Көмекші сөздер

Көмекші сөздер – нақтылы лек-қ мағыналары я әр түрлі дәрежеде солғындап, я бүтіндей жоғалып, сөйлегенде жеке-дара тұлға есебінде қолданылмай, тек толық мағыналы сөздермен тіркесіп қана жұмсалып, оларға жәрдемші болып қызмет атқаратын сөздерді айтамыз.

Көмекші сөздер

(мағынасы мен құрылысына)

Көмекші есімдер Шылау Көмекші етістіктер

Көмекші есімдер – лек-қ мағынасынан айырыла бастап, сөйлемде екінші бір зат есім сөздің легінде қолданылатын зат есімдер.: сырт, маң, аст, үст, арт, қас, жан.

Кейде көмекші етістіктер көптік, септік жалғ – да келіп, басқа сөзге тәуелді болмай, жеке тұрып та сөйлем мүшесі бола алады. Сыртын көріп, ішінен түңілме.

Сөйтіп жан-жағына қарап тұрса, ілгері алдында, бір биік қыр үстінде, үлкен мола көрінді.

Көмекші етістік- өзі тіркесіп тұрған етістікке демеу болып, оған қосымша абстракты грам-қ мағына үстейтін етістіктерді айтамыз.

Көмекші етістік

толымды толымсыз

Толымды ет-к – бір жағынан негізгі лек-қ мағынасын толық сақтап, дербес грам-қ функцияларын түгелдей атқарады, екінші жағынан аналитикалық етістік құрамында тиісті жетекші етістікке белгілі дәнекер арқылы тіркесіп, оған қосымша абстракты грамм-қ мағына үстейтін бір алуан етістіктер жатады.

Сен сырыңды көрсетпе, әйтпесе бәрін біліп қояр.

Сіздің ауруға ем етуіңіз күнә, құдайдың жіберген қаза-бәлесіне, себеп табамын, деу құдайға қарсылық болып табылады деп білемін.

Толымсыз етістік – тіркескен сөзге ешқандай да лек-қ мағына я реңк үстемейді, тек грамм-қ мағына ғана жамайды.

1. еді тарихи е(ед).

Жұма сайын Версальдағы үйіңізге барып жүрген жеріңіз бар ма еді?

2. Екен

Бұл жазылған ақыл сөз екен, бұлақ күн-түн тынбай ағып, алыс жерлерге барады.

3. Емес

Қуанарлық қыз емес,

Жылтырауық таққанға.

Өзгелерді біз емес,

Түсірмекші қақпанға.

Шылау – сөз бен сөздің сөйлем мен сөйлемнің араларын байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын, өздері тіркескен сөздердің ұғымдарына әр қилы реңктер үстеп, оларға оротақтасып, тұлға жағынан тиянақталған, лексика-грамм-қ мағынасы бар сөздер.

№24

Шылау(грамм-қ сипатына қарай)

Жалғаулықты Септеулік Демеулік

Жалғаулықтар - өзара тең бірыңғай сөздердің, бірыңғай сөз тіркестерінің және бірыңғай сөйлемдердің араларындағы әр қилы қатынастарды білдіреді.

1. Ыңғайластық: мен бен пен, және, әрі, да, де

Тобықты аулында әрі ойшыл, әрі би болып атанған адам осы еді.

2. Талғаулықты: әлде, бірде, біресе, кейде, я, яки, мейлі, құй

Құй бай болсын, құй кедей болсын заң алдында бәрі бірдей тең дәрежеде тұрады.

3. Қарсылықты: бірақ, алайда, әйтсе де, әйтпесе, әйткенде, сөйтсе де, дегенмен, сонда да, әйтпегенде

Бірақ бұл жырақтан шапқан жаудан да жаман.

4. Себептік: себебі, өйткені

Өйткені, тағы бір сәт орақ сілтесе, анық қалың төбелес басталғалы тұр.

5. Салдарлық: сол себепті, сондықтан

Сондықтан Базаралыны қатты соққыға жықты.

6. Шарттық: егер, егер де, алда-жалда

Көздеріңді ашып қара, егер оны ұстайтын болсаң, өзің сезіп отырған бар пәлені қоздырайын.

7. Айқындағыш: демек, яғни

Қасына ерткен екі ғана жолдасы бар, яғни олар: Әбді мен Сарбас.

8. Ұштастырғыш: ал, ендеше, ал ендеше

Алтын садақ күннің шығыс жағынан батысына қарай, ал үш күміс жебе түн тарапқа қарай жатыр екен.

Септеуліктер – объекті мен объектінің не предикаттың арасындағы түрлі грамматикалық қатынастарды білдіру үшін қолданылып, белгілі бір септік жалғауын меңгеретін тұрақты шылау.

Атау септігі: үшін, сайын, сияқты, туралы, арқылы, бойы, шамалы, шақты

Қазақтың тыныштығы үшін, бақытты болашағы үшін көптеген батырларымыз өз өмірлерін қиды.

Барыс септігі: қарай, таман, салым, тарта, жуық, таяу, шейін, дейін

атқосшы шауып кеткеннен кейін, әңгіме сол қалпымен жалғастырылды.

Шығыс: гөрі, бері, кейін, соң, бұрын, бетер.

Аз өмірін ұзатқан,

Ғылымға бойы толған соң.

Көмектес: қтар, бірге, қоса

Қалаға барсаңыз, мені қоса алып кетерсіз.

Демеуліктер - өздері тіркесетін сөздерге әр қилы қосымша реңктер жамайтын сөздер.

1. Сұраулы: ма, ме , ша, ше

Білмеймін тойғаны ма, тонғаны ма,

Жылқы ойнап, бие қашып, тай жарысқан.

2. Күшейткіш: да, де та, те, ақ, ау, ай

Құдай-ау сенің көргенің түс емес.

3. Нақтылық: қой, ғой, ды, ді, ты, ті

Азған елдің хандары,

Тақ үстінде отырғандары,

Жарлардан лаып байларға,

Сыйлар берсе керек-ті.

4. Шектік: қана, ғана, ақ

Кебек мұны естіп көп ойлады,

Асықпай біраз ғана еп ойлады.

5. Болжалдық: мыс, міс, ау

Танымаған қонаққа сыр білдірген

Көрсеқызар, жеңісқой ұрғашы-ау деп.

6. Болымсыздық: түгіл, тұрсын, тұрмақ.

Халқыма қарамастай қылдың мені,

Сен түгіл үлкендерге лайық емес,

Шығардың ойымда жоқ неменені?

7. Қомсыну: екеш

Мұнымен бөтен кісінің ісі жоқ ақылы кемел патша сол бала екеш балаға да көзін салып тұрған екен.