39.Қателік. Статистикалық және динамикалық қателіктер

Өлшеу нәтижесінің қателігі – ол өлшеу нәтижесі Х пен өлшенетін шаманың ақиқат (немесе нақты) мәні Q арасындағы айырымы: Δ = X – Q

«Қателік» түсінігі үш түсінік бойынша нақты анықтауды және шектеуді талап етеді: өлшенетін физикалық шаманың және өлшеу нәтижесінің шынайы және өлшенген мәні.

Өлшенетін шаманың сипаттамасынынң өзгеруі әсерінен өлшеу құралдарыны қателігі статистикалық және динамикалық болып бөлінеі.

Статистикалық қателік — ол өзгермейтін болып қабылданған, физикалық шаманы өлшейтін өлшеу құралының қателігі. Динамикалық деген айнымалы физикалық шаманың өзгерісі кезінде және өлшенетін белгінің өзгеру жылдамдығы (жиілігі) кезінде сәйкессіздікке шартталатын қосыша пайдаланылатын өлшеу құралының қателігі.

40.Қателік — өлшенетін физикалық шаманың шынайы және өлшеу құралдары көрсеткен міндері арасындағы айырмашылық. Ол берілген құралдармен жүргізілген, өлшеу нәтижесінің дәлдігін сипаттайды. Кездейсоқ қателік – қандай да бір ФШ-ны бірдей жағдайларда ұқыпты түрде қайталап өлшеу кезінде кездейсоқ түрде (таңбасы мен мәні бойынша) өзгеретінөлшеу нәтижелерінің бір құрамы болып табылады. Мұндай қателіктер пайда болған кезде ешқандай заңдылыққа жүгінбейді, ол бірдей шамаларды қайталап өлшеу нәтижесінің кейбір шашырандысы түрінде алынады. Кездейсоқ қателіктерден біз құтыла да, жоя да алмаймыз, олар әрқашан да өлшеу нәтижелерінде болады. Кездейсоқ қателіктер кездейсоқ процесстер мен математикалық статистика теориясы негізінде ғана бейнеленуі мүмкін. Кездейсоқ қателіктерді жүйелі қателіктен айырмашылығы, оны өлшеу нәтижесінен түзету жолы арқылы жоя алмаймыз, бірақ оларды бақылау санын жоғарлату жолымен азайтуға болады. Сондықтан да нәтижені өлшенетін шаманың шын мәнінен минималды аз ғана ерекшеленетін түрде алу үшін, қажетті шаманы тәжірибеде берілген мәндерді математикалық тізбекті өңдеу арқылы көп ретті өлшеу керек. 41.Прогрестенуші қателік – бұл уақыт бойынша жәй өзгеретін, алдын ала болжанылмайтын қателік. Прогрестенуші қателіктердің ерекше қасиеттері: • олар тек берілген уақытта ғана түзету арқылы көшіріле алады да, кейін алдын–ала болжанбай өзгере береді;• прогрестенуші қателіктердің уақыт бойынша өзгеруі - тұрақсыз кездейсоқ прогресс, сондықтан да тұрақты кездейсоқ процесстердің жақсы өңделген терия негізінде тек белгілі ескертпелер арқылы беріледі. Прогрестенуші қателік – бұл қателіктердің уақыт бойынша өзгеруінің тұрақсыз кездейсоқ процессі үшін спецификалық ұғым, ол кездейсоқ және жүйелі қателік ұғымдарына келтіріле алмайды. Бұлар тек тұрақты кездейсоқ процесстер үшін ғана сипатты. Прогрестенуші қателік тұрақсыз кездейсоқ процесстің ағынды математикалық күтілуінің уақыт бойынша тұрақсыздығымен қатар, оның түрі мен дисперсиясының таралу заңдылығында уақыт бойынша өзгеруі салдарынан туу мүмкін. 42.Өлшеудің әдістемелік қателігі мына жағдайлардан туады: • өлшеу объектісінің алынған моделі оның өлшеу жолымен анық-талған қасиетін барабар көрсететін модельден ерекшеленгенінен;• ӨЖ-ні қолдану тәсілдерінің әсерінен. Бұл мысалы, кернеуді ішкі кедергінің соңғы мәні арқылы вольтметрмен өлшеу кезінде байқалады. Бұл жағдайда вольтметрді кернеу өлшейтін тізбек аймағына шунтирлейді, және ол вольтметр қосылғанға дейінгі мәнінен аз болады;• өлшеу нәтижелерін есептейтін алгоритмдер (формулалар) әсерінен; • қолданатын өлшеу құралдарының қасиеттерімен байланысы жоқ басқа факторлар әсерінен. Әдістемелік қателіктің ерекше қасиеті, ол ӨЖ-де қолданылатын нормативті-техникалық құжаттамаларда көрсетілмейді, өйткені оларға тәуелді емес, олар әрбір нақты жағдайларда оператормен анықталады. Осыған байланысты оператор өзінің өлшейтін шамасын өлшеуге жататын шамалардан ажырата алуы тиіс. 43.Физикалық шаманың өлшемі – берілген объектінің “физикалық шама” деген ұғымға сәйкес алынған қасиетінің мөлшерлі мәні. Мысалы, әрбір дененің нақты бір массасы болады, осыдан денелерді массасы бойынша ажыратуға болады, яғни бізді қызықтыратын ФШ-ның өлшемі бойынша. Физикалық шаманың мәні – ол оның бірлігі түрінде алынған қандай да бір сан түрінде берілген өлшемін бағалау. Оны өлшеу нәтижесін немесе ФШ-ның Q мәнін q санды мән мен өлшем бірлігі таңдап алынған [Q] араларын байланыстыратын Q = q[Q] негізгі өлшеу теңдеуіне сәйкес есепті шешу нәтижесінен аламыз. Өлшем бірлігіне байланысты ФШ-дың сандық мәні өзгереді де, өлшемі сол күйінде қалады.

44.Физикалық шамалардың бірліктері – сандық мәні шартты қойылған бірлікке тең және біртекті физикалық шамаларды сандық сипаттау үшін қолданылатын, белгіленген өлшемнің физикалық шамасы. Физикалық шаманың бірлік өлшемі мемлекеттің метрологиялық органдармен анықталып белгіленеді. Физикалық шаманың маңызды сипаттамасы оның өлшемділігі dim Q — берілген шаманың негізгі физикалық шамамен байланысын көрсететін көпмүшелі дәрежелі формасында көрсетілген болып табылады; одағы пропорцианалдық коэффициент тең бірлікте қабылданған: dim Q = LαМβТγ Iη…, Мұндағы L, М, Т, I — берілген жүйенің негізгі шамаларының шартты белгілері; , , ,  — бүтін немесе бөлінген, оң және теріс заттық сандар. Негізгі шаманың өлшемділігін тұрғызатын дәреже көрсеткішін өлшемділік көрсеткіші деп атайды. Егер өлшемділіктің барлық көрсеткіштері нөлге тең болса, онда мұндай шаманы өлшемсіздік деп атайды. Физикалық шамалардың өлшемділігі әртүрлі сапалы табиғаты бар және анықталған теңдеу формасы бойынша ажыратылатын, бірдей өлшемділік шамаларға тиесілі болуы мүмкін болғандықтан, оның теңдеу байланысы анықтаушыға қарағанда жалпы сипаттамалық болып келеді. Өлшемділікке көбейту, бөлу, дәрежені көтеру және түбірастынан шығару әрекеттерін жүргізуге болады. Өлшемділік түсінігі кең қолданылады: • бірлікті бір жүйеден екіншісіне ауыстыру үшін; • теориялық қорытынды нәтижесінен алынған күрделі есептік формулалардың дұрыстығын тексеру үшін; • шамалар арасындағы тәуелділікті анықтау кезінде; • физикалық ұқсастық теориясында. 45.Физикалық шама -көптеген объектлерге сапа жағынан ортақ, ал сан жағынан әр объектіге әр түрлі мәнді қасиет. Табиғаттағы құбылыстарды бір-бірімен салыстыра сипаттау үшін колданылады. Физикалық шамалар құбылыстардың қасиеттерін сандық тұрғыдан сипаттайды. Физикалық шамалардың өлшемділігі әртүрлі сапалы табиғаты бар және анықталған теңдеу формасы бойынша ажыратылатын, бірдей өлшемділік шамаларға тиесілі болуы мүмкін болғандықтан, оның теңдеу байланысы анықтаушыға қарағанда жалпы сипаттамалық болып келеді. Өлшемділікке көбейту, бөлу, дәрежені көтеру және түбірастынан шығару әрекеттерін жүргізуге болады. Өлшемділік түсінігі кең қолданылады:• бірлікті бір жүйеден екіншісіне ауыстыру үшін; • теориялық қорытынды нәтижесінен алынған күрделі есептік формулалардың дұрыстығын тексеру үшін; • шамалар арасындағы тәуелділікті анықтау кезінде;• физикалық ұқсастық теориясында.

46. Физикалық шама -көптеген объектлерге сапа жағынан ортақ, ал сан жағынан әр объектіге әр түрлі мәнді қасиет. Табиғаттағы құбылыстарды бір-бірімен салыстыра сипаттау үшін колданылады. Физикалық шамалар құбылыстардың қасиеттерін сандық тұрғыдан сипаттайды. Туынды бірліктер когеренттік және когеренттік емес болып екіге бөлінеді. Когеренттік дегеніміз көбейткішт саны бірлікке тең болатын, басқа жүйенің бірліктерімен теңдеу арқылы байланысқан, физикалық шаманың туынды бірлігі. Мысалы, жылдамдық бірлігі түзусызықты және тең өлшемді қозғалыс нүктелерінің жылдамдығын анықтайтын теңдеу арқылы түзіледі: v = L/t, мұндағы L — жүрілген жолдың ұзындығы, t — қозғалыс уақыты. СИ жүйесінде L және t бірліктерінің орнына V = 1м/c беріледі. Демек жылдамдық бірлігі когеренттік болып табылады. 47. Физикалық шама. Жүйелік бірлік және жүйелік емес

Физикалық шама -көптеген объектлерге сапа жағынан ортақ, ал сан жағынан әр объектіге әр түрлі мәнді қасиет. Табиғаттағы құбылыстарды бір-бірімен салыстыра сипаттау үшін колданылады. Физикалық шамалар құбылыстардың қасиеттерін сандық тұрғыдан сипаттайды. Физикалық шама бірліктері жүйелік және жүйелік емес болып бөлінеді. Жүйелік бірлік — қабылданған жүйелердің біреуіне кіретін физикалық шама бірлігі. Барлық негізгі, туынды, дәрежелік және еселік бірліктер жүйелік бірліктер болып табылады. Жүйелік емес бірліктер — ол ешқандай бірліктер жүйесіне кірмейтін физикалық шама бірліктері. Жүйелік емес бірліктер СИ бірліктеріне қатынасы бойынша төрт түрге бөлінеді: • СИ бірліктерімен тең жіберілетіндер, мысалы, массаның бірлігі — тонна; жазық бұрыштікі — градус, минут, секунд; көлемдікі — литр и др. • арнайы аумақтарға қолдануға рұқсат етілетіндер, мысалы: астрономиялық бірлік – парсек, жарықтық ағын — астрономиядағы ұзындық бірлігі; диоптрия — оптикадағы оптикалық күш бірлігі; электрон-вольт — физикадағы энергия бірлігі және т.с.с; • СИ жүйесімен тең дәрежеге уақытша рұқсат етілетіндер, мысалы: теңіздік миля — теңіздегі навигацияның; карат — зергерлік кәсіптегі массаның бірлігі және т.б. Бұл бірліктер халықаралық келісімге сәйкес қолданылулары керек. • қолданыстан алынғандар, мысалы: сынап бағана миллиметрі — қысым бірлігі; ат күші — қуат бірлігі және т.б. 50. Физикалық шаманың бірлігі. Дәрежелік,Еселік

Физикалық шаманың бірлігі -сандық мәні шартты қойылған бірлікке тең және біртекті физикалық шамаларды сандық сипаттау үшін қолданылатын, белгіленген өлшемнің физикалық шамасы. Физикалық шаманың бірлік өлшемі мемлекеттің метрологиялық органдармен анықталып белгіленеді. Физикалық шаманы дәрежелік және еселік деп те бөледі. Дәрежелік бірлік — жүйелік және жүйелік емес бірліктерді реті жағынан жоғарылататын физикалық шама бірлігі. Мысалы, ұзындық бірлігі километр 103 м тең. Еселік бірлік — жүйелік және жүйелік емес бірліктерді реті жағынан төмендететін физикалық шама бірлігі. Мысалы, ұзындық бірлігі миллиметр 10~3 м тең, яғни еселік болып табылады.

52.ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БІРЛІК ЖҮЙЕСІ (СИ ЖҮЙЕСІ) Бірыңғай халықаралық бірлік жүйесі (СИ жүйесі) 1960 жылы өлшемдер және салмақтар бойынша XI Бас конференциясында қабылданған болатын. Біздің еліміздің территориясында СИ бірлік жүйесі 1982 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшке енді. ӨҚ жүйесі бос орында пайда болған жоқ және СГС, МКГКС және басқа бірлік жүйелерінің алдын-ала логикалықдамуы болып табылады. Қазіргі уақытта екі бірлік жүйесі кең қолданылады: ӨҚ және СГС (симметриялық немесе гаусстық). СГС жүйесі 100 жылдан аса өмір сүреді және әлі күнге дейін нақты ғылымдарда қолданылады — физикада, астрономияда. Бірақ оны ӨҚ жүйесі - қабылданған және көптеген елдерде қолданылатын физикалық шамалардың бірыңғай бірлік жүйесі орнын ауыстырып келе жатыр. Бұл басқа бірлік жүйелерінің алдында құндылығымен алдын басымдылығымен шартталған, оларға мыналар жатады:• әмбебаптылық, яғни ғылым мен техниканың барлық облысын қамтиды; • өлшеудің түрлерінің және барлық облыстарын үйлестіру; • шамалардың когеренттілігі; • анықтауларына сәйкес жоғарғы нақтылықта бірліктің жүру мүмкінділігі; • физикадағы, химиядағы формулалар жазбасын оңайлату, сонымен қатар аударылатын коэффициенттердің болмайымен байланысты техникалық ғылымдарда; • рұқсат етілетін бірлік санының кемуі; • өздерінің аттары бар еселенетін және бөлінетін бірліктің оқылуының бірыңғай жүйесі; • бiрлiктер және жүйеден тыс бiрлiктердiң жүйелерiнiң жиынын зерттеудегi қажеттiлiгіктің түсiп қалау себебінен, орташа және жоғарғы мектептердегі педагогикалық процесстiң жеңiлдеуі; • әр түрлi елдердiң арасындағы ғылыми-техникалық және экономикалық байланыстардың даму кезінде жақсы өзаратүсіністік. 1983 жылы уақыт және жылдамдық өлшем бiрлiктері негiзгi болып саналды, осыған байланысты вакуумдағы жарық жылдамдықдығы дәл болды, бiрақ негiзiнен кез келген мәні c0 = 299 792 458 м/с. Ұзындық және оның бiрлiгi - метр, негiзiнде туынды болды. Бірақ ӨҚ ұзындығы негiзгi физикалық шама және оның бiрлiгiн төменде анықталғандай болып қалады: метр – ол вакуумдағы жарық 1/299 792 458 секундта өтетін қашықтық. Секунд – цези-133 атомының негiзгi күйi екi нәзiк деңгейлердiң арасындағы өткелдерге тиiстi 9 192 631 770 сәулелену мерзiмдерi. Килограмм қазіргі уақытта платина және иридия балқымалы цилиндр болып табылатын, халықаралық түп нұсқалы килограммның массасы. Мұндай килограммды анықтау кезінде физикалық шамалардың жүйесінiң негiзгi бiрлiктерiнiң таңдаулы үшiншi базалы белгiсi орындалмайтынын белгілеуге болады. Килограммының эталоны ӨҚ жүйесінiң негiзгi бiрлiктерiнiң барлық эталондарының ішінде жалғыз жойылатын болып табылады. Оның ескіруге ұшырайды және үлкен салыстырып тексеру сұлбаларын қолдануды талап етеді. Қазiргi ғылымның дамуы дәлдiктiң жеткiлiктi дәрежеде килограммды табиғи атомдық константалармен байланыстыра алмайды. Килограмм осыған дейiн таза келiсiм бiрлiгi болып табылады.Температура Т – жылулық процесстердiң сипаттау кезінде қолданылатын бас физикалық шамалардыі бiрі.Температура кельвинмен өлшенедi. Бiр кельвин судың үш еселi нүктесінiң термодинамиялық температурасының 1/273, 16 бөлiгiне тең.Ампер – өткізгіштің әр аумағында 210-7 Н тең 1 м қашықтықтағы күштің өзараәрекетін шақыратын, вакуумда біреуі екіншісінен 1м қашықтықта орналасқан екі шексiз ұзын параллель өткiзгiштер және айналма көлденең қиманың аз ауданы бойынша өту кезінде ауыстырылмайтын тоқ күші. Канделла – 5401012 Гц жиіліктегі монохроматикалық сәлелерді шашырататын берілген қор бағытының жарық күші, осы бағытта сәулеленудің энергетикалық күші 1/683 Втср-1 құрайды. ӨҚ жүйенiң соңғы негiзгi бiрлiгi – моль, ол 1971 жылы өлшеу және салмақтар бойынша XIV Бас конференциясында бірінші алты бірлікті енгізгеннен кейін 11 жыл өткен соң қосымша енгізілген болатын. Моль – көміртек құрамында 12 массой 0,0012 кг бар болса, сонша құрылымдық элементерде болатын жүйе заттарының саны. ӨҚ жүйеге екi қосымша бiрлiктер енгiзiлген - радиан және стерадиан. Радиан - бұл жазық бұрыштың өлшем бiрлiгi - доғасының ұзындығы радиусқа тең, дөңгелектің екi радиустың арасындағы бұрышы. Тәжірибеде көбінесе градус (1° = 2/360 рад = 0,017453 рад), минут (1' = 1°/60 = 2,9088104 рад) және секунд (1" = 1'/60 = 1°/3600 = = 4,848110-6 рад) қолданылады. 1 рад = 57°17'45" = 57,2961° = (3,4378103)' = (2,0627105)" сәйкес. Стерадиан — бұл бұрышты өлшейтін бірлік — сфераның ортасында бұрыштың төбесімен, сфера үстінен кесетін аудан, сфераның радиусына тең, квадрат жағынан тең аудан.

53.Сынау- сынау обьектінің қалыптасуын, сонымен қатар, моделдеуін және оның іс-әрекеттерін, қасиеттерін сапалық және (немесе) сандық түрде тәжірибелік анықтау. Сынау кезіндегі обьектінің қасиеттерінің сипаттамаларын тәжірибелік анықтау өлшеу, бақылау және бағалау жолдарымен жүргізілуі мүмкін. Сынау обьектісі өнімдер немесе соларды өндіру процестері және қалыптасулары болып табылады. Сынаудың бағдарламасы мен өнімдердің түріне байланысты сынау обьектісі жалғыз өнім немесе өнім партиясы болуы мүмкін. Сонымен қатар, өнімдердің моделі немесе макеті сынау обьектісі бола алады. Кезкелген өнімдердің маңызды белгілері: 1.сынау обьектісі бойынша олардың нәтижелерін нақты шешімдер негізінде қабылдау, мысалы, оның жарамдылығын немесе ақаулығын, келесі сынауға қатыстыру мүмкіндігін және т.с.с.; 2.сынаудың қажетті шынайы немесе моделдеу шарттарының тапсырмасы.

54. Сынау- сынау обьектінің қалыптасуын, сонымен қатар, моделдеуін және оның іс-әрекеттерін, қасиеттерін сапалық және (немесе) сандық түрде тәжірибелік анықтау. Сынау кезіндегі обьектінің қасиеттерінің сипаттамаларын тәжірибелік анықтау өлшеу, бақылау және бағалау жолдарымен жүргізілуі мүмкін. Сынау шарттары дегеніміз сынау кезінде обьектінің қалыптасу тәртіптерінің және әсер ететін факторлардың жиынтығы. Нақты обьектілерді сынауда нормативтік-техникалық құжаттарда сынаудың қалыпты шарттары анықталуы тиіс. 55.Сынау мақсаты параметрдің (сипаттаманың) шынайы жағдайда сынау кезінде фактілі түрде анықталған шынайы мәнін табу емес, номинальді жағдайда анықтау. Сынаудың шынайы шарттары номинальді шарттан ерекшеленеді, өйткені, сынау шарттарының параметрлерін енгізу мүмкін емес. Сынаудың нәтижесінде үнемі қателіктер болады, нақты сипаттаманы анықтау қателігінен емес, сынаудың номинальді шарттарын дұрыстап енгізбегеннен де болады. Сынау нәтижесі -обьект қасиеттерінің сипаттамаларын бағалау, обьектінің берілген талаптарға сәйкестігін орнату, сынау процесінде обьектінің қалыптасу сапасы талдаудың берілгендері.

56. Сынаудың көптеген түрлері бар. Олар әртүрлі белгілер бойынша жіктеледі. Тағайындалуы бойынша зерттеулік, бақылаулық, салыстырмалы және анықтаушы болып бөлінеді. Жүргізу деңгейі бойынша келесі категорияларға бөлінеді: мемлекеттік, ведомость аралық және ведомствалық. Сыналатын өнімдерді әзірлеу кезеңдерінің түрлері бойынша алдын-ала және қабылдау сынаулары болып бөлінеді. Дайын өнімдерді сынау түрлеріне байланысты квалификациялы, периодты қабылдау-тарату және типтік деп бөледі. 57.Бақылау –өнім параметрінің мәніннің қойылған талаптарға және нормаларға сәйкестігін анықтау процесі. Кезкелген бақылаудың мәні екі негізгі кезеңнен тұрады. Біріншісінде – кейбір обьектілердің нақты жағдайы, белгілері және қасиет көрсеткіштері жөнінде ақпарат алады. Ол ақпарат біріншілік деп аталады. Екіншісінде – біріншілік ақпарат алдын-ала қойылған талаптармен, нормалармен, критерийлермен салыстырылады. Осыған байланысты нақты берілгендерге сәйкестігі немесе сәйкессіздігі көрсетіледі. Оларды салыстыру туралы ақпарат екіншілік болып аталады. Ол обьекттіні бақылау себебі бойынша сәйкес шешім жасау үшін қолданылады. Бақылау қарапайым іс-әрекеттер қатарынан тұрады: бақыланатын шаманың өлшеу түзгішінен; бақылау енгізудің айналым процестерінен; салыстыру операциялары; бақылау нәтижесін анықтау.

58. Бақылаудың нәтижесі сан емес, өзара рұқсат етілетін тұжырымдардың бірі болып табылады: • "бақыланатын сипаттама (параметр) жіберілетін мән шегінде тұр", бақылау нәтижесі — "жарамды"; • "бақыланатын сипаттама (параметр) жіберілетін мән шектен асып тұр", бақылау нәтижесі — "жарамсыз" немесе "ақау"; Анықтау үшін шешімді «жарамды» деп таңдаймыз, егер шарты Хн  X  Хв болса, мұндағы X, Хв Хн - бақыланатын параметрдің жоғарғы және төменгі жіберілетін мәндері және шынайы мәндері. Шынында жіберілетін Хв и Хн мәндерімен Х шынайы мән (ол белгісіз) салыстырылады, өлшеу нәтижесінде Х0 оның бағасы. Х0 мәні Х мәнінен қлшеу қателігінің шамасы бойынша ерекшеленеді: Х = Х0 + . «Жарамды» шешімі ХН  Х0  ХВ теңсіздігі кезінде қабылданады. Бұл жерден жіберілетін бақылауда төрт шығыс (исход) бар екенін байқауға болады. 1. Егер бақыланатын параметр мәні жіберілетін шекте тұрса, яғни, Хн  X  Хв және ХН  Х0  ХВ теңсіздігі болса, «жарамды» шешімі қабылданады. Егер бақыланатын Х параметрдің тарату заңдары ықтималдықтардың белгiлi тығыздық f(X) болса, бақыланатын X параметр және оның өлшеу қателігі f(), осы заңдардың тәуелсіздігіне және берілген параметрдің жоғарғы және төменгі мәндерінің ықтималдығы «жарамды». 2. «Ақау» шешімі қабылданады, егер бақыланатын параметр жіберілетін мән шегінен алыс болса, яғни, X < Хр немесе X > Хв және Х0 < Хн немесе Х0 > Xв болса. Ықтималдық жорамалдарында «жарамсыз» немесе «ақау» деп аталады. 3. Егер бақыланатын мәннің шынайы мәні жiберiлетiн мәндердiң шектерiндегi жатса, яғни, Х0 < ХН немесе Х0 > Хв және Хн £ X £ Хв және жөнделген обьект ақаулы. Ондай жағдайда І текті қателік болады. 4. Егер бақыланатын мәннің шынайы мәні жiберiлетiн мәндердiң шектерiнен алыс жатсағ яғни, X < Хн немесе Х > Хв және ХН £ Х0 £ ХВ және жөнделмеген объект жарамды. Ондай жағдайда ІІ текті қателік болады.

59. Бақылау белгілері бойынша жіктеледі: Бақыланатын параметрлер санына байланысты бірпараметрлік, бір параметрдің өлшемі бойынша обьектінің жағдайы анықталатын, және көппараметрлік обьектінің жағдайы көптеген параметрлермен анықталатын. Салыстырмалы белгілердің қалпы бойынша аналогтық, ол кезде салыстыруға аналогтық белгілер тап болады, сандық, бұл кезде тек сандық белгілер салыстырылады. Обьектіге қатысты іс-әрететіне байланысты бақылау пассивті, бұл кезде обьектіге ешқандай әрекет жасалмайды, және белсенді, бұл кезде обьектіге тестті белгілік арнайы генератор арқылы әрекет жасалады. Тәжірибе жүзінде ең көп таралған бақылау ол жіберілетін бақылау, оның мәні бақыланатын обьектінің параметр мәнін сынау немесе өлшеу мәнімен анықтаудан және алынған нәтижені берілген шекті мәндермен салыстырудан тұрады. Жіберілетін бақылаудың жекеленген жағдайы жіберілетін шектерде өлшеу құралдарына қателіктің тура болуы процесінде өлшеу құралдарын салыстырып тексеру. 60. Белгілі болғандай, І және ІІ текті қателіктер бақыланатын өнімдер дайындаушылар және тұтынушылар (тапсырыс берушілер) үшін әртүрлі мағына береді. І текті қателік дайындаушыны тікелей шығынға әкеледі, себебі, зерттеу кезінде жарамды өнімді жарамсыз деп тану қосымша шығынға, қайта өңдеуге және өнімді реттеуге әкеп соқтырады. ІІ текті қателіктер сапасыз өнім алып отырған тұтынушыларға тікелей әсер етеді. Тұтынушы мен дайындаушы арасындағы қарым-қатынасты қалыпты ұйымдастыру кезінде, бірінші болып жарнамалау өндірушіні шығынға ұшыратады. Бақылауды жоспарлаудың маңызды тапырмаларының бірі – бақыланатын параметрлерді өлшеудің оптимальді дәлдігін таңдау. Өлшеу кезінде жіберілетін қателік жоғарылап кетсе, онда өлшеу құралының құны төмендейді, бірақ бақылау кезінде нәтижесінде жоғалтуға әкелетін қателік мүмкіндігі жоғарылайды. Жіберілетін қателік төмендеген кезде өлшеу құралының құны жоғарылайды, бақылау кезіндегі қателік мүмкіндігі төмендейді, шығарылатын өнімнің өзіндік құны жоғарылайды. 61. Сынау- сынау обьектінің қалыптасуын, сонымен қатар, моделдеуін және оның іс-әрекеттерін, қасиеттерін сапалық және (немесе) сандық түрде тәжірибелік анықтау. Сынау кезіндегі обьектінің қасиеттерінің сипаттамаларын тәжірибелік анықтау өлшеу, бақылау және бағалау жолдарымен жүргізілуі мүмкін. Бақылау –өнім параметрінің мәніннің қойылған талаптарға және нормаларға сәйкестігін анықтау процесі. Сынау нәтижесі дегеніміз обьект қасиеттерінің сипаттамаларын бағалау, обьектінің берілген талаптарға сәйкестігін орнату, сынау процесінде обьектінің қалыптасу сапасы талдаудың берілгендері. Бақылаудың нәтижесі сан емес, өзара рұқсат етілетін тұжырымдардың бірі болып табылады: • "бақыланатын сипаттама (параметр) жіберілетін мән шегінде тұр", бақылау нәтижесі — "жарамды"; • "бақыланатын сипаттама (параметр) жіберілетін мән шектен асып тұр", бақылау нәтижесі — "жарамсыз" немесе "ақау"; 62. Бақылау мен өлшеу бір-бірімен тығыз байланысты, барлық ақпараттық түсінігі жақын және жалпы операциялар қатары бар (мысалы, салыстыру, өлшеу түзгіші). Сонда да олардың процедуралары көп жағдайда ерекшеленеді: •өлшеудің нәтижесі сандық сипаттама , ал бақылаудікі – сапалық болып табылады; •өлшеу өлшенетін шама мәні кең диапазонда, ал бақылау – көп жағдайда мүмкін жағдайлардың аз ғана мәндерінен тұрады; •бақылау құралдары өлшеу құралдарына қарағанда параметрлері берілген және төменгі шектерде өлшенетін өнімнің жағдайын тексеру үшін қолданылады; •сапаны өлшеу процедурасының негізгі сипаттамасы – дәлдік, ал бақылау процедурасынікі – сенімділік болып табылады. 63. Өлшеу құралдарын салыстырып тексеру. Салыстырып тексеру – метрологиялық сипаттамаларды және олардың қойылған талаптарға сәйкестігін анықтау негізінде, өлшеу құралдарының қолдануға жарамдылығын анықтау операциясы негізгі . Негізгі метрологиялық сипаттама – тексерілетін өлшеу құралын аса дәл жұмыстық эталонмен салыстырумен анықталатын қателік.Мына тексерістерді ажыратады: мемлекеттік және ведомстволық; периодтық және тәуелсіз; кезектен тыс және инспекциялық; кешенді және басқа. Тексеру жүргізудің негізгі талаптары мен тәртібі ПР 50.2.006-96 «МӨЖ. Өлшеу құралдарын тексеру. Ұйымдастыру және жүргізу тәртібі» ережелерінде келтірілген.Тексеруді метрологиялық қызметтер орындайды; қолдануға жарамды деп танылған өлшеу құралы, тексеру туралы куәлікпен, тексеру таңбасын салумен немесе нормативтік-техникалық құжаттарға сәйкес басқа тәсілдермен ресімделеді. Өлшеу құралдарын тексеру әдістері: •Класстың нақты өлшемдеріне сәйкес ұлғайтылған өлшем үлгілеріне үздіксіз салыстырмалы өлшенетін өлшемдері. Өлшем белгілерін құрылғының шкаласындағы сандармен белгіленген өлшемдер бойынша алады. Өлшеу нәтижесі және олардың өлшемдерінің сәйкестігінің арасындағы ұқсастық өте жоғары болуы құрылғының негізгі қателігі болады. •Тексеріліп жатқан және кейбір құрылғы үлгілерінің өлшеу кезіндегі үздіксіз салыстыруы. Бұл әдістің қызметінің негізі физикалық өлшем бірлігін бір сол белгісін өлшеуін тексеру және үлгілік құралмен өлшеу. Бұл көрсеткіштердің түрлілігі тексеретін құралдың көрсеткішінің абсолютіне тең. Тексеру – бұл операция, өлшеу құрылғыларының эксперименттік негіздегі метрологиялық мінездемеге сай қолдануға жарамдылығы және олардың талаптарға сәйкестігін бақылау. Өлшеу құралының тексеру кезіндегі анықталған метрологиялық мінездемесінің негізі болып оның кемшілігі. Ол өлшеу құрылғысының нақты өлшемдерінің жұмыс эталонына сәйкестігінің негізінде табылады. 64.Метрологиялық тізбектің барлық физикалық өлшем бірліктерін дұрыс берілуін қамтамасыз етілуін тексеру сұлбалары арқылы жасалады. Тексеру сұлбалары – бұл, өлшеу құрылғыларын орналастырып, эталон өлшем бірліктерін жұмыс құрылғыларының өлшемдеріне жіберу арқылы, және қондырылып бекітілген түріндегінормативтік құжат. Тексеру сұлбалары мемлекеттік, ведомостік және жуйелік болып бөлінеді.•Мемлекеттік тексеру сұлбасы елімізде қолданылатын физикалық өлшем бірліктерінің барлық өлшеу құрылғыларына жатады. Ол мемлекеттік стандартқа сәйкес тексеру сұлба сызбасы және осы сызбаға түсініктеме беретін мәтін арқылы жасалады. •Ведомостік тексеру сұлбасы ведомостік тексеруге қатысты, өлшеу құрылғыларының физикалық өлшемдеріне жатады. •Жүйелік тексеру сұлбасы метрологиялық қызметтің жеке мекемелеріне тексеруге қатысты, өлшеу құрылғыларының физикалық өлшемдеріне жатады. Тексеру сұлбасы бір немесе бірнеше өлшем бірліктерінің жіберу байланысын орналастырады. Ол кем дегенде екі өлшем сатысын қосу керек. Тексеру сұлбасы бір өлшем құрылғысын өлшеу үшін, диопазонды өлшемді ерекшелігінің қолдану шартын және тексеру әдістерін, сондай-ақ бірнеше физикалық өлшем өлшеу құрылғыларын бөлімдерге жіктейді. Тексеру сұлбасының сызбасында көрсетілу керек: •Өлшеу құрылғылары және тексеру әдістерінің атауы; •Физикалық өлшемдердің және олардың диапазондарының номиналды белгісі; •Өлшеу құрылғыларының жіберілу белгісі; •Тексеру әдістерінің жіберілу белгісі; 65. Өлшемдерді салыстырып тексеру операциялары:•Компариялы құралмен нақты өлшемнң сәйкестігі. Беттестіру өлшемі қарама-қарсы немесе үнсіздік компаратордың көмегімен жүзеге асрылады. Бұл өлшеу құрылғыларды тексеру әдістеріне ортақ болып түрлі өлшемдегі дыбыс шығару салыстырмалары жатады. Егер үлгілік өлшем нөлден басталса, онда нөлдік өлшеу әдсі пайда болады. •Өлшемдерді ұлғайту әдістерімен нақтылық классқа сәйкес өлшеу құрылғысы. Бұл жағдайда тексеру түрін көбінде градуировкалау деп атайды. Градуировка – үлгідегі көрсетілген өлшемнің сәйкес шкалаға қойылатын белгіні немесе анықталған өлшемнің көрсеткішіне, сәйкес жұмыс құрылғысының өлшемінің шкаладағы қойылған белгі бойынша өлшенуі; •Калибрлеу, алынған өлшемнің шкаладағы белгіленегн өлшеммен ұқсастығы, ал негізгі өлшемдер басқа өлшемдерге сәйкес салыстырмалы түрдегі түрлі құрылғыларда немесе келешектегі алынатын нәтижелерден алынады. 66. Калибрлеу- алынған өлшемнің шкаладағы белгіленегн өлшеммен ұқсастығы, ал негізгі өлшемдер басқа өлшемдерге сәйкес салыстырмалы түрдегі түрлі құрылғыларда немесе келешектегі алынатын нәтижелерден алынады. Градуировка – үлгідегі көрсетілген өлшемнің сәйкес шкалаға қойылатын белгіні немесе анықталған өлшемнің көрсеткішіне, сәйкес жұмыс құрылғысының өлшемінің шкаладағы қойылған белгі бойынша өлшенуі. 67. Өлшеу құралдарыныңсалыстырып тексеру нәтижелерін рәсімдеу. Тексеріс біткеннен кейін және сараптамадан кейін өлшеу құралдарының жарамды және жарамсыздығына қорытында жасайды, осы жайында арнайы жазбаны хаттамаға кіргізеді. Өлшеу құралын нөмiрлiк мөрлер өлшейдi немесе өлшеу құрылымның тетiгi олардың бұзылуысыз ашуға болмайтындай етiп дәлелдеу таңбасының суретi бар жапсырмалары келтiрiледi. Дәлелдеу таңбасының суретi таңбаланған әсерiнен екi соңғы цифрлары, өлшем бiрлiктi қамтамасыз етудi мемлекеттiк жүйенi тiзiлiмнiң таңбасы, кәсiпорынның шифры, сенушiнiң тоқсан, жеке таңбасы болуы керек. Өлшеу құралының таңбалауларынан басқа, НД талаптарға өлшеу құралдарының сәйкестiгi туралы мәлiмет не бiр берiлген немесе өлшеу құралының көрсетулерiне түзеле бастаулар көрсетiлген қойылған үлгiнiң тексерiсi туралы сертификат тексерiстiң оң нәтижелерiнде шығып тұрады. Теріс нәтиже көрсеткен жағдайда сенушi қолдану салдарда өлшеу құралының жарамсыздығы туралы қағазды жаздырып алады. Тексерiстік құқық бұл берiлген метрологиялық қызметтермен орындалады. Жарамды қолдануы танылған өлшеу құралы тексерiс туралы куәлiк қағаздың беруiмен болады, нормативтiк-техникалық құжат немесе басқа әдiстердiң дәлелдеу таңбасы орнатылады.

68. Инспекциялық салыстырып тексеруді жүргізген кезде мемлекеттік метрологиялық бақылау және метрологиялық бақылауды олардың түзетуін, соңғы тексеріс нәтижесінің дұрыстығын, интервал тексеріс аралығы қабылданған дұрыс бағасы және өлшеу құралдарының эксплуатация дұрыстығын орнату үшін жүргізеді. Экспертті салыстырып тексеруді метрологиялық сипатқа пікірталас туындаған жағдайда, өлшеу құралдарының және олардың жарамдылығын түзетуі, сонымен қатар сотқа, прокуратураға жоғарға органдарға, юристік және физикалық тұлғаларға жазбаша талап ету үшін жүргізіледі. Сарапты тексеру нәтижесінде шағымданушығы бағытталған қорытынды құрады.Тексерісті физикалық тұлғалар алдынғы өлшеу құралдарын тексеруге дайындау жүргізеді.

70. Кезектен тыс тексеруді периодты тексеру уақытына дейін келесі жағдайларда жүргізеді:

-Материалдардың тексеру аралығын түзету. -Интервалдың тексеру аралығын мақұлдауының қажеттілігі.

-Суретпен таңбаланған немесе тексеріс кезінде жоғалған құжат мөрдің мақұлдауы кезі. -Тұтынушыларға өлшеу құралдарын жіберген кезде, дайындалып өткізілмеген интервалдың тексеру аралығын жартысы.

71.Өлшеу.Өлшеу кезеңдері. Өлшеу – кезеңдер тізімінен тұратын күрделі және әртүрлі қызметтердің реттілігі. Кезкелген өлшеудің бірінші кезеңі өлшеу тапсырмаларын қою болу табылады. Оның құрамына кіретіндер: •өлшеу және зерттелетін физикалық шамалар туралы ақпараттар жинау, яғни өлшеу обьектісі және оны талдау туралы априорлы ақпараттардың жиналуы; •күрделі өлшеу тапсырмаларын шешу кезінде қажетті болып табылатын обьектінің моделін қалыптастыру және өлшенетін шаманы анықтау. Өлшенетін шама, оның параметрлері немесе сипаттамалары қабылданған модель көмегімен анықталады. Жәй кездерде, яғни үлкен емес нақтылықта өлшеу кезінде, обьектінің моделі анық түрде белгіленбейді, ал төменгі сәйкессіздік аз еленеді; •өлшеу обьектісінің қабылданған моделі негізінде өлшенетін тапсырмаларды қою; •өлшенетін шаманың мағынасы болып табылатын, нақты шамаларды таңдау; •өлшем теңдігін тұжырымдау; Өлшеу процесінің екінші кезеңі өлшемді жоспарлау болып табылады. Жалпы алғанда келесідей жолмен жүреді: •өлшенетін шамалар және мүмкін типтегі өлшем құралдарына тікелей өлшеу әдістерін таңдау; •өлшем қателігінің априорлы бағасы; •өлшеу құралдарының және өлшеу шарттарының метрологиялық сипаттамаларының талаптарын анықтау; •берілген талаптарға сәйкес өлшеу құралдарын таңдау; •өлшенетін процедуралардың параметрлерін таңдау (әр өлшенетін шамалар, уақыт моменттері және бақылауды орындайтын нүктелер үшін бақылау сандары); •өлшеу құралдарын тәжірибелік операцияларды орындауға дайындау •өлшеудің талап етілген шарттарын қамтамасыз ету немесе оларды бақылау мүмкіндіктерін құру; Бұл өлшеуге дайындық бойып табылатын екі кезеңнің қажетті принциптілігі бар, олар келесі кезеңдердің нақты мазмұнын анықтайды. Дайындық априорлы ақпараттар негізінде жүргізіледі. Дайындықтың сапасы ол қандай шамада қолданылғанына байланысты. Тиімді дайындық қажетті болып табылады, бірақ өлшеудің мақсатына жетуге жағдай жетіспейді. Өлшеу дайындауда кезінде кеткен қателік қиын анықталады және келесі кезеңдерде жөнделеді. Үшінші, өлшеудің басты кезеңі – өлшеу тәжірибесі. Аз мәнде ол бөлек өлшем болып табылады. Жалпы алғанда осы кезең уақытындағы қызметтер келесідей болады: • өлшеу обьетісінің және құралдардың өзара байланысы; • өлшеу ақпараттарының дабылының түрленуі; • берілген өлшемнің дабылының жүруі; • дабылдарды салыстыру және нәтижелерді тіркеу. Өлшеудің соңғы кезеңі — тәжірибелік ақпараттарды өңдеу. Жалпы алғанда ол ретті түрде орындалады, ол өлшеу тапсырмаларын шешудің логикасын көрсетеді: • өлшеудің алдыңғы кезеңдерінен алынған ақпараттарды қайтадан талдау; • жүйелік қателіктерге мүмкін жөндеулерді анықтау және енгізу; • ақпараттарды өңдеуде математикалық тапсырмаларды қалыптастыру және талдау; • ақпараттарды өңдеуде мүмкін алгоритмдерді, яғни нәтижелерді шығаратын алгоритмдерді және оның қателіктерінің көрсеткіштерін құру немесе анықтау; • өңдеудің мүмкін алгоритмдерін талдау және алгоритмдердің атақты қасиеттері, априорлы ақпараттары, тәжірибелік ақпараттарды алдын-ала талдау негізінде олардың біреуін таңдау; • қорыта айтқанда, өлшенетін шаманың мағынасын және өлшеу қателігін алатын, қабылданған алгоритмге байланысты есептеуді жүргізу; • алыған нәтижелерді талдау және түсіндіру; • ұсыныстың орнатылған формасына сәйкес өлшеу нәтижесін және қателік көрсеткішін жазу. Берілген реттіліктің Кейбір пунктері өлшеу нәтижелерін өңдеудің нақты процедураларын орындау кезінде болмауы мүмкін. Өлшеу кезеңдерін белгілеудің тікелей мағынасы бар – барлық қызметтердің уақтылы орындалуына және өлшеудің оптималды орындалуына себеп болады. Бұл бір кезеңді екіншісіне ауыстырғандағы мәселелермен байланысты әдістемелік қателіктерді болдырмауға көмектеседі. 72. Өлшеу – кезеңдер тізімінен тұратын күрделі және әртүрлі қызметтердің реттілігі. Экспериментті мәліметтерді өңдеу. Жалпы алғанда ол ретті түрде орындалады, ол өлшеу тапсырмаларын шешудің логикасын көрсетеді: • өлшеудің алдыңғы кезеңдерінен алынған ақпараттарды қайтадан талдау; • жүйелік қателіктерге мүмкін жөндеулерді анықтау және енгізу;• ақпараттарды өңдеуде математикалық тапсырмаларды қалыптастыру және талдау; • ақпараттарды өңдеуде мүмкін алгоритмдерді, яғни нәтижелерді шығаратын алгоритмдерді және оның қателіктерінің көрсеткіштерін құру немесе анықтау; • өңдеудің мүмкін алгоритмдерін талдау және алгоритмдердің атақты қасиеттері, априорлы ақпараттары, тәжірибелік ақпараттарды алдын-ала талдау негізінде олардың біреуін таңдау; • қорыта айтқанда, өлшенетін шаманың мағынасын және өлшеу қателігін алатын, қабылданған алгоритмге байланысты есептеуді жүргізу; • алыған нәтижелерді талдау және түсіндіру; • ұсыныстың орнатылған формасына сәйкес өлшеу нәтижесін және қателік көрсеткішін жазу. 73. Өлшемді жоспарлау. Жалпы алғанда келесідей жолмен жүреді: •өлшенетін шамалар және мүмкін типтегі өлшем құралдарына тікелей өлшеу әдістерін таңдау; •өлшем қателігінің априорлы бағасы; •өлшеу құралдарының және өлшеу шарттарының метрологиялық сипаттамаларының талаптарын анықтау; •берілген талаптарға сәйкес өлшеу құралдарын таңдау; •өлшенетін процедуралардың параметрлерін таңдау (әр өлшенетін шамалар, уақыт моменттері және бақылауды орындайтын нүктелер үшін бақылау сандары); •өлшеу құралдарын тәжірибелік операцияларды орындауға дайындау •өлшеудің талап етілген шарттарын қамтамасыз ету немесе оларды бақылау мүмкіндіктерін құру; Бұл өлшеуге дайындық бойып табылатын екі кезеңнің қажетті принциптілігі бар, олар келесі кезеңдердің нақты мазмұнын анықтайды. Дайындық априорлы ақпараттар негізінде жүргізіледі. Дайындықтың сапасы ол қандай шамада қолданылғанына байланысты. Тиімді дайындық қажетті болып табылады, бірақ өлшеудің мақсатына жетуге жағдай жетіспейді. Өлшеу дайындауда кезінде кеткен қателік қиын анықталады және келесі кезеңдерде жөнделеді.

74. Өлшеу тапсырмаларын қою. Оның құрамына кіретіндер: •өлшеу және зерттелетін физикалық шамалар туралы ақпараттар жинау, яғни өлшеу обьектісі және оны талдау туралы априорлы ақпараттардың жиналуы; •күрделі өлшеу тапсырмаларын шешу кезінде қажетті болып табылатын обьектінің моделін қалыптастыру және өлшенетін шаманы анықтау. Өлшенетін шама, оның параметрлері немесе сипаттамалары қабылданған модель көмегімен анықталады. Жәй кездерде, яғни үлкен емес нақтылықта өлшеу кезінде, обьектінің моделі анық түрде белгіленбейді, ал төменгі сәйкессіздік аз еленеді; •өлшеу обьектісінің қабылданған моделі негізінде өлшенетін тапсырмаларды қою; •өлшенетін шаманың мағынасы болып табылатын, нақты шамаларды таңдау; •өлшем теңдігін тұжырымдау; 75.Өлшеу түрлендіргіші-беруге ыңғайлы және ары қарай түрлендіруге арналған түріндегі ақпарат сигналын жасауға арналған өлшеу құралы, бірақ бақылаушы сигналды тікелей қабылдай алмайды.