42.Көшпелі өзбек мемлекеті: территориясы, саяси тарихы, қоғамдық құрылысы.

Тер-сы-Жайық-Балқаш-Арал теңізі,Сырд-ң төменгі ағысы-Тобыл,Ертіс.Астанасы-алғашқыда Тура,1431ж Орда-Базар(Бат.Сіб),1446ж-Сығанақ.Халқы-өзб-р.Құр-да қыпшақтар,найм-р,маңғ-р,қарл-р,қоңыраттар,қаңлы-р,үйсіндер т.б болды.Әбілхайыр хан құрған мем. Атауы дәстүр бойынша Өзбек ұлысы, сондайақ Шайбани ұлысы, Әбілхайыр ұлысы дейді. Өзбектер ғана емес осы аумақта мекен еткен Әбілқайыр мем. Құрамына кірген аса үлкен этникалық топтардың бірі Қыпшақ хандығы деп айтуға болады. Әбілқайыр жаулау соғысы XV ғасырдың 30 жылдарда басталған.Тоқа Темір әулетіне қарсы жорыққа Әб. Көп әскер жиды. Төменгі Сырдария аймағына жорыққа шығуы, оның Сырдария мен Арал жағалауы қысқы жайылымдық алу қажеттілігі еді. 1431 ж. Екітүреп деген жерде шайқас, ол Түркістан қалаларына жол ашатын. 1446ж. келесі жеңісі Атбасар маңында болды. Мұстафа ханды тас талқан еткен.1430 ж. қысқа мерзімге Хорезмді басып алды, Үргенішті тонады. Әбілқайыр Дешті Қыпшақтағы өз жақтастарының қыруар күшіне, далаға жиырма жыл бойы үстемдігін жүргізген өз қуатына сүйенгендіктен де Сырдария қалаларын тез басып алды. Шайбани ұлысы мен Орда ұлысы тайпаларының арасындағы қырғи қабақ қатынастарды бұрынғыдан бетер шиеленістірді. 1456-1457 жыл.Сығанақ түбінде қалмақтардан күйрей жеңілген Әбілқайыр Түркістанның талан-таражыға түскен қалаларын тастап шығып, Д.Қыпшаққа кетуге мәжбүр болды. Жеңілудің басты себебі оның мем. Ішкі әлсіздігі. Шыңғыс әулеті арасындағы қырқыстар, рулар мен тайпалардың көшпелі ақсүйектердің оқшаулыққа ұмтылуы, ішкі және сыртқы соғыстар кезінде Әбілқайыр қаза тапты.

43.Қазақ халқының қалыптасуы. Қазақ хандығының құрылуы мен нығаюы.Керей мен Жәнібек .

Қазақ хал-ң қалып-у процесі көне заманнан б.з.б 2-1мыңжылдықтан баст-ды.Қз жер-де этникалық процестің шешуші кезеңі-б.з.б 1мыңж-ң ортасы,түрік-ң жаппай көшіп кел-не байл.Еж.сақ,сармат,үйсін,қаңлы-ң ұрпағымен араласқан түріктер этно-демограф-қ жағдайды өзгертті.15ғ-да Қазақ ханд-ң құр-ы қазақ хал-ң қалыптасуы процесінің аяқталуын тездетті.Қазақ хал-ң қалыптасу процесі14-15аяқталды. «Қазақ»терминінің шығу тар-ң бірнеше болжамы:-М.Ақынжанов: «қас-сақ,нағыз сақ деген атаудан қазақ шыққан». -12-15ғ-да түркі тілінде жазылған дер-де: «еркіндік аңсаушы,батыл»мағ.білд. –Түркологтардың пікірінше,«қазақ»терм-ң бастапқы таралған жері-Шығыс Дешті Қыпшақ. Қазақ халқы үш жүзге бөлінеді: Ұлы жүз: Тер-сы-Жетісу мен Оңт. Қз. Рулары-үйсін,дулат,албан,суан, жалайыр,шапырашты,қаңлы,сіргелі, ысты, ошақты т.б. Орта жүз:Тер-сы-Орт ж/е Солт-Шығ.Қз.Рулары-қыпшақ,арғын,найман,керей, қоңырат,уақ т.б. Кіші жүз:Тер-сы-Бат.Қз.Рулары-алшын,адай,төртқара,жағалбайлы,табын, тама,байбақты,қараесек т.б.Кіші ж-ді үш негізгі рулық одақтар құрайды:Жетісу,Әлімұлы,Байұлы.

Қазақ ханд-ң құр-ы жөнінде Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің «Тарихи-и-Рашиди»еңб.де былай деп жазды: Шайбанилік Әбілхайыр хан билік үшін таласта Жошының өзге ұрпағына күн көрсетпеді.Әбілхайыр ойрат-н соғ-та жеңілгеннен кейін өзінің бар беделінен айырылды.Осыны пайд.Керей мен Жәнібек сұлтандар Әбілхайыр ханд-н бөл-іп Моғолстан ханд-на көшіп кетеді.Моғ.ханы Есен Бұға оларды қуана қарсы алып,Шу мен Талас өз-ң бойынан жер берді.Кейіннен Әбілхайырға наразы тайп-р бірінен соң бірі көшіп Керей мен Жәнібектердің санын арттыра түсті.Сөйтіп Хижраның 870ж Керей мен Жәнібек сұлт-р өз алдына жеке мемл.құрған.XIIIғ.ортасына таман қала өмірінің жандануы етек алды, оның ауқымы соның алдындағымен салыстыруға келмесе де, әйтеуір қалаларды, отырықшылықты қалпына келтіру ісі жүріп жатты, аудандардың экономикалық байланыстары қайтадан өрбіді. Сауда мен дипломатиялық байланыстар. XIII ғ.орта шенінде Отырардың теңге сарайы қарқынды жұмыс істей бастады. Онда ең алдымен, алтын динарлар, онан соң күмістелген дирхемдер, сондай ақ мыс бақырлар соғылған. Отырардан басқа Кенжіт және Жент қалалары шығара бастады. Халықаралық керуен жолдарында Жайық өзеңіндегі Сарайшық сияқты жаңа қалалар пайда болып,өркендеді. Күйдірілген қыштан XV-XVI ғғ. Отырардың күмбезді мешіті салынған болатын. Оның бас есік тік бұрышты бедерлер мен өрнектеліп, мешіттің биік мұнарасы тұрған бұрышқа қарай жылжытылған. Екінші жарт. Қалаларда негізгі магистральды көшелер сақтала, ондағы кварталдардың жоспарлануы түгелімен өзгертілген. Отырарда шеберханалар ашылған. Мысты қолдану ісі дамыған еді. Отырар қола айналар өндірудің орталығы болды. Зергерлік кәсіптің өркен күміс пен қоладан жасалған, сақина, білезік, сырға, алқа сияқты көптеген әшекей бұйымдар. Шыны жасау, шыны құмыралар, жіңішке мойынды шөлмектер, шыны аяқтар, дәріханалық ыдыстар шығару өріс алды. Қалалардың қиратылса да сауда жолдары жұмыс істей берді. Жаңа бағыттары пайда болды. Еуропа мен Азияны, Орал, повольже, керуен жолдары дипломатиялық жолдар