2.5 Зерттеу материалдары мен әдістері

Эксперименталды жұмыстар Павлодар облысының, Екібастұз ауданындағы КХ «Табыс» шаруашылығында өтеді. КХ «Табыс» Шаруашылығының бағыты - мал шаруашылығы. Мал шаруашылықтың негізгі бағыты – етті мал шаруашылығы. Шаруашылықта жалпы 530 ірі қара малдар мен сонымен қатар 200 сиыр. Барлық малдарды сақтау принцепі – байланыссыз. Мал шаруашылығы даму үшін шаруашылықта қажетті көлемде жер көлемі бар.

2009 жылы шаруашылық жұмыстары үшін арналған 2280га жермен орналасады. Зерттеушілер мақсатына КХ «Табыстың» сиырдың жасы мен таза салмағына негізделген, қазақтың ақбас сиырының тұқымдарын зерртеу кіреді. Зерттеу материалына 2008 жылғы қазақтың ақбас сиыры болды. Сиырлар, етті шаруашылыққа қажетті технологиалық талаптарға сай сақталады. Тәжірібие үшін, сиырлардың 1, 2, 3 бұзаулауынан алынған 3 топтан құралатын 10 мал басы алынды. Малдың салмағы мен даму қарқынын зерттеу үшін, әр ай сайын салмақтары өлшеніп отырды. Зерртеу негізінде, малдын өсу периоды бойынша таза салмағы мен абсолютті және орта күндік өсу қарқыны есептелді. Зерттеу әдісі келесі көрсеткіштерді анықтап анализдеу үшін атқарылды:

• барлық өсу периодында сиырдың таза салмағы, абсолютті және орташа күндік өсім

• сиыр өсірудің экономикалық тиімділігі

вариацалы жүйелік әдістерді Плохинск М. А Меркурьев Е. К қолданысымен барлық материалдар биометриалы өңделді .

2.6 зерттеу нәтижесі

2.6.1 сиыр жасына байланысты бұзауларды өсіру

Ірі қара мал тұқымдарында, бұзаудың қарқынды дамуында көрінетін, сиырлардың тез өсуі бағаланады. Тез өсетін малдармен салыстырғанда, мысалы, сүт өнімділік бағытындағы малдарымен, бірдей жағдайда да жоғар сапалық пен өнімнің тұтынушылығы артады. Белгілі болғандай, мал дене бқліктері уақыт мезгіліне байланысты әркелкі болып өседі. Бастапқы этапта өмірге маңызды мүше жүйелері қалыптасады: орталық жүйке жүйесі, кейін сүйектері. Бұлшық еттерінің даму максимумы кейінгі уақытта жетеді. Бұл баяу өсетін малдарға қарағандағы артықшылығы. Жас тұқымдарды өсіру, бүкіл мал шаруашылығы үшін маңызды рөл атқарады. Өмірінің әр мезеттері, өзінің ерекшеліктері болады. Буаздық периоды 2-3 апта өтеді және бұзаудың өмір үшін маңызды рөл атқарады.

Аналық уыз- тұқымның бірінші астығы. Бұзау үшін туудан кейін қажетті және жоғары қынарлы. Оның ең маңызды- белгісі мұның құрамына антитенелер- қорғаушы денелер, ол бұзаудың имунитетің қорғайды.

Қазіргі уақыттағы және құнарлы уызбен асырайды, ол бұзаудың денсаулығы сақталуына әсер етеді. Сиыр сүттілік периоды ең қиын және көп күшті қажет ететің уақыт, сол себептен ыстыққа кететің шығым жоғары келеді. Етті мал шаруашылыққа ол 8 ай жүреді. Бұзау үшін сиыр сүті белгілі жасқа дейін ең қажетті және құмарлы болып келеді. Уақытымен жас бұзауда басқа астықтарға деген қажетілік пайда болады- қаталы, шырынды, концентратты астықтар, оларды белгілі жасында ғана береді. Басыннан шөпке, концентраттығы - бұзауды бірінші он күндегінде береді. Астықпен бұзаудың екінші он күндегімен асырайды, ал екінші он күндіктің аяқтаулысымен олар минералды заттарға қажеттілігі туады. Жас тұқымды өсіруінен, келесі этаптағы малдардың асырау жетістігі тәуелді. Сүттілік периодында бұзаудың өсу қарқындығының төмендігі қажетсіз, себебі келесі уақытта үлкен шығындарға әкеп соқтырады. Бұзаулардың жазғы уақытта өсу қарқыны төмендейді, себебі жазғы уақытта күннен, ұзақ уақыт бойы айдаудан және судың жетіспеушілігінен болады.

Сиырлар мен бұзауларды жазғы уақытта сақтау жоспарын жақсы ойластыру керек. Олар үшін жақсы жайлау мен жазғы уақытта салқын орындармен қамтамассыз ету, мезгіл сайын суару және демалуына жағдай жасау керек. Ең маңызды кезең – сүтті кезеңнен сүттсіз кезеңге ауыстыру.

Қолайлы жағдай жасай отыра, бұзауды анасынан айырту процессі қиындықсіз өтеді. Алайда кей кезде өсу қарқыны төменделеді. Бұл бұзауды анасынан айырту мен оның тамақтану рационынан сүтті алып тастауымен себептеледі. Айыртудың бірінші уақытында сақталу орнынды, базаны, астық орнын дайындап, жақсы тамақтандыру керек. Олар үшін жақсы жайлау мен жазғы уақытта салқын орындармен қамтамассыз ету, мезгіл сайын суару және демалуына жағдай жасау керек. Ең маңызды кезең – сүтті кезеңнен сүттсіз кезеңге ауыстыру.

Қолайлы жағдай жасай отыра, бұзауды анасынан айырту процессі қиындықсіз өтеді. Алайда кей кезде өсу қарқыны төменделеді. Бұл бұзауды анасынан айырту мен оның тамақтану рационынан сүтті алып тастауымен себептеледі. Айыртудың бірінші уақытында сақталу орнынды, базаны, астық орнын дайындап, жақсы тамақтандыру керек. Жас тұқымдарды жастайынан ауыр астыққа – шөп, силос, астық сабағына үйретеді. Жаз бойы сиырлар жазғы жайылымда, ал қыста қотандар мен арнайы қамауларда болад. Өсу қарқыны келесі көрсеткіштерде көрінеді: орташа күндік, абсолютті және қалыпты өсулерде және белгілі жасындағы (туудан 18 айға дейін) таза салмағы бойынша анықталады. Сондықтан, бұзаулаудан кейін, 1-ші мен 2-ші сиырдың тұқым салмағы бірдей боды (26,2-26,8кг) ал 3-ші сиырдың тұқымы 1,1кг ға жоғары болып, 27,9кг-ды құрады. 6 айға қарай бұзаудың, анасының жасына байланысты таза салмақтарында өзгешеліктер байқалды. Солайша, сиырдың 3-ші туунан шыққан бұзаудың салмағы – 165,6кг, ол, басқа сиырлардың 1-3 тууынан шыққандардан 7,3-1,8кг-ға жоғары болды.

Өсірідің барлық периодтарында, 3-ші бұзаулаудан шыққан бұзау салмағы, өсіру 18 ай уақытының аяғыны қарай, олар 46,5кг салмаққа жоғары болды. Зерттеу нәтижесі бойынша, бұзаудың таза салмағы тікелей анасының жасына байланысты.

Абсолютті максималдық өсім бірінші 6 айға келді және өсім мен дамуына, бұған емгізу әсер себеп боды. Даму көрсеткіші 132,1-137-137,7кг-ды құрады. Бұзауды 15 айлық уақытқа дейін өсірі кезінде абсолютті өсім көрсеткіші 43,2-45,1-45,3кг-ға төмендеді, асырау периоды бойынша астықтың жетіспеушулугімен себептеледі. 15-18 ай периоды бойынша 67,1-73,7-73,7кг-ға таза салмақтың өсуі байқалады. Абсолютті өсуінің зерттеу нәтижелері бойнша, 2-3 топтың бұзаулардың абсолютті өсімі жоғары боды. Анасының жасының бұзауының таза салмақ динамикасын, оның орташа күндік өсімінен анықтауға болады. Орташа күндік өлшеуден 6-9 ай аралықтарында, өсімкүрт төмендейді. 18 айға қарай өсу қарқыны көтеріліді, ол, бұзауларды жазғы периодында жайлауға жіберуімен байланысты, олардың салмағына әсерін тигізді. Солайша, 6-9 ай периодында 3-ші бұзаулаудан шыққан тұқымдардың максималды өсім 20,6%, минималды 1-ші бұзаулаудан шыққандары – 14,5%. 9-12 айлық периодтарында кері көрініс байқалды. Максималды қатыстық период 1-ші бұзаулаудан шыққан бұзауларда 23,4, минималды – 3-ші бұзаулаудан шыққан (17,8%). Қалған өсіру периодтарында ерекше айырмашылықтар байқалмады.

2.6.2 анасының таза салмағына негізінде жас тұқымдарды өсіру.

Көптеген авторлар айтуынша, жас тұқымдардың салмағына, аналық сиырлардың таза салмақ әсер етеді деп есептелінеді. Аналық сиырдың салмағына байланысты, қазақтың ақбас сиырының өсу еркшеліктеріне қатысты сұрақтарды шешу үшін, біз, жастық динамикасы бойынша бұзаудың 18 айына дейін оның, энергия және өсу жылдамдығы қарастырылды. 480 салмақты сиырлар аз салмақты 27,2кг-ды бұзауларды берді, анасынан айырту кезінде – 159,2 кг, ал өсірідің айағына қарай 363,7 кг-ды құрады. Бірінші 6 айда 480кг таза салмағында, орташа күндік өсім жолғары деңгейде 720г, айырту кезінде (6-9 айда) 499г-ға төмендейді, кейін ақырындап қалпына келеді, және өсірудің аяғына қарай (15-18 айда) 990г-ға жетеді. 550кг таза салмағындағы сиырлар, жоғары орташа күндік өсімділікте болады. 6 айда 747г, анасынан айырту уақытында – 480г, өсіру уақытының соңына қарай 986г-ды құрайды. Жеке периодтар бойынша таза салмағының өсімі тәжірібиелік сиырлар тобында аса айырмашылығы болған жоқ, алайда 2-ші топтың 1-ші топтың малдарынан үстемділіг арасында белгілі заңдылық байқалады. Таза салмағы 480кг-мен келген сиырлар, онтогинездің әртүрлі уақыттандарында өсімділігі аз болады. 6 айда абсолютті өсім 132кг, 6-9 айда 45кг, 15-18 айда 89,4кг, сол уақытта, таза салмағы 550кг-ды сиырдан шыққан бұзау өсімі: 6 айда 134,7кг, емгізуден айыртуда (6-9 айда) 43,3кг, өсімнің ақырғы уақыттарында (15-18 айда) 88,9кг-ды құрайды.