрастырылған. Шығарма жарық көрген соң, аталған есім кең тарап кетті, бірақ бұған дейін Англияда ондай есім болмаған. Жас өспірімдер П.Пэн туралы ертегінің авторы Джеймс Барриді өзінің досы ретінде танып, Маргарет Хенли есімді бір қыз оны «досым» деп атағанда ағылшынша «френди» орнына «венди» сөзі шығады, себебі ол қыз кейбір дыбыстарды айта алмаған. Сол кезден бастап жаңа есім пайда болады.
1929 жылы Барри өзінің «Питер Пэн» ертегісінің авторлық құқығын Лондонның қалалық балалар ауруханасына береді, аталмыш аурухана аталған құқықты үшінші тұлғаларға беруден түскен пайдаға медициналық зерттеулер мен ауруханаға түрлі құрап жабдықтар сатып алады.
Зияткерлі меншік – азаматтық мүліктік құқықтар нысаны‚ жеке немесе ұжымдық зияткерлік еңбектің нәтижелеріне айрықша меншік. Зияткерлік меншік – материалдық емес игілікке жатады. Ол біреудің меншігіне берілмейді және тек құқық иесінің келісімімен ғана пайдаланылады. Зияткерлік меншік нысандарына:
өнертабысқа‚ жаңалыққа‚ оңтайландырма ұсыныстарға‚ селекциялық жетістіктерге‚ пайдалы үлгілемелерге‚ өнеркәсіптік үлгілерге‚ т.б. берілген патенттерден туындайтын құқықтар;
ғылым‚ әдебиет‚ өнер туындыларын жасаушы ақыл-ой адамдарының кітаптар‚ спектакльдер‚ опералар‚ музыкалық туындылар‚ сызбалар‚ тәсімдер‚ формулалар‚ т.б. түріндегі зияткерлік жұмысының жемісі болып табылатын шығармалық қызметтің нәтижелеріне авторлық құқықтар;
фонограммалар жасаумен‚ орындаушылықпен‚ телерадиоэфир арқылы хабарлар берумен‚ клиптермен‚ т.б. байланысты сабақтас құқықтар;
заңды тұлғаларды және олардың өнімдерін дараландыру құралдарына (фирмалық атаулар‚ логотиптер‚ тауар белгілері мен қызмет көрсету белгілері‚ тауарлардың шыққан жерлерінің атауы) құқықтар;
ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардан туындайтын құқықтар; ноу-хауға берілген құқықтар;
зияткерлік меншіктің дәстүрлі емес нысандарына (қызмет бабындағы құпия мен коммерциялық құпия‚ оны әзірлеу мен қорғау жөніндегі құжаттар‚ ішкі фирмалық нұсқаулар‚ ережелер‚ т.б.) құқықтар жатады.
Заңдарда белгіленген тәртіппен рәсімделген және материалдық тұлғаға көшірілген зияткерлік меншік нысандарының бәрі нарықтық тауар айналымында пайдаланылады және материалдық емес құндылықтар түрінде есепке алынады. Материалдық емес құндылықтар туралы мәмілелер нәтижесінде алынған табысқа жалпы белгіленген тәртіппен салық салынады. [
№21 Меншіктің қоғамдық қатынастар жүйесінде орны мен рөлі.
№22 Жекешелендірудің мақсаты.
Жекешелендіру- мемлекет меншігін жеке азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіне берумен байланысты болатын мемлекетсіздендірудің бағыты.
Мемлекеттік және муниципалды кәсіпорындарды жекешелендіру дегеніміз – азаматтардың, акционерлік қоғамдардың мемлекет пен жергілікті билік органдарының:
кәсіпорындары мен оның бөлімдерін;
кәсіпорынның материалды және материалды емес активтерін;
мемлекеттік және жергілікті билік органдарының акционерлік қоғам (серіктестік) капиталындағы үлесін (пай, акцияларын) жекешелендіру.
Жекешелендірудің негізгі мақсаты орталық жоспардан нарықты экономикаға ауысуына қажетті жағдайды қалыптастыру болып табылады.
жекешелендірудің мақсаты - өндірісті монополиясыздандыру, бәсекелестікті дамытуды, сыртқы экономикалық қызмете мемлекеттік монополияны бірте-бірте жоюды және жекешелендіру елге шетелдік инвестициялар мен импорттың қажетті мөлшерін әкелуді қамтамасыз ету.
Жекешелендірудің мақсаты : 1. Кәсіпкерлікті дамыту. 2. Кәсіпорындарды мемлекет иелігінен алу. 3. Еркін баға орнату. 4. Жеке меншік секторлар құру. 5. Бәсекелестік ортаны қалыптастыру.
№23 Зияткерлік меншік ұғымына сипаттама.
Зияткерлік меншік – азаматтық мүліктік құқықтар нысаны‚ жеке немесе ұжымдық зияткерлік еңбектің нәтижелеріне айрықша меншік. Зияткерлік меншік – материалдық емес игілікке жатады. Ол біреудің меншігіне берілмейді және тек құқық иесінің келісімімен ғана пайдаланылады. Зияткерлік меншік нысандарына:
өнертабысқа‚ жаңалыққа‚ оңтайландырма ұсыныстарға‚ селекциялық жетістіктерге‚ пайдалы үлгілемелерге‚ өнеркәсіптік үлгілерге‚ т.б. берілген патенттерден туындайтын құқықтар;
ғылым‚ әдебиет‚ өнер туындыларын жасаушы ақыл-ой адамдарының кітаптар‚ спектакльдер‚ опералар‚ музыкалық туындылар‚ сызбалар‚ тәсімдер‚ формулалар‚ т.б. түріндегі зияткерлік жұмысының жемісі болып табылатын шығармалық қызметтің нәтижелеріне авторлық құқықтар;
фонограммалар жасаумен‚ орындаушылықпен‚ телерадиоэфир арқылы хабарлар берумен‚ клиптермен‚ т.б. байланысты сабақтас құқықтар;
заңды тұлғаларды және олардың өнімдерін дараландыру құралдарына (фирмалық атаулар‚ логотиптер‚ тауар белгілері мен қызмет көрсету белгілері‚ тауарлардың шыққан жерлерінің атауы) құқықтар;
ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардан туындайтын құқықтар; ноу-хауға берілген құқықтар;
зияткерлік меншіктің дәстүрлі емес нысандарына (қызмет бабындағы құпия мен коммерциялық құпия‚ оны әзірлеу мен қорғау жөніндегі құжаттар‚ ішкі фирмалық нұсқаулар‚ ережелер‚ т.б.) құқықтар жатады.
Заңдарда белгіленген тәртіппен рәсімделген және материалдық тұлғаға көшірілген зияткерлік меншік нысандарының бәрі нарықтық тауар айналымында пайдаланылады және материалдық емес құндылықтар түрінде есепке алынады. Материалдық емес құндылықтар туралы мәмілелер нәтижесінде алынған табысқа жалпы белгіленген тәртіппен салық салынады.
№24 Экономикалық жүйе .
Экономикалық жүйе – экономиканың белгілі тәртіппен реттелген және өзара байланысты экономиканың элементтерінің қосындысы. Бұл ішкі құрылымы бар күрделі жүйе.
Әртүрлі өлшемдер негізінде экономикалық жүйелер 3-ке жіктеледі.
1-жіктеу – ашықтық дәрежесі бойынша. Ол бойынша:
жабық экономикалық жүйені;
ашық экономикалық жүйені ажыратады:
Жабық экономикалық жүйе – белгілі бір шекте өзінің қызметтік іс-әрекетін шектейтін жүйе.
Ашық экономикалық жүйе - өзінің байланыстарын басқалармен үнемі кеңейтетін жүйе.
2-жіктеу. Екінші жіктеу меншік және экономикалық байланыс қатынасы негізінде болады. Осы критерийлер негізінде 4 экономикалық жүйені белгілейді:
Дәстүрлі;
Әкімшіл-әміршіл;
Нарықтық;
Аралас.
Дәстүрлі жүйеге ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен салттар негізінде құрылған қатынастар жүйесі жатады. Нарықтық экономикалық жүйе өндіріс өнімдерінің еркін алмасуына жеке меншікке, еркін баға құрылуына, бәсекеге негізделеді.
Әкімшіл-әміршіл жүйе мемлекеттік меншік, директивті баға құрылуына, орталықтан жоспарлауға негізделеді.
Аралас экономикалық жүйе экономиканы реттеудің нарықтық механизмдерімен мемлекеттік реттеудің қосындысы орын алатын экономикалық жүйе. Аралас құрылымдардың модельдері:
Американдық модель кәсіпкерлік әрекетті бүкіләлемдік қолдауға, халықтың анағұрлым белсенді бөлігін байытуға құрылады. Аз қамтылған топтарға жеке төлемдер мен жәрдемақылар арқылы қалыпты өмір деңгейі қамтамасыз етіледі. Модель еңбек өнімділігінің жоғары деңгейіне, жеке табысқа жетуге жаппай бағытталуға негізделеді.
Жапондық модель осы елдің тарихи дәстүріне, ұлтттың мүддесін жекеден, жоғары еңбек тәртібінен, барлық жаңалықтарға басым қоюға негізделеді.
Германдық модельге тән: мемлекеттік меншіктің басымдығы, дамыған басқару құрылымдары. Жеке кәсіпкерлік пен нарықтық механизмдердің жағдайы күшті. Мемлекет келісшарттардың сақталуын, өнім сапасын, бәсеке, негізгі құралдар қорғанысын бақылауға алады. Әлеуметтік мәселелерді шешуде ролі зор.
Аралас экономиканың шведтік моделі келесідей сипатталады:
салық салудың жоғары деңгейі, ЖҰӨ 50% құрайды;
бюджеттің шығындарының басым бөлігі денсаулық сақтауға,әлеуметтік қамтамасыз етуге, білім және мәдениетке жұмсалады.
Мемлекеттің осындай саясатының нәтижесі:
өте аз жұмыссыздық;
халықтың ағымдағы табысының біртектілігі;
әлеуметтік қамтамасыз етудің жоғары деңгейі.
е) Қытайлық модель – бір жағынан нарық механизімімен экономиканың мемлекеттік емес секторының, екінші жағынан жоспарлау негізіндегі мемлекеттік реттеу мен әлеуметтік кепілдіктің үйлесімділігі Қытай экономикасында социалистік үлгінің қалыптасқанын көрсетеді.
3-жіктеу өндірістік революция және қазіргі ҒТР критерийлеріне негізделген. Осы жіктеу бойынша 3 экономикалық жүйелер белгіленеді:
индустрияға дейінгі;
индустриалдық;
постиндустриалдық.
Индустрияға дейінгі экономикалық жүйе – ауыл шаруашылығы және ауыл халқы басым, шаруашылықтың дәстүрлі нысандары мен нарықтық еңбек басым болатын экономикалық жүйе.
Индустриалдық экономикалық жүйе – дамыған тауар-ақша қатынастары бар, ірі машиналық өндіріске негізделген жүйе.
Постиндустриалдық экономикалық жүйе - ақпарат бас ресурс болып табылатын экономикалық жүйе, экономиканық жетекші аумағы - өндірістік емес экономика, экономикалық даму мақсаты адамның өзін-өзі іске асыру үшін шарттар құру болып табылады.
№25 Кез-келген экономикалық жүйенің жалпы мәселелері.
Өндіргіш күштер |
||
Табиғи (табиғи ресурстар, адамның мүмкіншіліктері, т.б.) |
Қоғамдық(өндіріс құралдары, еңбекті бөлу, т.б.) |
Жалпы (ғылым, білім, мәдениет, т.б.) |
Өндірістік қатынастар |
||
Әлеуметтік-экономикалық (жекеменшік қатынастар) |
Ұйымдастыру-экономикалық (тәжірибе алмасу, маркетинг, менеджмент т.б.) |
Техникалық-экономикалық |
Ресурстар |
Еңбекті қоғамдық бөлу |
Еңбек үрдісі және оның мәселелері |
Еңбек, табиғи, өндіріс құралдары, ғылыми-техникалық, білім беру т.б.
|
Өнім шығаруға өндірістің мамандануы |
Еңбек, еңбек құралдары, еңбектің пәні |
Өндірістік мүмкіндіктер
|
Нәтижелер |
Тиімділік |
Шектеулі ресурстардан таңдау |
Материалдық, заттай өнім және қызметтер |
Шығындар мен нәтижелердің қатынасы |
Сызба: Кез-келген экономикалық жүйенің жалпы мәселелері
№26 Экономиканың негізгі үш мәселесі.
сурет Экономиканың негізгі үш мәселесі
№27 Қоғамдық шаруашылықтың формалары.
Қоғамдық өндірістің тарихи қалыптасқан түріне натуралды шаруашылық жатады. Ол өндіріс пен тұтынудың тікелей біріккен түрі, ал қызметтің үйлестірілуі патриархалды әдеттер негізінде және еңбекке жүгіну экономикадан тыс ерікпен жүзеге асырылады.
Шаруашылықтың ең кең таралған формасы ретінде тауарлы шаруашылық көрінеді. Бұл кезде өндіріс пен тұтыну арасындағы байланыс, экономикалық қызметтің үйлестірілуі бәсекеге негізделіп, тауарларды нарықта сату-сатып алу қатынастары арқылы жүзеге асырылады.
Натуралды шаруашылық – субъект өзінің жеке бас қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім өнідіретін ұйымдық-экономикалық қатынастар жүйесі.
Тауарлы шаруашылық – пайдалы өнімдер нарықта сатылуы үшін өндірілетін ұйымдық-экономикалық қатынастардың жүйесі. Мұндай жүйе оның ерекшеліктерін сипаттайтын бірқатар белгілерді қамтиды.
№28 Натуралды және тауарлы шаруашылық.
Натуралды шаруашылық – субъект өзінің жеке бас қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім өнідіретін ұйымдық-экономикалық қатынастар жүйесі.
Натуралды шаруашылықтың сипаттамалары:
а) ұйымдық-экономикалық қатынастардың тұйық жүйесі;
б) оқшаулан түрге бөлінбеген әмбебап қол еңбегі;
в) өндіріс пен тұтыну арасындағы тікелей экономикалық байланыстар. Ол «өндіру-тұтыну» қағидасымен жүзеге асады.
Тауарлы шаруашылық – пайдалы өнімдер нарықта сатылуы үшін өндірілетін ұйымдық-экономикалық қатынастардың жүйесі. Мұндай жүйе оның ерекшеліктерін сипаттайтын бірқатар белгілерді қамтиды.
Тауарлы шаруашылықтың сипаттамалары:
а) ұйымдық-экономикалық қатынастар жүйесінің ашықтығы;
б) еңбек бөлінісі және оның нәтижесі ретіндегі тауарлар айырбасы;
в) өндіріс пен тұтыну арасындағы жанама, тікелей емес байланыстар. Ол «өндіріс-айырбас-тұтыну» қағидасымен жүзеге асырылады.
№29 Тауар, оның қасиеттері.
Тауар – айырбасқа арналған еңбек өнімі бола тұра, мынадай қайшылықты қаситеттерге ие: құн және тұтынушылық құн (пайдалылық).
Шаруалар мен қолөнершілердің қарапайым тауарлы шаруашылығы тарихи жағынан ең алғашқысы болған. Капитализм жағдайында тек қана еңбек нәтижесі тауар болып табылмайтын, сондай-ақ адамның жұмыс күші де тауар болып табылатын дамыған тауарлы шаруашылық көрініс табады.
Тауарлы шаруашылықтың қарапайым бөлшегі тауар. Тауар – нарықта басқа тауарға эквивалентті түрде айырбастауға арналған, еңбекпен жасалған қоғамдық пайдалылық.
Нарықта тепе-тең құнды басқа тауарға айырбасталуы кезінде тауардың айырбас құны қасиеті шығады.
Айырбас құны – тауардың басқа пайдалы заттарға айырбастың белгілі бір пропорцияда жүзеге асуын көрсететін қабілеті. Айырбас пропорциясы тауарға сіңген құнның мөлшеріне тәуелді болады. Осылай, тауар екі қасиетке ие болады: пайдалылық (тұтыну) және құндылық (айырбас).
№30 Құн заңы.
Еңбек құн теориясы.
Еңбек құн теориясының (Уильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо, Карл Маркс) негізгі мазмұны келесі тұжырымдарда жатыр:
Нарықтық айырбастың әртекті өнімдерінің біркелкі ішкі сипатты, яғни құнды қатиды. Сондықтан олар белгілі бір айырбас пропорциясында бір-біріне теңесе алады;
Барлық тауарлардың құны тауар өндірушілердің қоғамдық өндірісі арқылы жасалады. Еңбек қоғамдық болып табылады, өйткені нарықтық өнімді өндіруші өзі үшін емес қоғамның басқа мүшелері үшін пайдалы заттарды жасап шығарады. Тауарға сіңген құн – қоғамдық еңбек болып табылады. Құнды қалыптастыратын еңбектің өзі күрделілігі және сапалылығы бойынша бөлінеді. Күрделі еңбек – көбейтілген қарапайым еңбек. Күрделі еңбектің барлық түрін қарапайым еңбектің белгілі бір мөлшеріне жеткізу – еңбекті жетілдіру (редукциялау).
Еңбектің ішкі өлшемі – жұмыс уақыты. Жеке жұмыс уақыты (қызметкердің, кәсіпорынның) және қоғамдық қажетті (нарықтық) жұмыс уақыты деп бөлінеді. Тауар құны қоғамдық қажетті жұмыс уақытымен анықталады. Қоғамдық қажетті жұмыс уақыты – бұл:
а) өндірістің қоғамдық әдетті жағдайы;
б) жұмысшылардың орташа біліктілігі;
ә) еңбектің орташа қарқындылығы кезінде өнімді дайындауға кететін уақыт.
Құн заңына сәйкес пайдалы заттардың нарықтық құны қоғамдық қажетті жұмыс уақытымен анықталады.
Құн заңы – тауарлы шаруашылықтың негізгі заңы. Құн заңының қызметтері 5.3 сызбада берілген.
Құнның еңбек теориясы қоғамдық еңбек шығындарына сүйене отырып құнның мәнін ашқан болса, шекті пайдалылық теориясы (Карл Менгер, Евгений Бем-Баверк) құн мен құнды игіліктерді (қызметтерді) пайдалы заттарды тұтынушының экономикалық психологиясы тұрғысынан түсіндіреді.
Бұл теорияның негізгі заңдылықтары келесіде:
Пайдалылықты тауардың жеке қасиеттерімен бірдей деп санауға болмайды. Пайдалылық – бұл әр бір сатып алушы өзінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру кезінде белгілі бір игіліктің рөліне беретін субъективті бағасы. Игіліктің бағалылығы – (құнның синонимі) бұл адамның пайдаланатын затының өз өмірі және әл-ауқаты үшін мәнділігін түсінуі.
Пайдалы игіліктер екі түрге бөлінеді:
а) шексіз мөлшерде болатын (ауа);
б)жиналған қажеттіліктерді толығымен қанағаттандыру үшін салыстырмалы түрде сирек және шектеулі болып табылатын; дәл осы игіліктерге шаруашылық жүргізуші тұлғалар бағалылықты қосады.
сурет Құн заңының қызметтері.
№31 Ақша. Ақшаның қызметтері.
Ақша – жалпыға бірдей жалғыз эквивалент болып табылатын ерекше тауар. Алтын құнның жалпыға танымал өлшеуіші болып табылғандықтан, ол барлық тауарлардың құнын өлшеуші-эталон болып табылды.
Ақшаның пайда болуынан кейін, Ti - Т2 формуласымен жүзеге асып келген қарапайым тауарайырбасы Ti - А - Т2 формуласымен ауысты. Ақша бір игілікті басқаға айырбастау кезінде таптырмайтын және өтімді делдалға айналды.
Ақшаның экономикалық рөлі оның қызметтерінен көрінеді. Ақша келесі қызметтерді атқарады:
5.4 Сурет Ақшаның қызметтері
Ақша ең бірінші құн өлшемі қызметін атқарады, яғни барлық тауарлардың құнын өлшейді.
Құнның ақшалай көрінісі – бұл баға. Өнімнің бағасын анықтау үшін ақшаның өзі қажет емес, өйткені тауар сатушы оның бағасын ойша белгілейді (құнды ақшамен мінсіз көрсетеді).
Айналыс құралы қызметі кезінде ақша құралдары айналымдағы делдал ретінде көрініс табады, яғни Т (тауар) – А (ақша) – Т (тауар) формуласымен жүзеге асырылады. Бұл жағдайда ақша бұл қызметті өткінші түрде атқара отырып, сатып алушылар мен сатушылардың қолында ұзақ уақытқа бөгелмейді. Бұл жайт соңында құны толымды ақшаның толымсыз ақшамен ауыстырылуына әкелді.
Егер сатушы өз тауары үшін ақша алып, бірақ оны өзіне қажетті заттарға жұмсамаған болса, онда айналым үрдісі үзіледі. Бұл кезде ақша қазына қалыптастыру құралы қызметін атқара бастайды, яғни олар байлық жинау көзі ретінде жинақтала бастайды.
Қазына қызметін тек қана алтын монеталар атқарып қоймайды, сондай-ақ алтын құймалары, алтын бұйымдары – ақшалай материалдың барлық түрі атқарады.
Тауарларды несиеге берген кезде (төлем мерзімін ұзарту арқылы қарызға) ақша төлем құралы қызметін атқарады. Бұл кезде сатып алынған тауарға қарызды өтеу мерзімі келген кезде төлем жүргізіледі. Ақшаның бұл рөлі кезінде олар тауар айналымынан тыс жүзеге асырылады, яғни жалақы төленген кезде, қандай да бір қаржылық міндеттемелер орындалған кезде (қарызды өтеу, салық төлеу, арендалық немесе жерге төлемдерді жүргізу және т.б.)
Халықаралық сауда барысында ақшаның әлемдік ақша қызметі пайда болады. Бұл кезде барлық елдер арасындағы шаруашылық байланыстарда ақша жалпыға ортақ эквивалент рөлінде көрініс тауып отырады.
№32 Бағалар мен тарифтер.
Баға – бұл игіліктердің айырбасталу үрдісі кезінде көрініс табатын құндылығын көрсету формасы. Осылай тұжырымдауда көңіл аударатын екі негізгі нарсе бар. Біріншіден, тауар бағасының оның тұтыну объектісі ретінде қамтитын бағалылығымен, пайдалылығымен тікелей байланысы көрсетіледі. Екіншіден, мұндай талқылауға сәйкес тауар бағасы экономикалық мағына ретінде тек қана оның ақшаға немесе басқа тауарға айырбасталу жағдайында көрініс табады. Сондықтан нарықтан тыс, сату-сатып алусыз баға туралы айтылмайды, бағаны тек қана нарық белгілей алады. Бағаның мәні тұрғысындағы басқа ұстанымдар, бағаны өндіріс факторларымен, ең басты фактор – еңбекпен байланыстыратын өндірістік көзқарасқа тән. Бұл бағыт үшін келесі тұжырымдама сәйкес келеді: Баға – тауардың ақшалай көрінісі болып табылады. Мұндай анықтамада орталық мән «құн» ұғымына беріледі. А.Смит пен Д.Рикардоның еңбектерінен бастау алған және әрі қарай К.Маркспен дамытылған құнның еңбектік теориясына сәйкес, құн тауарды өндіруге кеткен еңбек шығындарымен анықталады, яғни еңбектік табиғатқа ие. Еңбектік мағынасын түсінуде құнды сандық өлшеудегі көптеген қиындықтарды айналып өту үшін К.Маркс «абстрактілі және нақты еңбек», «еңбектің қоғамдық қажетті шығындары» деген ұғымдарды енгізуге мәжбүр болды, бірақ сөйте тұра құн теориялық категория ретінде қала берді.
Бағаның бірінші қызметіне өлшеуді жатқызуға болады. Бағаның арқасында тауардың құнын өлшеуге, анықтауға болады, басқаша айтқанда сатып алушы қандай мөлшерде ақша төлеуі қажет, ал сатушы сатылған тауары үшін қанша ақша алуы қажет екендігін анықтайды. Бағалар сату-сатып алу үрдісінде ақшаның төлем құралы ретінде сандық нақтылыққа жетуіне себеп болады.
Баға бөлу қызметін атқара алады, яғни сол немесе басқа тауарға деген, оның бағасымен байланысты сұранысты қайта бөлу негізіндегі мүмкіндігі; тауар ұсынысына, жеткіліксіз тауар өндірісінің кеңеюіне және артық өндірісті қысқартуға әсер ете алады. Соңында инвестициялар айырықша өндірістің әлсіз дамыған салаларына ескірген салалардан құралдардың ағылуы есебінен бағытталады.
Бағаның өте маңызды әлеуметтік қызметі бар. Бағамен және оның өзгерісімен игіліктер мен қызметті тұтыну, шығындар, өмір сүру деңгейі, күн көріс минимумы, отбасының тұтынушылық бюджеті көлемі мен құрылымы байланысты болады. Тұтынушылық тауарлары мен қызметтеріне деген баға деңгейіне адамдардың әлеуметтік әсерлері бойынша, адамдар бағалардың өсуі өмір сүру деңгейін төмендетеді деп есептейді, сәйкесінше бағалардың түсуі өмірді жақсартатыны белгілі. Бұл ретте әдетте басқа бағасыз факторлар назардан тыс қалып отырады, мысалы табыс, нарықта тауардың болу-болмауы, тұтыну құрылымы.
Елдің халық шаруашылығы шегінде жүзеге асатын ішкі қызметтерімен бірге баға сауда келісімі, сыртқы төлемдер, елдер арасындағы екі-жақты есептің құралы бола отырып сыртқы экономикалық қызметті де атқарады.
Нарықтық, сондай-ақ нарықтық емес экономикада өндірушілердің сатудан түскен түсімді өсіру мақсатында өндіріс көлемі мен сапасын ұлғайтуға мүдделілігіне ықпал ете отырып баға ынталандыру қызметін атқарады. Бұл әсердің механизмі өндірушінің тауар және қызмет көрсету бағасымен тікелей байланысты болатын өздерінің табысы мен пайдасын ұлғайтуға деген ықыластары арқылы өтеді.
Белгілеріне қарай бағалар жеке түрлерге бөлінеді. Олардың негізгі және кең таралған түрлерін қарастырайық.
Тауарларды өткізу жүзеге асырылатын тауарлар мен қызметтерді сатудың түрі, сауда операцияларының масштабы және өткізілетін тауар сипаты бағаға өз әсерін тигізеді. Бұл белгілер арқылы бағалар көтерме, бөлшек, сатып алу бағасы және тарифтер деп бөлінеді.
Көтерме сауда бағасы деп көтерме сауда жағдайында өнімнің ірі топтамалармен сатылу бағасын айтамыз. Көтерме сауда бағалары жүйесі кәсіпорындар арасындағы сауда-саттық операцияларында, сонымен қатар көтерме сауданың арнайы дүкендері мен өткізу кеңселері арқылы өнімді сату кезінде, тауар биржаларында және тауарларды топтап сататын кез-келген басқа да сауда ұйымдарында айрықша мөлшерде қолданылады.
Бөлшек сауда бағасы деп бөлшек сауда желісі жағдайында тауарлардың жеке сатып алушыларға, салыстырмалы түрде әр бір сату көлемінің аз мөлшерімен сатылу бағасын айтамыз. Бөлшек сауда бағасымен әдетте тұрғындарға халықтың тұтыну тауарлары сатылады және аз жағдайда кәсіпорындар, ұйымдар, кәсіпкерлерге.
Бөлшек сауда бағасымен сауда-саттық көмегімен көбінде соңғы тұтынушыларға, үй шаруашылықтарына, азаматтарға қызмет көрсетіледі.
Бөлшек сауда бағасы әдетте көтерме сауда бағасынан сауда үстемесі мөлшеріне жоғары болады, оның есебінен бөлшек саудадағы айналыс шығындарының орны толтырылады және бөлшек сауда ұйымдары мен мекемелері үшін пайда қалыптасады.
Сатып алу бағалары – бұл өнімдерді кәсіпорындардан, ұйымдар және тұрғындардан мемлекеттік сатып алу бағалары.
Белгілі ерекшеліктерге ие бағалар – бұлар жоғарыда айтылғандай, материалдық-заттық түрде өндірілмейтін, бірақ аталған өнімнің сапасы өзгеретіндей, қызмет түрлерін көрсететуге деген бағалар. Көп жағдайда қызмет көрсетуді өндіру оны тұтынудың басталуымен сәйкес келеді.
Қызметтердің ерекшеліктері қызмет түрі ретінде тариф (бағалау) деп аталатын қызмет көрсету бағасының қалыптасуына әсер етеді. Қызмет көрсетуге тарифтерді белгілеу кезінде тек жұмыс көлемі ескеріліп қана қоймайды, сонымен бірге уақыт факторы мен сапа айтарлықтай рөл ойнайды. Тарифтердің әдеттегі мысалына коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсетулерді төлеу, телефон байланысы үшін төлем, радио және теледидар қолданысы үшін төлемдер жатады.
Реттеу деңгейі мен тәсіліне байланысты бағалар келесі топтарға бөлінеді: 1) қатаң бекітілген (белгіленетін); 2) реттелетін (өзгермелі); 3) келісімді (шартты); 4) еркін (нарықтық).
Қатаң бекітілген, тұрақты бағалар бағабелгілеу органдары немесе басқа да мемлекеттік органдармен белгіленеді, олардың деңгейі құжатпен қойылады. Өндірушілер де, тауар сатушылары да мұндай бағаны қандай да бір жаққа өзгертуге құқықсыз, ондай өзгеріс заңмен қудаланады. Орталықтан басқарылатын экономикада тағайындалатын бағалар кең таралған, олар мемлекеттік бағалар деген атпен таныс. Мемлекеттік баға белгілеу органдары мемлекеттік бағаларды белгілеуде және өзгертуде, оларды жоғарылатуда немесе төмендетуде монополиялық құқыққа ие болады.
Реттелетін бағалар дегеніміз деңгейі мемлекеттік органдармен реттеліп отыратын бағалар. Бұл кезде мемлекет тарапынан болатын бағаға деген реттеу шектелген, жанама сипатта болады, тауар сұранысы немесе ұсынысының өзгерісіне әсер ету арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, өндірісітің белгілі бір түрін дамытуды ынталандыру мақсатында мемлекет сол тауарларға жоғарырақ баға белгілеу қажет болған кезде сатып алушылармен, осы топтағы тауарларды тұтынушылармен төленетін салықты қысқартуы мүмкін, ол сәйкесінше сол тауар сұранысының кеңеюіне және осыған орай тауар бағасының жоғарылауына әкеледі. Сондай-ақ осындай жолмен бағаның төмендеуіне де мүмкіндік туғызуға болады.
Келісімді бағалар – бұл деңгейі сауда-саттықтың алдын алған акттерiнің келісім-шартымен, сатып алушы мен сатушының арасында құжатпен белгіленген келісім-шартпен анықталатын бағалар. Іскерлік ынтымақтастықтың қазіргі тәжірибесінде келісім-шарттарда баға деңгейі түсіндірілетін арнайы бөлімді бөліп көрсету қабылданған. Бір қатар жағдайларда келісім-шартта бағаның абсолютті деңгейі емес, баға ауқымы, жоғарғы немесе төменгі деңгейі (жоғары да емес төмен де емес) немесе олардың мемлекеттік, нарықтық, әлемдік бағалармен байланысы қойылады.
Сонымен қатар келісім-шартпен бекітілген бағаның өзгерістері, айталық, инфляция, төтенше (форс-мажор) жағдайлары, жаңа заңдардың қабылдануы салдарынан болуы мүмкін өзгерістер ескеріледі.
Еркін нарықтық бағалар өнімнің атауы айтып тұрғандай, бұл бағалар мемлекеттік органдардың тікелей бағалық араласуынан арылған, нарықтық конъюктура, сұраныс және ұсыныс заңдарының ықпалы арқылы қалыптасатын тепе-тең бағалар, яғни сұраныс көлемі нарықтағы тауарлар ұсынысының көлеміне тең болған кездегі бағалар деген атқа ие.
№33 Шекті пайдалылық теориясы.
Шекті пайдалылық теориясы “жаңа классикалық экономикалық талдау” немесе саяси экономиядағы екінші классикалық жағдай деп аталды (біріншісі — А.Смит (1723 — 90) пен Д.Рикардо (1772 — 1823) заманында жасалған). Шекті пайдалылық теориясын таратушылар жеке-дара экономикалық талдауға салыстырмалылық (релятивизм) қағидасын қолданды, бірақ оны жалпы шаруашылық жүйені талдауға қолданбады. Жалпы жүйеде еңбектің көмегімен нені өндіру керектігін айқындау үшін оның меншікті құны белгілі болуға тиіс. Бірақ еңбектің құндылығын білу үшін еңбек өнімінің құндылығын білу қажет. Бұл түйткілдің шешімі — шекті пайдалылық теориясы мен классик. Құн теориясын жинақтау, яғни екі құндылықты өзара бірлікте және бір мезгілде айқындау әдісін қолдану. Жаңа жүйені жақтаушылардың көзқарасы бойынша, құн шамасы рыноктағы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігімен байланысты, ал тепе-теңдіктің өзі тепе-тең тәуелсіз күштер ретіндегі пайдалылық пен шығынның әрекеттестігі кезінде қалыптасады. Жалпы тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің айырбас құны не нәрсе деген мәселе төңірегінде болған екі ғасырлық пікірталас қазіргі заманғы жалпы бәсекелік тепе-теңдік теориясы шеңберінде құныныңфункциялық теориясын жасаумен аяқталды.
Шекті пайдалылық игілікті пайдаланудың әр түрлі деңгейлерінде пайда болуы мүмкін. Бұл жағдайда ол қандай-да бір өнімнің жаңа бірлігін тұтынудың өсуінен пайда болған адам сезінетін қосымша пайдалылық мөлшерін көрсетеді.
Шекті пайдалылық, сондай-ақ, өз кезегінде игіліктің бағалылығы сол тауардың мөлшері және оған деген қажеттілікке тәуелді болады.
Еңбек құн теориясы және шекті пайдалылық концепциясымен танысқаннан кейін нарықтық баға белгілеу теориясында жалпы алғанда қарама-қайшылық пайда болғанын байқауға болмайды.
Еңбек құн теориясының өкілдері, баға белгілеуде шешуші рөлді тауар өндірушілер (тауар ұсынысы) атқаратынына сүйенген.
Шекті пайдалылық теориясының өкілдері анықтаушы мәнді тұтынушылар сұранысына берген. Бұл қайшылықты шешуді қолға алған Альфред Маршалл болды. Ол бағаның «ымыралы» теориясын ұсынды. Осылай сұраныс (пайдалылық) және ұсыныстың (шығын) өзара байланысын талдауға негізделген бағаның екі факторлы теориясы дүниеге келді.
№34 Еркін бәсекелік шаруашылығы және ұйымдастырылған нарық.