Алтынчы дәрес Категория принадлежности (тартым категориясе)

► Аффиксы принадлежности выражают принадлежность предмета, лица к I, II, III лицам единственного и множественного чисел.

Слова, заканчивающиеся на гласный звук:

Единств. число Множественное число

Минем -м Безнең -быз/-без

Синең -ң Сезнең -гыз/-гез

Аның -сы/-се Аларның -лары/-ләре

минем әнием безнең әниебез

синең әниең сезнең әниегез

аның әнисе аларның әниләре

минем гаиләм безнең гаиләбез

синең гаиләң сезнең гаиләгез

аның гаиләсе аларның гаиләләре

минем балам безнең балабыз

синең балаң сезнең балагыз

аның баласы аларның балалары

Слова, заканчивающиеся на согласный звук:

Единств. число Множественное число

Минем -ым/-ем Безнең -ыбыз/-ебез

Синең -ың/-ең Сезнең -ыгыз/-егез

Аның -ы/-е Аларның -лары/-ләре

минем исемем безнең исемебез

синең исемең сезнең исемегез

аның исеме аларның исемнәре

минем китабым безнең китабыбыз

синең китабың сезнең китабыгыз

аның китабы аларның китаплары

минем телем безнең телебез

синең телең сезнең телегез

аның теле аларның телләре

Бу – минем китабым. Китапта төрле текстлар һәм күнегүләр бар.

■ Прочитайте и переведите.

Минем гаиләм

Бу – минем гаиләм. Безнең гаиләбездә биш кеше бар. Минем әтием – табиб. Аның исеме − Хәлил. Әтием − хастаханәдә эшли. Минем әнием – укытучы. Аның исеме − Әминә. Ул Казан дәүләт университетында эшли. Ул өлкән курс студентларын укыта. Минем әбиемнең исеме − Фәһимә, ә бабамның исеме − Мөхәммәт. Алар инде пенсиядә.

- - -

Галәмдә һәр кеше –

Бер тузан иңлеге.

Ә күңел эчендә −

Галәмнәр киңлеге.

Рәзинә Мөхияр

● Биремнәр (Задания).

1. Просклоняйте следующие слова по образцу и переведите:

Образец: китап (книга)

минем китабым (моя книга) безнең китабыбыз (наша книга)

синең китабың (твоя книга) сезнең китабыгыз (ваша книга)

аның китабы (его/ее книга) аларның китаплары (их книги )

йорт, көн, урам, укытучы, китап, дәфтәр, сәгать, элемтә, өстәл, урындык, каләм, сүзлек, дус, күңел, рәсем, исем, бала, туган, мәктәп, сыйныф,

2. Составьте свой текст «Минем гаиләм». Җиденче дәрес Падежи (килешләр)

► В татарском языке, так же как и в русском, 6 падежей, однако значения падежей полностью не совпадают. Падежную систему составляют основной (баш килеш), притяжательный (иялек килеше), направительный (юнәлеш килеше), винительный (төшем килеше), исходный (чыгыш килеше) и местно-временной (урын-вакыт килеше) падежи.

Основной (Баш килеш)	Кем? Нәрсә?	Кто? Что?
Притяжательный/Родительный (Иялек килеше)	Кемнең? Нәрсәнең?	Кого? Чего?
Направительный (Юнәлеш килеше)	Кемгә? Нәрсәгә?	Кому? Чему? Куда?
Винительный (Төшем килеше)	Кемне? Нәрсәне?	Кого? Что?
Исходный (Чыгыш килеше)	Кемнән? Нәрсәдән?	От кого? От чего?/ Откуда?
Местно-временной (Урын-вакыт килеше)	Кемдә? Нәрсәдә?	У кого? /Где? Когда? У чего?

► В зависимости от того к какому конечному звуку слова присоединяется падежное окончание, оно может иметь и различные варианты. Родительный падеж (иялек килеше), винительный (төшем) имеют только 2 варианта в зависимости от твердости или мягкости корня. Направительный (юнәлеш) и местно-временной (урын-вакыт) имеют еще варианты в зависимости от глухости-звонкости конечного звука основы. Исходный (чыгыш) падеж имеет 3 варианта в зависимости от мягкости-твердости корня, звонкости-глухости конечного звука основы или носовой специфики.

Б.к.	─	китап	дәфтәр	урам	көн	эш
И.к.	-ның/- -нең	китапның	дәфтәрнең	урамның	көннең	эшнең
Ю.к.	-га/-гә -ка/-кә	китапка	дәфтәргә	урамга	көнгә	эшкә
Т.к.	-ны/-не	китапны	дәфтәрне	урамны	көнне	эшне
Ч.к.	-дан/-дән -тан/-тән -нан/-нән	китаптан	дәфтәрдән	урамдан	көннән	эштән
У.-в.к.	-да/-дә -та/-тә	китапта	дәфтәрдә	урамда	көндә	эштә

Порядок присоединения аффиксов к именам следующий: после корня или основы присоединяются аффиксы множественного числа, за ними аффиксы принадлежности, затем, последними – падежные аффиксы. Например:

китап – китап-лар-ыбыз-га шәкерт – шәкерт-ләр-ебез-гә

(нашим книгам) (нашим ученикам)

урындык – урындык-лар-ыбызга мөгаллим – мөгаллим-нәр-ебез-гә

(нашим стульям) (нашим преподавателям)

■ Прочитайте и переведите текст.

Казан

Казан – Татарстанның башкаласы. Казан – бик борынгы һәм зур шәһәр. Ул Иделнең сул ярында урнашкан. Казанның мәйданы – 288 кв. км. Анда бер миллионнан артык кеше яши. Шәһәр җиде районга бүленгән: Авиатөзелеш, Вахитов, Идел буе, Киров, Мәскәү, Совет һәм Яңа Савин районнары.

Казанда бик күп татар язучылары, шагыйрьләре яшәгән һәм иҗат иткән. Алар арасында – Габдулла Тукай, Гаяз Исхакый, Галимҗан Ибраһимов, Фатих Әмирхан, Муса Җәлил һ.б. Казанны үзләренең ватаны итеп санаган.

Татарстанның башкаласында иң матур биналарның берсендә Татарстан Республикасының Милли китапханәсе урнашкан. Аның каршысында – 1804 елда мәшһүр Казан университеты ачылган. Биредә атаклы галимнәр бөек ачышлар ясаган. Алар арасында – Н.И. Лобачевский, А.М. Бутлеров, Н.Н. Зинин һәм башкалар.

Казан – татарларның сәнгать үзәге. Биредә өч зур татар театры эшли: Муса Җәлил исемендәге Татар опера һәм балет академия театры, Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры, Кәрим Тинчурин исемендәге Татар драма һәм комедия театры.

Казан – Татарстанның промышленность үзәге. Биредә самолетлар, вертолетлар, мех һәм тегү әйберләре, дарулар, медицина җиһазлары һәм башка югары сыйфатлы товарлар җитештерелә. Казанда эшләнгән һәм җитештерелгән әйберләр төрле республикаларга, чит илләргә чыгарыла.

Казан – фәнни үзәк. Казан элек-электән зур фәнни үзәк булган. Биредә Русия Фәннәр академиясенең Казан филиалы, Татарстан фәннәр академиясе, күп төрле фәнни-тикшеренү институтлары урнашкан. Казанның югары уку йортларында 70 меңнән артык студент белем ала.

2005 елда Казан тантаналы төстә үзенең меңьеллыгын бәйрәм итте. Шушы бәйрәм уңаеннан Казанда яңа мәйданнар һәм һәйкәлләр ачылды: Кол Гали һәйкәле, Лев Гумилев һәйкәле, Меңьеллык паркы, Боз Сарае һ.б.

- - -

Азан

Гасырлардан ишетелгән кебек,

Күңелемдә яңгырый бу азан.

Тетрәнүле халык тарихының

Моң-сагышы мәллә, син кайдан?

Йөрәкләрне шомландыра кебек

Ишетелгән саен бу азан.

Дөньядагы барлык мөселманның

Кан-яшеме әллә, син кайдан?

Ишетүгә тораташтай катам,

Тылсым көче синдә, и азан!

Гади сүз дә, гади моң да түгел,

Күкләрдәнме әллә, син кайдан?

Изгеләрдән изге, и азан!

Рәзинә Мөхияр

● Биремнәр (Задания)

1. В стихотворении «Азан» найдите слова с падежными окончаниями и попробуйте разъяснить их значение.

2. Просклоняйте и переведите слова следуя образцу:

Образец: китап

Б.к. китап (книга)

И.к китапның (книги)

Ю.к. китапка (в книгу)

Т.к. китапны (книгу)

Ч.к. китаптан (из книги)

У.в.к. китапта (в книге)

йөрәк, дөнья, гасыр, галәм, дәфтәр, өстәл, көн, исем, мәктәп, йорт.

3. Переведите на татарский язык, при необходимости используйте словарь:

Это книга. Это тетрадь? Да, это тетрадь. Это словарь? Да, это словарь. Это ваша семья? Нет, это не моя семья. Вы откуда? Я из Набережных Челнов.

Рад с вами познакомиться. Вы из Альметьевска? Нет, я из Самары. Вы студент? Нет, я аспирант. Где вы работаете? В издательстве. Вам нравится в Казани? Да, Казань – один из красивейших городов России.

4. Напишите сочинение на тему: “Мой любимый город”.