6.Физкалық Шама,қасиеттері

Физикалық шама -көптеген объектлерге сапа жағынан ортақ, ал сан жағынан әр объектіге әр түрлі мәнді қасиет. Табиғаттағы құбылыстарды бір-бірімен салыстыра сипаттау үшін колданылады. Физикалық шамалар құбылыстардың қасиеттерін сандық тұрғыдан сипаттайды.

Қоршаған ортадағы барлық объектілер өздерінің қасиеттерімен сипатталады.

Қасиет – объектінің басқа объектілермен жалпылығын немесе айырмашылығын растайтын және оларға деген қатынасын анықтайтын жақтарын көрсететін философиялық категория.

Қасиет –сапалық категория. процесстермен физикалық денелердің әртүрлі қасиеттерін сандық анықтау үшін шама дейтін түсінік енгізіледі. Шама – бұл қандайда бір заттың қасиеті, ол басқада қасиеттер арасында және қандайда бір жағдайлармен бағаланаты, мөлшерлі белгіленуі мүмкін. Шама өз –өзімен қалыптаспайды. Ол қасиеті бар объект пайда болған кезде ғана орын алады.

7. Өлшеу шкалалары,тәртіп шкаласы

Тәжiрибелік жағдайда денелердің, заттардың, құбылыстар және процесстердiң қасиетін сипаттайтын әр түрлi шамаларды өлшеу жүргізіледі. Көрсетілгендей, кейбір қасиеттер тек қана сапанын ал, басқалары- мөлшерін көрсетеді. Кез келген қасиеттің (мөлшерлік немесе сапалық) әртүрлі әсер етулері көптеген сандар ретінің элементтері бейнесiн немесе ортақ жағдайда шартты белгiлерге шкалаларды құрастырған жиын бұл қасиеттердiң өлшемi құрастырады. Өлшеу шкаласының мөлшерлі құрылымына физикалық шамаларың шкаласы жатады.

Физикалық шамалардың шкаласы — бұл нақты өлшемдердің нәтижесіне сәйкес қабылданған физикалық шаманың реттік мәні.

Шкала аталуы - тек қана эквиваленттік қатынасты анықтау үшін, эмпирикалық обьектілердің классификациясы үшін қолданылады, Бұл қасиетті физикалық шамалармен санауға болмайды, сондықтан мұндай шкала түрі физикалық шама шкаласы болып табылмайды. Бұл шкала түрінің ең қарапайымы, сандардың обьекттерінің сапалы қасиеттерінің аттары маңызды рөл атқарады.

Шкала атауларында қайтару қасиетінің басқа эквиваленттік класқа жатуы, адамның сезімтал ағзаларын қолдану арқылы орындалады, көптеген сарапшылардың таңдаған нәтижесі көбірек сәйкес келеді. Сонымен эквиваленттік шкаланың класын дұрыс таңдау үлкен мағына береді – олар берілген қасиетті бағалаушылармен, сарапшылармен, бақылаушылармен дұрыс айыра білуі керек.

Шкала реті (рангтар шкаласы). Егер берілген империкалық обьектінің қасиеті өзін сандық қасиетінің көрсеткішінің жоғарлауы немесе төмендеуі бойынша эквиваленттік және реттік қатынаста көрсетсе, онда ол үшін реттік шкала құлылуы мүмкін. Ол біркелкі жоғарлайтын және төмендейтін болып келеді және берілген қасиетті сипаттайтын шамалар арасында көп немесе аз қатынас орнатуға рұқсат етеді. Реттік шкалада нөл бар немесе жоқ, бірақ принципті түрде өлшем бірлігін енгізуге болмайды, себебі олар үшін пропорционалды қатынас орнатылмаған және осыған сәйкес қасиетті нақты көрсетудің қаншалықты екенін талдау мүмкін емес.

Пайда болуды тану сатысы қатынасты нақты орната алмаса, берілген сипаттаның шамалары арасында бар немесе тәжірибе үшін шкалаларды қолдану ыңғайлы және жеткілікті түрде реттік шкалаларды шартты қолданады.

8. Физ-қ шама шкаласы,Интервалдар шкаласы

Тәжiрибелік жағдайда денелердің, заттардың, құбылыстар және процесстердiң қасиетін сипаттайтын әр түрлi шамаларды өлшеу жүргізіледі. Көрсетілгендей, кейбір қасиеттер тек қана сапанын ал, басқалары- мөлшерін көрсетеді. Кез келген қасиеттің (мөлшерлік немесе сапалық) әртүрлі әсер етулері көптеген сандар ретінің элементтері бейнесiн немесе ортақ жағдайда шартты белгiлерге шкалаларды құрастырған жиын бұл қасиеттердiң өлшемi құрастырады. Өлшеу шкаласының мөлшерлі құрылымына физикалық шамаларың шкаласы жатады.

Физикалық шамалардың шкаласы — бұл нақты өлшемдердің нәтижесіне сәйкес қабылданған физикалық шаманың реттік мәні.

Интервал шкаласы (аралық шкала). Бұл шкалалар реттiк шкалаларының ары қарай дамулары болып табылады және объекттер үшiн қолданылады, эквиваленттік қатынастарды, ретті және аддитивтiлікті қанағаттандырады. Аралық шкаласы өлшем бiрлiгi және таңдаулы - нөлдiк нүктесі бар біркелкі аралықтан тұрады. Мұндай шкалаларға Фаренгейт және Реомюр, Цельсидiң температуралық шкаласы, және тағы басқа әр түрлi күнтiзбелер бойынша жыл санауына әлемнiң жарату шкаласы жатады.

Аралық шкалада қосу және азайту аралықтарын анықтау жатады. Шынымен, аралық уақыт шкала бойынша жинақтауға немесе азайтып салыстыруға болады, бірақ бiр интервал басқасынан бірнеше рет көбiрек, олар бiрақ қандай күн болмасын оқиғалар жай ғана мәнсiз қалады.

9.Физ-қ шама-ң шкаласы Қатынас шкаласы

Тәжiрибелік жағдайда денелердің, заттардың, құбылыстар және процесстердiң қасиетін сипаттайтын әр түрлi шамаларды өлшеу жүргізіледі. Көрсетілгендей, кейбір қасиеттер тек қана сапанын ал, басқалары- мөлшерін көрсетеді. Кез келген қасиеттің (мөлшерлік немесе сапалық) әртүрлі әсер етулері көптеген сандар ретінің элементтері бейнесiн немесе ортақ жағдайда шартты белгiлерге шкалаларды құрастырған жиын бұл қасиеттердiң өлшемi құрастырады. Өлшеу шкаласының мөлшерлі құрылымына физикалық шамаларың шкаласы жатады.

Физикалық шамалардың шкаласы — бұл нақты өлшемдердің нәтижесіне сәйкес қабылданған физикалық шаманың реттік мәні.

Қатынас шкаласы. Бұл шкалалар эквиваленттік қатынастармен реттермен және аддитивтілікпен эмпирикалық обьектілердің қасиетін бағалайды (екiншi тектiң шкаласы - аддитивтiк) бiр қатар жағдайда (бiрiншi тектiң шкаласы - пропорционал) пропорционалдықты суреттейдi. Олардың мысалдары (екiншi текті) масса, (бiрiншi текті) термодинамиялық температураның шкалалары болып табылады. Қатынас шкаласындағы қасиеттiң нөлдiк сандық әсер етуi бiрмәндi табиғи белгi және келiсiм бойынша қойылған өлшем бiрлiгi бар болады. Қатынастар шкаласын үстiрт көзқарастармен есептеуі аралық шкала болып табылады. Бұл шкала барлық арифметикалық мәндерге қолданылатындықтан, өлшемде физикалық шама маңызды орын алады. Қатынас шкаласы – нағыз дайыны.

10. ФШ-ң шкаласы шкала түрлері

Тәжiрибелік жағдайда денелердің, заттардың, құбылыстар және процесстердiң қасиетін сипаттайтын әр түрлi шамаларды өлшеу жүргізіледі. Көрсетілгендей, кейбір қасиеттер тек қана сапанын ал, басқалары- мөлшерін көрсетеді. Кез келген қасиеттің (мөлшерлік немесе сапалық) әртүрлі әсер етулері көптеген сандар ретінің элементтері бейнесiн немесе ортақ жағдайда шартты белгiлерге шкалаларды құрастырған жиын бұл қасиеттердiң өлшемi құрастырады. Өлшеу шкаласының мөлшерлі құрылымына физикалық шамаларың шкаласы жатады.

Физикалық шамалардың шкаласы — бұл нақты өлшемдердің нәтижесіне сәйкес қабылданған физикалық шаманың реттік мәні.

Өлшеу шкалаларын негізгі бес түрге бөледі.

Шкала аталуы - тек қана эквиваленттік қатынасты анықтау үшін, эмпирикалық обьектілердің классификациясы үшін қолданылады, Бұл қасиетті физикалық шамалармен санауға болмайды, сондықтан мұндай шкала түрі физикалық шама шкаласы болып табылмайды. Бұл шкала түрінің ең қарапайымы, сандардың обьекттерінің сапалы қасиеттерінің аттары маңызды рөл атқарады.

Шкала реті. Егер берілген империкалық обьектінің қасиеті өзін сандық қасиетінің көрсеткішінің жоғарлауы немесе төмендеуі бойынша эквиваленттік және реттік қатынаста көрсетсе, онда ол үшін реттік шкала құлылуы мүмкін. Ол біркелкі жоғарлайтын және төмендейтін болып келеді және берілген қасиетті сипаттайтын шамалар арасында көп немесе аз қатынас орнатуға рұқсат етеді.

Шартты шкала — бұл бастапқы мәнді шартты өлшемдері бейнеленген физикалық шамалар шкаласы. Мысалы, Энглер тұтқырлық шкаласы, теңіз желінің күші үшін Борфортты 12-балды шкала.

Интервал шкаласы- реттiк шкалаларының ары қарай дамулары болып табылады және объекттер үшiн қолданылады, эквиваленттік қатынастарды, ретті және аддитивтiлікті қанағаттандырады. Аралық шкаласы өлшем бiрлiгi және таңдаулы - нөлдiк нүктесі бар біркелкі аралықтан тұрады.

Қатынас шкаласы-эквиваленттік қатынастармен, реттермен және аддитивтілікпен эмпирикалық обьектілердің қасиетін бағалайды (екiншi тектiң шкаласы - аддитивтiк) бiр қатар жағдайда (бiрiншi тектiң шкаласы - пропорционал) пропорционалдықты суреттейдi. Олардың мысалдары (екiншi текті) масса, (бiрiншi текті) термодинамиялық температураның шкалалары болып табылады.

Абсолютті шкала. Кейбір авторлар абсолютті шкала түсінігін қатынасты шкаланың барлық қасиеттері бар шкала ретінде, бірақ қосымша бірмәнде, табиғи өлшеу бірліктерін анықтайтын және өлшем бірлігі қабылданған жүйесіне тәуелді болмайтын түсінігін қолданады.

11. ФШ-ң шкаласы,Абсолют шкала

Тәжiрибелік жағдайда денелердің, заттардың, құбылыстар және процесстердiң қасиетін сипаттайтын әр түрлi шамаларды өлшеу жүргізіледі. Көрсетілгендей, кейбір қасиеттер тек қана сапанын ал, басқалары- мөлшерін көрсетеді. Кез келген қасиеттің (мөлшерлік немесе сапалық) әртүрлі әсер етулері көптеген сандар ретінің элементтері бейнесiн немесе ортақ жағдайда шартты белгiлерге шкалаларды құрастырған жиын бұл қасиеттердiң өлшемi құрастырады. Өлшеу шкаласының мөлшерлі құрылымына физикалық шамаларың шкаласы жатады.

Физикалық шамалардың шкаласы — бұл нақты өлшемдердің нәтижесіне сәйкес қабылданған физикалық шаманың реттік мәні.

Абсолютті шкала. Кейбір авторлар абсолютті шкала түсінігін қатынасты шкаланың барлық қасиеттері бар шкала ретінде, бірақ қосымша бірмәнде, табиғи өлшеу бірліктерін анықтайтын және өлшем бірлігі қабылданған жүйесіне тәуелді болмайтын түсінігін қолданады. Мұндай шкалалар салыстырмалы шамаларға жатады: күшею, бәсеңдеу коэффициент-не және т.б. СИ жүйесіндегі көптеген туынды бірліктер пайда болуы үшін абсолютті шкаланың өлшемсіз және есептік бірлік-рі қолданылады.

Белгілеп қарасақ, атаулы және реттік шкалаларды метрикалық емес, ал интервалды және қатынасты шкалаларды метрикалық деп атайды Абсолютті және метрикалық шкалалар сызықты разрядтқа жатады. Шкалаларды өлшеу тәжірибе жүзінде стандарттау арқылы жүзеге асырылады.

12. ФШ. ФШ-дың ХБЖі Ғылымда, техникада және күнделікті өмірде адам бізді қоршаған физикалық объектілердің әртүрлі қасиеттерімен кездеседі. Бұл қасиеттерге объектілердің бір-бірі арасындағы өзара әсерлесу процестері жатады. Олар тікелей физикалық шамалармен беріледі. Әрбір объект үшін физикалық шамамен берілген қасиеттерін мөлшерлі көлемде орнату үшін метрологияда олардың өлшемдері мен мәндері деген ұғым енгізілген.

Бірыңғай халықаралық бірлік жүйесі (СИ жүйесі) 1960 жылы өлшемдер және салмақтар бойынша XI Бас конференциясында қабылданған болатын. Біздің еліміздің территориясында СИ бірлік жүйесі 1982 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшке енді. бірлік жүйелерінің алдында құндылығымен алдын басымдылығымен шартталған, оларға мыналар жатады:

• әмбебаптылық, яғни ғылым мен техниканың барлық облысын қамтиды;

• өлшеудің түрлерінің және барлық облыстарын үйлестіру;

• шамалардың когеренттілігі;

• анықтауларына сәйкес жоғарғы нақтылықта бірліктің жүру мүмкінділігі;

• физикадағы, химиядағы формулалар жазбасын оңайлату, сонымен қатар аударылатын коэффициенттердің болмайымен байланысты техникалық ғылымдарда;

• рұқсат етілетін бірлік санының кемуі;

• өздерінің аттары бар еселенетін және бөлінетін бірліктің оқылуының бірыңғай жүйесі;

• бiрлiктер және жүйеден тыс бiрлiктердiң жүйелерiнiң жиынын зерттеудегi қажеттiлiгіктің түсiп қалау себебінен, орташа және жоғарғы мектептердегі педагогикалық процесстiң жеңiлдеуі;

1983 жылы уақыт және жылдамдық өлшем бiрлiктері негiзгi болып саналды, осыған байланысты вакуумдағы жарық жылдамдықдығы дәл болды, бiрақ негiзiнен кез келген мәні c0 = 299 792 458 м/с. Ұзындық және оның бiрлiгi - метр, негiзiнде туынды болды. Бірақ ӨҚ ұзындығы негiзгi физикалық шама және оның бiрлiгiн төменде анықталғандай болып қалады: метр – ол вакуумдағы жарық 1/299 792 458 секундта өтетін қашықтық.

Секунд – цези-133 атомының негiзгi күйi екi нәзiк деңгейлердiң арасындағы өткелдерге тиiстi 9 192 631 770 сәулелену мерзiмдерi. Килограмм қазіргі уақытта платина және иридия балқымалы цилиндр болып табылатын, халықаралық түп нұсқалы килограммның массасы. Мұндай килограммды анықтау кезінде физикалық шамалардың жүйесінiң негiзгi бiрлiктерiнiң таңдаулы үшiншi базалы белгiсi орындалмайтынын белгілеуге болады. Килограмм осыған дейiн таза келiсiм бiрлiгi болып табылады.

Температура Т – жылулық процесстердiң сипаттау кезінде қолданылатын бас физикалық шамалардыі бiрі.Температура кельвинмен өлшенедi. Бiр кельвин судың үш еселi нүктесінiң термодинамиялық температурасының 1/273, 16 бөлiгiне тең.

Ампер – өткізгіштің әр аумағында 210-7 Н тең 1 м қашықтықтағы күштің өзараәрекетін шақыратын, вакуумда біреуі екіншісінен 1м қашықтықта орналасқан екі шексiз ұзын параллель өткiзгiштер және айналма көлденең қиманың аз ауданы бойынша өту кезінде ауыстырылмайтын тоқ күші.

Канделла – 540*1012 Гц жиіліктегі монохроматикалық сәлелерді шашырататын берілген қор бағытының жарық күші, осы бағытта сәулеленудің энергетикалық күші 1/683 Втср-1 құрайды.

ӨҚ жүйенiң соңғы негiзгi бiрлiгi – моль, ол 1971 жылы өлшеу және салмақтар бойынша XIV Бас конференциясында бірінші алты бірлікті енгізгеннен кейін 11 жыл өткен соң қосымша енгізілген болатын. Моль – көміртек құрамында 12 массой 0,0012 кг бар болса, сонша құрылымдық элементерде болатын жүйе заттарының саны.

ӨҚ жүйеге екi қосымша бiрлiктер енгiзiлген - радиан және стерадиан.

Радиан - бұл жазық бұрыштың өлшем бiрлiгi - доғасының ұзындығы радиусқа тең, дөңгелектің екi радиустың арасындағы бұрышы. Тәжірибеде көбінесе градус (1° = 2/360 рад = 0,017453 рад), минут (1' = 1°/60 = 2,9088104 рад) және секунд (1" = 1'/60 = 1°/3600 = = 4,848110-6 рад) қолданылады. 1 рад = 57°17'45" = 57,2961° = (3,4378103)' = (2,0627105)" сәйкес.

Стерадиан — бұл бұрышты өлшейтін бірлік — сфераның ортасында бұрыштың төбесімен, сфера үстінен кесетін аудан, сфераның радиусына тең, квадрат жағынан тең аудан.