Кіріспе

Біздің елдегі ет мал шаруашылығы – әлде қайда жас. Сиыр етін дайындау үшін көбінесе жас және сүтті-етті мен сүтті тұқымдас малдар қолданады.

Қазақстандағы сиыр етін дайындайтың үш бөлігі етті тұқымдас малдарға тиімді- бұнда елдің өзгешелігі, бұл осы шаруашылықтың дамуындағы үлкен мүмкіндікшілерімен қазіргі уақытта, қол астындағы екі миллионнан аса малдардың болуымен ерекшелінеді. 11 мамандаған тұқымдардың ішінен, біздің елде кең тараған және ең етті салмақтағы- қазақтың ақбас сиыры алада.

Малдың бұл тұқымы етті малдардың жалпы саңдар ішінен 78% алып жатыр, 22%-ын Қалмықты және импортты (герефордты,абердин-ангусская, шароле,санта-гертруда,шортгорнская,галловейская,кианская,лимузин және ашық аквитанты) тұқымдар. Көбінесе оларды өндірістік ұштастыруда және малдың жаңа тұқымдарын шығаруда пайдалынады.

Ет және ет өнімдері елдегі стратегиялық азық-түлік қауіпсіздіктегі ажырамас әлементі. Елдегі халықтың ет өнімдерін тұтынуының көрсеткіші, ұлттың игілік көрсеткіші. Бір адамға шаққанда, жылына 69 кг етті тутынуы ғылыми дәлелденген . тұтынудағы ерекше орын алатын ол- сиыр еті. Сиыр еті өзінің биологиялық құндылығымен ерекшеленеді: ақуызбен жақсы құрамда болатын майы.

Жоғарыда айтылғанға сүйене отыра ауыл шаруашылығы үшін етті мал шаруашылығын өндіру, тиімділігі, қазіргі кездегі ең маңызды проблемасы болып келеді. Мал шаруашылығына тигізетін кері әсерлер, өндірістік және ауыл шаруашылық өнімінің бағасының көтерілуіне, мемлекеттік қолдаудың болмауы және т.б. Малдың аз өнімділігі тек қана мал шаруашылығының шикізаттың төменгі сарасы ғана емес, ол өндіріске көптеген шығындардың әкелуімен суреттеледі.

Басым, малдың тері асты майға байланысты малды қорада ұстап, оны қажетті көлемде азықпен қамтамасыз етілмесе, мал салмағы күрт төмендей бастайды. Малдың жас уақытындағы тері асты майдың артуы қажетсіз, себебі ол қазіргі замандағы, сиыр етіне қойылатын талаптарға келмейді. Апайда жас тұқымдардың қарқынды өсіруі, барысында, еттегі оптималдық құрамды соғым береді.

Қарқынды жағдайда өсірілген, үлкен немесе жас, мал басынан алынған майлы сиыр, консерві үшін жақсы шикізат көзі болып келеді. Малдың жүн қабаты өзінің лабильдігімен ерекшелінеді. Қысқы уақытта малды жеңіл қорада немесе ашық қотанда сақтау барысында, жүн қалындығы жазғымен салыстырғанда және Каюмова Ф.Г.(1976) зерттеуі бойынша 13% дан -70%ға дейін он есе ұлғайады. Өзгеріске тағы мал терісінің гистологиялық құрамы ұшырайды. Қыста оның қарқынды өсуі мен сипатталады, ол малдың жылудың сақталуына әсер етеді. Күннің ыстық күндерінде жануарларда аптасу процестері төмендейді. Ал тері түтікшелерінің функцианалдауы, организмнің қалыпты температурасын сақтайды.

Бұндай факторлар басқалармен-жүрек соқтығысы мен демалуы тер бөлінуі, қазақтың ақбас сиырына тез өзгеріп жатқан климатқа бейімделуіне себепші болады.

Организмнің энергияны сақтауы организмнің ұсақ тұқымдарда айқын көрінет. Бұл белгілер айқын түрде келесі ұрпаққа беріледі және әр түрлі бағыттағы тұқымдарда айқын көрінеді: ең ірі бұзаулар сүтті-етті малдардан және сүтті тұқымдардан шығады.

Көп тууы Итальяндық франко тұқымына қатысты және ол сиырдың бұзаулауын қиындатады. Қазақтың ақбас сиырынан туған бұзаудың өзіндік салмағы 23-30кг болады, алайда будан да көп болған жағдайларда болды. 520-530 кг-ды малдардың, ең жақсы үйірде шоғырланса да және осы мініздемелері жетілген жоғары дәрежелі бұқалар қолдансада, бұзау салмағы 30кг-нан көп аса қоймайды.

1. Малдың биологиалық ерекшеліктері мен шаруашылықтағы тұқымның пайдалы сапасы

Тұқымды анықтау барысында аналық мал басын ұштастыруынан алынған, алайда қан құрамынан 2 дәірден төмен емес. қазақтың ақбас сиыры өзінің еттілігімен тез өсу бойынша герефордқа құрамдас: бейімдеушілігі мен шыдамдылығы ерекшеленеді. Жазда жоғары темпиратурада, қыста төменгі ауа темпиратурасына төзімді. Республика аумағында өсіру барысында қазақтың ақбас сиырының ерекшелігі - ол кең жайлауларға бейімдеушілігі , денсаулығы мен шыдамдылығы , айдау кезіндегі үлкен қашықтықтарға жүре алуы. Малдың жоғары аклиматизациалау қасиеттері арқасында, оларды әртүрлі климаттық жағдайларда өсіруге болады.

Акопян. К. А (1959) Анкатинск совхозында зерттеу барысында: қазақтың ақбас сиыры Англиалық герефорд тұқымымен салыстырғанда, ол шөлді және шөлейт жерлерге жақсы бейімделген. Бұл ойды көптеген республикалық ғалымдар мен зерттеушілер қолдайды. Бұндай әртүрлі климаттық жағдайларға бейімделушілігі көптеген биологиалық факторлармен байланысты. Акопян. К. А малдың суық уақыттағы темпиратураның төмендеуімен қатар мал майының азаюын анықтайды. Қазақтың ақбас сиырының ұзақ уақыт аралығында тері асты майды жинау қасиеті, бұрыннан келе жатқан және қатал жағдайлармен эволюциа барысында қалыптасқан қазақ сиырынан алынды. Тері асты май қабаты қысқы суық уақытта жақсы изоляциалық материал болып келеді, бұл малдың суыққа шыдамдылығы мен қар үстінде, жатуына мүмкіндік береді. Малдың қатал сақтау жағдайы мен аз тамақтандыруынан қарағанда, тері асты майдың артуы жақсы биологиалық ерекшілігі болып келеді. Зерттеулерге қарағанда қазақтың ақбас сиыры жазғы жайлау барысында, қыстың басталысымен организмге қажетті уақытта керек болатын 40-45 майды жинап алады.

Пак Д. Н. (1976) бойынша, қазақтың ақбас сиырының тұқым ірілігі- 5,2%, ал қызыл жайлаулыда -603%. Салыстыруда, қазақтың ақбас сиыры, қан құрамындағы, организмге әсер тигізе қолайсыз факторлардан қорғай алатын құрамдас бөліктері қорғаныс механизмімен ерекшелінеді.

80 жылдары басталған тенденцияның кемшіліктері, біріншіде мал басының жалпы өндірістік сектордағы басымдылығынан айырылуы, өндіріске деген интенсивті факторлардың жоюлуы, 90-ы жылдардың басталысымен тұрақтандырушы процестер құлдырауға ұшырап, мал шаруашылықтың барлық түрлерінде шаруашылық өндірістегі барлық көрсеткіштеріжоққа кетті. Қазіргі әлеуметтік- экономика жағдайына, 90-ы жылдарға дейін қалыптасқан индустриалды негіздегі мал шаруашылық комплекстері: цехтар, үлкен шаруашылықаралық және мал өнімен өңдеу бірлестіктері құлдырап жекешелендірілді.

Етті мал шаруашылығы көптеген ерекшеліктерімен сипатталады. Бұнда мамандаған мал өнімін қолданады технологиямен көрсеткіштері және сүтті мал шаруашылығынан ерекшелінетін. Экономиқалық критериямен. Етті малдың тұқымы: жетілген бұлшық еттері, ірі денесімен және аяқ пен жанбас бұлшықтарының ірілігі. Етті тұқымддардан сиыр еті құрамдастырылған және сүтті бағыттағы малдардан, өзінің биологиялық толымдылығымен, дәмі жағынан асады. Етті мал тқұымдарының сырт мінезіне –жайлауды пайдалана білуі көктем басталысымен күздің соңына дейін мал еті жайлауда қосымша құнарландырусыз жүре алады. Шыдамды, жемге ашқалақ емес, тез салмақ жинайт, өз дене бітімін жазғы уақытта жоғалтпай сақтап қалады, әр түрлі ауруларға төзімді болып келеді. Етті шаруашылықта селекциялық жұмыс малдың еттілігін салмағын және ет сапасын көтеру үшін жасалады.

Қазіргі уақытта селекционерге малдың өсу қарқыны; салмақтың көтерілуіне, жарамды еттің кулинарлық сапасы 15-18 айлықта болуы үшін күш салу керек.

Жас тұқымдарды өсіруді жоспарлау- тұқымның дамуындағы басты элементі. Малдың өнімділік сапасы 25% ға асырау факторлары мен сақтау технологиясына тәуелді деп есептеледі.

Сонымен байланысты, бізбен жүргізіліп жатқан зерттеулердің мақсаты, қазақтың ақбас сиырымен танысу болды. КХ <<Табыс>>.

Зерттеу мақсаттарына

• Жас тұқымның 18 айға дейін өсуі мен дамуын зерттеу

• Байланысу мінезін анықтау

• Сиырдың, жас тұқымның өзіндік салмағын зерттеу

Бұндай табындарда малдарға қойылатын талаптардан жоғарлығының қатынасы мынандай: өзіндік салмағы 40-64%, экстерерлігі 15-67%, сүттілігі 57-61% комплексті ерекшеліктері бойынша 57-62% республикаға енгізілген ағылшын және канададалық герофорд тайшалары, өсу қарқыны тоқталысымен өзіндік салмағы 850-1100кг жетті. Бұнымен 900-1070кг-ды салмақтағы қазақтың ақбас сиыры теңесе алады. Малдың шығу тегін анықтау барысында, табынның негізгі бөлігі 520-540кг салмақта келеді. Қазіргі уақытта бұндай көрсеткіштер <<анкатикалық>> <<Чапаевский>> <<Покровский>> шаруашылығында және Қостанай мен Торғай облыстарында жетілген. Бұндай совхоздардағы малдың 10%-ы 600кг-ға және одан да жоғары алады. Совхоздар мен племзаводтардағы: өзіндік салмағына қатысты қойылатын талаптардан жоғары екендігін көрсетті, бірінші бұзаулаудан кейін 455-505кг, екінші ретте 512-551кг, үшіншіден 537-587кг жетті, яғни бұзаулаған сайын сиырдың салмағы артады. Ақырғы уақыттағы рекордтты салмақты Жезқазған облысындағы <<Мины>> 6 жаста 825кг-ға <<Чапаевский>> 950кг, <<Пани>> -1056кг-ға дейін жетеді. Өзінің тұқымында жалғастырушы тайшалар : Байкал 442 мен Шаден 027 <<Чапаевский>> -1100-1120кг, Вертун 7741 Ақтөбе облысы <<Қазақстан 15 жылына>> 1200кг, Меч 4042 пен Айст 6407 <<Балхашский>> 1060-1100кг, Завет 2261 және Изумруд 6723 <<Таловский>> 1120-1150кг және өзіндік салмағы бойынша 1400кг рекордтты салмақтағы <<Скотовод>> совхозынан Бруск 258 және бұл белгілер ұрпаққа беріледі. Бұның барлығы шаруашылықтың генетикалық потенциалын көрсетеді. Алайда бұл малдың барлық түрлері, қалған шаруашылықтарға қол жетімсіз болып, көптеген шаруашылықтарда жеткілікті дамымаған, дене пішімінің жетіксіздігімен артта қалып отыр.

Солайша малдың орташа салмағы бонитарлық бағалау бойынша келесі деңгейлерге бөлінед: 2-ші класты және элита; совхоздармен фермаларға қойылатын стандарттардан төмен 2-ші кластағы және элита тұқымы. Көп уақыт аралықтағы, жоғары деңгейлі тайшаларды қолдануын бақылап, малдың коптеген жетіспеушіліктерімен, әртүрлі факторларға байланысты қажетті көлемде тамақтанбауы, әсіресе жастайынан малдың еттілік қасиеттері жетілу уақытында үлкен кері әсерін тигізді. Екінші себеп – асыл тұқымдық жұмыстардың жоспарының әлсіздігінен таңдалу қарқынының төмендігінен, әсіресе бұндай жағдайлар, жоспарға қойылған жұмыстардың орындалмайтын шарушылықтарда кездеседі. Ғылыми зерртеулер мен шаруашылықтың тәжірібиесі, қазақтың ақбас сиырының үлкен мүмкіншіліктерін корсетті. Бұл белгілер, өзінің тұқымқуалаушылық 0,1 ден 0,5ке дейін коэффицентімен ерекшеленеді. Көбінесе алиметриалық факторлардан, яғни, мал басын көбейтумен байланысты шаруашылық жұмыстар өткізіледі. Жақсы құрастырылған, жоспарда, жүйелі өсіру барысында 100 сирдан 90-95-і тұқым алынды. Сиырдың ұрықтандырудың орташа жасы 20 ай және келесі ұрықтану аралығы 360-380 және сервисөпериоды 70-90 күн. Сервис периодының жеке жоспары бойынша, мысалы племзаводтың табынында <<Балхашск>> аналық малдың 32-134, тайшаларда – 23-134 күн, алайда бұл көрсеткішті жаман емес деп санауға болады.

Аналық сиырдың сүттілігі жас тұқымдарға әсері

Жас тұқымдардың өсіп жетілуі, көбінесе малдың сүттілігіне байланысты. Прахов.Л.М (1974) 3 айдағы бұзаудың таза салмағы мен сүттілігінің корреляция көрсеткіші 0,86. Басқаша айтқанда, бұл жасқа дейін бұзаудың салмағы 86%-ға қолданылған сүт көлеміне тиесілі. Селекциондық жұмыстарға байланысты, сүттілік қасиеттері қазақтың ақбас сиырында жақсы дамыған. 50-60 жылдары, сиырды сауу барысында жиналған өндірістік ақпараттар да Қарағандының және Чалобайдың ересек малдары, тауарлы сүтті алу үшін қолданылады. Одан 300 күн сауыннан 2,0-2,5 мын кг, ал одандажоғары онімнен 4,5мын кг сүт алынады. Аборигендік малдан қуалаған майлы-сүттілігі табын бойынша 3,8 – 5,2% аралығында орналасқан. Қазіргі кездегі табында сиырдың сүттілігі, бұзаумен тұтынылған сүт мөлшерімен анықталды (ұзауды тамақтандыру мен тамақтандыруға дейін өлшеу) Прахов бойынша (1982) 1260-150кг құрайды. Сонымен қатар бұл көрсеткіштер бойынша қазақтың ақбас сиыры өзінің құрдастарынан Герофорд, аберин-ангустий мен қалмық тұқымдардан асырып отыр. Бақылаудан алынған ақпарат бойынша, 1982жылы сиыр сүттілігінің жанама көрсеткіші болатын, 8 айлық бұзаулардың орташа салмағы племзавод табынында(элита мен 1ш3 класс талаптарына сай) 210-220 аралықта; племсовхоз 180-220кг (2ші деңгейлі элита)сүттілігі жоғары сиыр рекордисттер қарқынды өсуімен және өзіндік салмағы 300кг салмағымен ерекшеленеді. Мал еттілік белгілерін жетілдіру негізгі факторлары ретінде, етті малдар үшін, сиырлардың сүттілігі маңызды екенін ескеру керек. Сонымен қазақтың ақбас сиыры үшін , еттілік көрсеткішінің жоғары екені белгілі. Соғымға жақсы әзірленген, малдың сапасы бойынша маманданған етті тұқымдардан кем емес. Қолайлы сақтау орны мен тамақтандыру шарттарына байланысты , малдың тез жетілуімен өсу қарқынына үлкен әсер етеді. Жайлауда бағылған малдың салмағы 18-20 айдан кейін оны соғымға жіберуге болады. Ал қарапайым интенсивті әдістер арқылы 12-15 ай ішінде 350-450кг салмақ жинайды. Бұл тұқымның еттілігі мен өнімділігі, біздің елдің көптеген райондарында және Қазақстанда жалпы зерттелген. Тұқымның тұрақтануы барысында селекционерлер, табиғи климаттық жағдайларға байланысты, семірту белгілеріне мән берген. Өнімнің негізін семірту барысында, мамырдан бастап құркүйекке дейін алған. Малды соғымға 2-2,5 жасында жіберген. Сонымен, 100-150 күн ішінде, жайылымнан 80-140кг салмақ жинайды. Степаненко. Я. Ф айтуынша <<Анкатинский>> совхозында тайшалардың өзіндік салмағы мамырдан құркүйекке дейін 750-1260кг аралығында болады.

Күзгі уақытта өсу қарқыны төмендеді, себебі жайылымдық жердің шөбі мен және жайлымның соңына қарай май қорының жиналуымен себептеледі. Бағу мен семірту сапасы байланысты 50-60 жылдары Галиакберов Н.З Мусин Б.М Прахов Л.П-пен жүргізілген тәжірібиеде кастратты тайшалар 2,5 жылдан кейін таза салмағы 455кг жетіп, 18 айдан соң соғымға жіберілген. Қостанай облысындағы <<Маскаленский>> совхозында қарқынды өсіру жұмысында, 300тонна астық шығынымен тайшаның 18 айға қарай 500кг дейін жетті, ал кастратты тайшаларда жайылымнан кейін 400кг-ға және соғым көлемі 55% болды. Қазақтың аөбас сиырын бағуы мен асырауынабайланысты көптеген мысалдар келтіруге болады. Алайда ақырғы жылдары жайылымды жетік бағаламау тенденциясы пайда болды – малды дәстүрлі соғымға өсірілуі. Сонымен қатар бұндай әдіс, бағумен қатар асырау мен соғымға дайындауда экономикалық жағынан тиімді. Ет өнімділігі, өнімнің көлемі мен биологиялық толымдылығын ескере отыра, оның сапасын және кулинарлық сапасымен анықталады. Ол бірқатар факторлармен негізделген: тұқымының жасы, жынысы, технологиялық өсіру мен малды соғымға дайындау. Басқа да маманданған етті ірі қара малдар сиақты, қазақтың ақбас сиырына тән өсу жылдамдығы – оптималдық параметірлеріне жетуі мен шаруашылық қолданысқа немесе соғымға қолайлы уақыт.

Таза салмағының артуы тоқталысымен ол орта тұқымдастыларға жатқызылады. Бұндай салмақпен (галловейская мен абердин-ангусская) және италиандық тұқымдастарының арасына жатады. Малды жеткілікті мөлшерде асыраумен ғана стандартқа сай дамуы мен салмақтың артуына әкеледі. Үш етті тұқымының еттілігін салыстыру үшін, бізбен 1978 жылғы бағалау материалдар қолданылды. Барлық келтірілген көрсеткіштердің ішінен қазақтың ақбас сиыры <<Қалмықты>> тұқымынан асырып, герофорд тұқымымен бірдей деңгейде орналасқан.

Қазақтың ақбас сиырымен салыстырғанда герофорд тұқымының 8-15 айға дейін өсу қарқыны әлдеқайда жоғары және аналық сиырының сүттілігі арту себебінен, сауын кезінде сапасы жоғары дәрежеде болады.

Асырау деңгейі, сиырдың дамуы мен өсуі жас тұқымға әсері

Өсу қарқыны көбінесе берілетін астың жетістігіне байланысты. Солайша <<Балхашский>> племзаводында малды 1450-1500 астығымен асыраудан орташа күндік 1050-1200граммға артуы байқалды. Орташа салмағы 15 ай ішінде 462-489кг ға жетті және бұл элита-рекорд талаптарынан 37-64кг ға жоғары. Қазақтың ақбас сиырыныққалыптасу негізгі факторы- бастапқыда малды шығарудағы ерекшелігі . республиканың кезкелген облыстарында, селекция барысындаөзге аналық негізі қолданылған – қазақ немесе қалмықтықмалы мен оның тұқымы. Әр шаруашылықта герофорд тайшасының (шығу тегі Англия, Канад, Уругвай) кеңінен қолданылады. Конституциялық экстерьерлі типтердің қалыптасуына, асыл тұқымдық жұмыстардың ауысуы, етті немесе етті-сүтті бағытқа ауысуы себеп болды. Кейбір шаруашылықтарда малдың таңдалуы әртүрлі бағытта жүреді. Сүт өндірісінде мамандықпен тапсырмалардың өзгеруімен байланысты, шаруашылықтар мен аймақтарда етті малдарды, өндіруші тайпалард сүтті өнімділік бағытында: қызыл жайлаулы, синтементалисттік. Лебединдікпен Кострамскойд. Бұдан басқа Батыс Қазақстанда тұқымды шығару барысында көбінесе басыңқы ұштаструды, ал оны жетілдіруде – герофорд қанын құйуды қолданады. Қазақтың ақбас сиырын өсіруде маңызды зоналардың табиғи экономикалық ерекшеліктері, оны шығару әдістері мен жетілдіру мақсатында жүргізіліп жатқан жұмыстардақолданған әдістер, зоналық типтердің қалыптасуын шарттастырады. Алайда атап өткен жөн, әр региондарда өсірілген, қазіргі уақыттағы конституциялы-экстерьерлі ерекшеліктері белгілі. Табын мен өсіру зоналары аралығында, малдардың өнімділік ерекшеліктері байқалады, бірақ олар белгілі шамада алиметралдық және тұқым қуалауфакторларымен шарттастырылған, алайда бұл әлі зерттелмеген. Соған байланысты, ғалымдардың алдында шаруашылыққа тиімді және асыл тұқымды сапасын жетілдіруіне мақсат қойылды. Сонымен шаруашылықтағы тұқымды өсіру үшін аз дегенде үш аймақты атауға болады: Батыс, Солтүстік, Шығыс Қазақстан. Бұл тұқымды бір бағытта (бір мақсатпен) ұрпаққа берілетін өнімділік ерекшеліктерін қолдана отыра тұқымды жетілдіруге болады.

Кейбір конституциалды-экстерьерлі ерекшеліктері, тұқымның шаруашылыққа тиімді сапаларын сипаттау барысында көрсетілген. Сонымен қатар 60 жылдары жетекші асыл тұқымдас шаруашылықта малдың экстерьерлік белгілері анықталып, олардың өнімділік сапасы зерттелді.Ланин.А.В мен СОКОЛОВ.В.А (1960-19640)<<Чаловай>> племзаводында Черепанов.В.ЕМ<<Просторненский>> племзаводында қазақтың ақбас сиырының екі түрі ажыратылды:дене бітімімен еттілігіне байланысты жақсы-жаман. Дене бітімін өлшеу мен дене индексін есептеу негізінде, Степаненко.Я.Ф <<Чапаевский>> мен Уральск зауыттарында үш конституция-экстерьерлері ажыратылды:қажетті(ірі денелі) орташа және ұзын аяқты. Мусин.В мен Яковлев.В (1966) <<Балхашск>> өнеркәсібінде екі тип анықталды: малдың өнімділігі мен дене бітімі, яғни конституциамен байланыстыра отыра – ықшамды және жеңілдетілген деп бөледі. Черкаев.А (1962) сол принцеп бойынша <<Анкатинский>> племзаводында екі типті: ауыр салмақты және ықшамды деп бөлген. <<Балхашский>> племзаводындағы малдың типін, негізгі өлшемдері мен денесінің индексін және өнімділігін ескеруімен, 100 балды жүйеде жүргізілген. (таза салмағы, өнімділігі, соғым сапасы) Ықшамды типтес малдар өзінің дене бітімінің үйлесімділігі, дене ірілігі, мойны мен арқа сүйектері жақсы дамыған. Арқа өркеші мен кеуде қуысында жеткілікті көлемдн мацй қоры бар. Жеңілдетілген тип, ықшамды титен өзінің денесі бұрышты формасы мен етті белгілерінің жақсы дамыған. Ықшамды тип өзінің құрдастарынан жеңілдетілген типтен барлық параметірлерінен асады, алайда бұл көрсеткіш жеке түрлерге біртекті емес. Солайша, ықшамды типті малдар өзінің құрбылары жеңілдетілген типтен еттілік қасиеті жағынан асып отыр. Емгізіу мен өсірі периодына бұзаудың қарқынды өсуімен сипатталып, сүттілігімен ерекшеленеді. Сонымен, тиісті бағалау жұмыстарында, келесі ұрпаққа беріле алатын және шаруашылыққа қажетті пайдалы қасиеттерін ескерген жөн, сондықтан, асыл тұқымды малдармен жүргізілетін жұмыс барысында, екі типтес малды қолдануды жақтау керек. Уральскі шаруашылығындағы малдардың таза скалмағын есептей отыра, сырт белгілерін зерттеу негізінде, малдарды үш типке бөледі (шартты және бөлімді) Орташа типті малдарда еттілігі жақсы жетіліп, үйлесімді болып келеді. Ықшамды және ұзын бойлы типтестер орташа типтестен ерекшеленеді. Степаненко.Я.Ф айтуынша, бірінші типтерге қысқа аяқтық пен ірі денелігі сәйкес келеді. Мал ұзындығының индексі 43,7 45,9 жағдайында 42,3; құрбылары ірі денесімен келген 39,9 және 37,7. Ұзын бойлы типтер, орта және ықшамды типтерден денелігімен (1.7мен 3,9%) салмағымен (7,0 мен 15,0%) жеңіледі. Әйшейінде бұндай типтес малдар ұзақ уақыт өседі, ал ыөшамды типтер – тез өседі. Біржарым жылға дейін өсіру уақыты мен орташа күндік салмақтың жиналуы айырмашылықсыз. Жасымен ықшамды типтердің (ұзын бойлы типтермен салыстырғанда) өсу қарқыны уақытымен тежей бастайды. Ықшамды типтес малдар, орташа және ұзынаяқты типтес малдарға қарағанда өсу қарқынын екрте тоқтатады және бұл малдың салмағын жетіспеушілігіне себеп болады. Бұған ұқсас өсу динамикасы тайшаларда анықталды. Қазақтың аұбас сиыры сүтті-етті бағытта жұмыстар жүргізілген асыл тұқымды <<Просторенский>> мен <<Чалобай>> өнеркәсібінде, малдарды конституциял-экстерерлі талапқа сай: дене бітімі, еттілігі, негізге жатқан. Сүтті-етті типтес малдар етті типтерден айырмашылығы , олардың ұзын аяқтылығы және денесі енсіз болып келеді. Әртиптес малдардың тұқым шығару қасиеттері туралы жеткілікті материалдар жинақталған жоқ. Алайда бұл белгілер биологиялық жағынан басқа малдармен байланысты болғандықтан, конституциасы мықты даралар, тұқым шығарудан жоғары көрсеткіште екенін есептеуге болады.

Солайша Уралск облысындағы шаруашылықта, ұзын бойлы және орта типті бұзаулау периоды, ықшамды типке қарағанда 42-15 күнге қысқа. Сиырдың ұрықтануында ерекшеліктер байқалмайды. Малдың конституция-экстерерлі типі тұқым қуалауы мен орта жағдайларына байланысты. Жеке генетикалық топтағытабын мен тұқымның шегінде, тұқым қуалаушылықпен себептелетін малдардың дене бітімі, өзіндік спецификасы мен конституциал-экстерерлі ерекшеліктері болады. Сондықтан, туыс типтес топтарынконституциялық норма мен салмақ үлесі бойынша есептеген. Тұқымдарды жетілдіру, тұқымын сақтап қалу, мақсатындағы селекциондық жұмыстар үлкен қызығушылық шақырды. Типтің сақталуы мен қалыптасуы асырау мен өсірудің оптималдық жағдайларында өтеді. Практикада көрсетілгендей, малды жастайынан бастап жоғары асырау деңгейі ықшамды типтес малдың қалыптасуына жағдай жасайды. Малдың, бойымен ұзындыққа өсуі, дененің еніне осуінен ерте бітеді. Онтогинездің ерте уақытында бойдың артуының тежелуінен, ол ықшамды типтестерге жатқызылады.сиырдың сүттілігі аздығынан немесе басқада себептерге байланысты, өсу деңгейінен қалып қойған бұзаулар, жасы есейген соң ол ықшамды типке айналады, алайда таза салмағы кемиді. Сонымен малдардың типтерін анықталуы этап бойынша жүреді: бір жылдықта, біржарым жылда және өсу қарқыны тоқталғаннан жүргізіледі. Аз тамақтандыруына байланысты малдың өсу қарқыны тоқтап, конституциа-экстерерлі белгілері жоғалады және тип бойынша таңдауды өткізі тиімсіз. Бұрынғы шаруашылыұтарда қарапайым жайлауда бағылып, салмағы 350-380кг 2,5-3 жылда соғымға тапсырып отырды. Ақырғы онжылдықта,мал шаруашылығы қарұынды жылдамдықпен өндірістің негізге ауысып, қарқынды сертірту үшін арнайы теханикалаландырылған копіппекстар мен алаңдарға ауысып отыр.

Соғымға жіберілетін малдың таза салмағы қазіргі уақытта 380-400 кг, және жақын уақытта бұл көрсеткішті 450-500 кг жеткізуге жоспарлап отыр. Тиімділік жағынан, қазіргі уақытта ұзын бойы, ірі типті малды ұстайды.

Селекция жұмыстарында әр типтестерді қолданған тиімді, себебі селекция олардың, тұқым қуалау сапасы мен ішкі тұқымдарының әр тектілігін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар тез өсу шамасынан қолған малдар (мысалы ықшамды тип), олар тиімділік жағынан, тамақтың жетіспеушілігінен немесе қарапайым жайлауларда бағу кезінде олар үнемді болып келеді. Ұзынбайлы типтерді, асырау мен бағылыу қарқынды шаруашылықта тиімді.

1.5 Тұқымның құрылысы

Қазақтың ақбас сиырының генеологиялық құрылысына: генеологиялық өнеркәсіптік тізбек, тайша мен сиырды туыстық тобын жатқызылады.

Апайда тәжірібие жүзінде құрылымдық эксперементтердің жүйелеу системасы бұзылады. Содан, асыл тұқымдық жұмыстарда өзгешелігі, ол тәжірібиенің нәтижесіне әсер етеді. Өнеркәсіп жетістігі мен тағайындау тізбегін таңдау принціпін Щепкинмен М.М. және Богданов Е.А.-пен ұсынды. Тізбектің жүйелеуге қатысты сұрақтарға жауаптар Д.И. Старцев пен Карепин В.Н. енбектерінде көрсетілген. Жүйелеу негізінде тізбекті генеологиялық және өнеркәсіптікке бөледі.

Генеологиялық тізбек негіз салушының ұрпақтарын, шаруашылынық және асыл тұқымдас сапасымен біріктіріледі. Бұл <<сиыр тізбек >> түсінігіне ұқсас Щепкинмен М.М. және Богданов Е.А.- Генеологиялық тізбек, өнеркәсіптік типке қарағанда, көп сақталады. Иә, барлық генеологиялық тізбектер өнеркәсіптік мәнде бола бермейді. Бұндай жағдай туыстық топтың негізін салушысы препотентті жанартушы және онымен қалдырылған тұқымдары өзінің өнімділігі мен жалпыға сай ерекшеліктерінде ғана болады. Өнеркәсіптік жолдағы малдар генеологиялық жолдан, өзінің асып тұғымдылығымен ерекшеленеді. Өнеркәсіптік жолдың өкілі асыл тұқымдастар - шаруашылықтың ерекше бөлігі.

60-70 жылдары баспада, тізбектің жүйелеу сұрақтары туралы, жазылуда қарастырылды. Сонда, Клочко И.М.-ның ұсынысы бойынша, генеологиялық, өнеркәсіптік класс жолдары мен туыстық топты немесе өнеркәсіптік тарауын бөлуді ұсынды. Всяких А.С. бұл генеологиялық және өнеркәсіптік тізбекке бөлуімен келісіп, олардың туыстық топтығын болуын белгілейді. Алайда сол кездегі тізбектерді өнеркәсіптік және өнеркәсіптік классқа бөлу тиімсіз болды. Әр өнеркәсіптік тізбек- өнеркәсіптік класста болу керек. Оның айтуынша, өнеркәсіптік тізбектің қалыптасуы, бағытты таңдау барасында, өнеркәсіптік тізбек мәнін шығуымен алдың ала білінді. Бұл көзқарасқа Степанин Н.Г.де ұстанады, олардың айтуынша туыстық топтардың белгілерін жақсарту немесе нығайтуын қажет етеді деп есептелді..

Праховтың П.П.(1974) қазақтың ақбас сиырына қатысты асыл тұқымдау жоспарына материалдарды жинақтау барысында 1970-1975 жылдары асыл тұқымды малдардың құрамын зерттеп, оларды келесі топтарға бөлді: Генеологиялық тізбек( өзімен герефордтың негізін салушының тұқымын білдіреді ), герефордтың кейінгі импорттан келген туыстық топтары; қазақтың ақбас сиырының жаңа туыстық топтары; қазақтың ақбас сиырының жаңа өнеркәсіптік топ.

Ойды қорыта отыра, Қазақтың ақбас сиырымен жұмыста алынған нәтижеге сүйене отыра, біз келесі құрылымдық, бірліктерді атаған дұрыс деп санаймыз.

Генеологиялық тізбек – шығу тегі бойынша ата тегімен байланысты, алайда тип бойынша нақты дамымаған және өнімділік сапасынан төмен, үлкен мал топтары. Қазақтың ақбас сиырының ата-тегі (Аромата 739 ден басқа )герефорд тұқымды өндіруші-тайша болып шықты. Генеологиялық тұқымда көп тарағаны Хапфула 4А3В-609, оның негізінде Қазақстанның шаруашылықтарында оның туыстық топтар мен өнеркәсіптік тізбекте шығарылып жатыр. Тізбек <<Анкатинский>> өнеркәсібінде бастау алады, бірақ таралуы бойынша басқа совхоздар мен өнеркәсіптерден бастау алады, оның басымдылығы <<Чапаевский>>, <<Балхаш>> <<Просторненский>> өнеркәсіптеріне келеді. Бұл шаруашылықта, Хапфула тұқымын өнеркәсіптік тізбекпен Мира 2497, Ветерана 7880 және туыстық топтағы Багрянный 485-ті қолданылады.

Солдат 89 генеологиялық тізбегі бойынша Уругвайлық герефорд тайшасынан шығады.

Ангышскіден енгізілген тайшалармен салыстырғанда, Уругвайлық герефордтардың салмағы әлдеқайда үлкен, және сиырлардың сүттілігін жоғары есептелді. Бұл тайша тізбектерді Семей, Қостанай мен Ақмола областарында шықарады. Алайда шаруашылықтағы ақырғы, әсіресе, асыл тұқымдық <<Балхашский>> өнеркәсібінде жалғастырушылар тұқымы қалған жоқ. Қазіргі уақытта бұл тізбек, ізбасушының ұрпақтарының тұқымдарымен жалғастырылып отыр, ал өзіндік туыстық топтардан Кустаря 1987 мен Голубая 278-ден шыққан.

Вартон тұқымының 8 жасында еттің таза салмағы 1030кг мен 96 ұпай алды. Өзінің сапалы өімділігін ол өз ұрпақтарына кедергісіз беріп отырды. Оның екі тұқымынан Атака 60 пен Акробат 63 тен екі жаңа түр пайда болды және соған қатысты екі өнеркәсіптік тізбек салынды. Олардың біреуі - Астика 1441 өнеркәсіптік Целиноград, Қостанай, Көкшетау, Жезқазған, Семей пен Торғай облыстарындағы шаруашылықшалықшарға таралған. Басқа туыстық топ – Августа 1074 <<Балхашск>> племзаводында шаруашылыққа қажетті тәжірібиеде өтіп жатыр, және ол бағалануға өнеркәсіптік негізінде ұсынылады. Генеологиялық тізбектің ата –тегі Демон 97 ағылшын герефордт таза тұқымы болды. 12 жасында 1020кг мен экстерьердің бағасымен 96 ұпайға жетті. <<Балхашск>> зауытында қолданылған және табын мен жаппы тұқымға әсер еткен, 20 тұқым ішінен <<Игрок 129 бен Декат 82 болды>>. Ол, Искота 1073 пен туыстық топ Дивный 0163 өнеркәсіптің тізбектің пайда болуында негізі болды.

Тұыстық топ – көрнекті тайшалардан бастау алатын, әсіресе генеологиялық тізбектің ата-тегінің бір тұқымындағы малдар. Олардың көрсеткіштері әліде нығаймаған, бірақ өнімді қажетті көлемде береді.Тұқымда 76 туыстық топ, оның ішіндегі 12-сі қазақтың ақбас сиырынан 64-і герефорд тұқымынан бастау алады. Олардың көбісі өзінің мәнін жоғалтты. Мал басының саны жағынан, таралу деңгейі бойынша герефорд тұқымды тайшалар: Гоулд-Сопа 27, оның ішінде Вьюн 712, салмақ үлесінің жоғарлығымен ерекшеленетің өнеркәсіптік тізбектің ата-тегі болған; бізге енгізілген ең сапалы тайшасы Черчип-60 және Петрик б/3 Брити-шер 80192 Билинг- Бэн 25. Бұл туыстық топтар Америка мен Великобритандық импорттан кеш тараған. Көбінесе оларды Уральск шаруашылығына және аздегенде- Целиноград , Жезқазған мен Қостанай областарына қолданады.

Тізбекті малдардың басым бөлігі, тауарлы табындарда шоғырланған, алайда асыл тұқымдықта есептің болмауынан, оның барын,тәжірібиеде анықтау мүмкін емес. Сонымен тізбекті жоспар бойынша өндірістік табында қолдану, негізінен ол малдың еттілігін жоғарлаутудың қосымша жоспары. Генеологиялық құрылым профессор Прахов Л.М. мен ауыл шаруашылық ғылымының кандидаты Чернов Г.А. Қазақтың ақбас сиырымен жүргізілген асыл тұқымдық жұмыстарында нақты көрсетілген.

Малды асыл тұқымдылық пен өнімділігі бойынша анықтау және генотиппен фенотип бойынша бағалау.

Етті малды фенотип бойынша бағалау. Фенотип – ол дараның индивидтің морфологиялық және физиологиялық ерекшелектерінің жиынтығы. Ол генотип пен қоршаған ортаның ортақ жұмысының нәтижесі. Сонымен қатар, орта факторлары тұқымқуалаушылыққа үлкен әсер етеді. Фенотип, генотиптің тура және топық белгісі бола алмайды. Алайда, Иванов М.В. атаған ең жақсы генотиптерді ең жақсы фенотиптердің ішінде іздеу керектігін атаған. Сол себептен зоотехник- селекционерлер ережеде көрсетілгендей асыл тұқымдық жұмыстарына, ең жақсы өнімділігі мен сырт белгілері бойынша ерекшеленетін малдардв алады.

Малдың ең жақсы және дұрыс бағалануы, қарапайым өмір сүру ортасын ескере отыра, жанжақты бағалауына негізделеді және барлық селекционды- ұйымдар үшін ең маңызды рөл атқарады. Малдың жеке ерекшеліктерімен және ұзақ уақытта бір немесе бірнеше белгілерін бір бағытта селекциондау жұмыстары кері және қажетсіз нәтижеге әкеп соқтыру мүмкін. Асыл тұқымды етті малдарды бағалауда, оның экстерьері –конституциялық ерекшеліктерінің ,жас тұқымдардың өсу қарқынына, бұзаудың туудан кейінгі таза салмағы, сүттілігінің, бұзаудың соғым алдандағы таза салмағы, соғым көрсеткіші,соғымның сапасы, бұзаулау жеңілдігі мен аналық сапасына негізделеді. Дұрыс таңдау мақсатында, комплексті бағалау негізінде, малдың өнімділік және асыл тұқымдылық белгілеріне дұрыс баға бере алу керек. Малдың жуан және жұмсақ типті болуына байланысты, оларды белгілі бір типке жатқазуға болмайды, себебі олар аралық орын алады.

Конституция типін анықтауы - малдың сыртқы немесе экстерерлі бағаға, теориаға негізделген және XIX ғасырда екінші жартсында қалыптасқан. Бұл көрсеткіштерді қолдана отыра, ағылшын шаруалары, етті малдарды шығару мен жетілдіру барысында, көптеген жетістіктерге жетті . Соның негізінде көптеген елдердің мал шаруалары етті малдың өнімділік есептерін, экстерьерлік бағалауға ауыстырылды және ол малдың еттілік қасиетіне кері әсерін тигізген жоқ. Сонымен байланысты, малдың өнімділігі мен тұқымдық ерекшеліктерін ескере отыра, экстерьерлі көз мөлшерімен бағалау тиімді бола алады және ол тұқымның стандарттарына сай келу керек. Бастауышы мамандардың жұмыстары басталысымен, малдың еттілігінің қалыптасуы мен таза салмағына негізделіп, малдың еттің экстерьерлігін бағалай білу керек. Ереже бойынша, таза салмағы жоғары малдар экстерьер үшін жоғары балмен есептеледі, мысалы: Жанбасының ені, төбекшіктес, салбырақ құйымшақтығы, немесе сирақтың беріктілігі, басқаша айтқанда <<Жақсы аттың, жаман түрі болмайды >>. Солайша етті мал шаруашылығындағы таза салмағы жоғары көрсеткішті малдың экстерьерлік және конституциялық көрсеткішіде жоғары болады.

Етті малдың бонитировкалық ережесінің негізінде, өндіруші тайшалар мен сиырларды конституция- экстерьерлік бойынша; 6 айдан асқан жас тұқымдарды 100 ұпаймен және өнімдік табындағы сиырларды 5 балдық шамамен бағаланады. Сонымен қатар, өндіруші тайшалар мен сиырларды жыл сайын 9 жасқа дейін бағаланады, ал экстерьерлік көрсеткішті дәлтеп түзету негізіне 9 негізгі мысалдар алынады (кеуде ені, дене бітімінің ұзындығы мен жотасының биіктігі) Бағалау барысында малдың жетіспеушілігінен, анықсыз тұқымдық типтігі дене бітімінің үйлесімсіздігі, арқа бұлшылықеттерінің қалыптаспауынан, бағалау көрсеткіші төмендейді. Малдың экстерерлі қасиеттері бойынша, еттілігі мен конституциясын таңдауда, көбінесе мөлшерлес дене бітіміне, кеудесінің тереңдігі мен ені, анық белгіленген туыстық топ, қалыпты бұлшық еттерімен белінің ерекшелеіктеріне таңдау береді. Сонымен қатар және алдынғы кеудесі жетілген болу керек. Белгілі толымдылықпен малдың еттілік өнімділігі, экстерьерлі және конституцияларды негізінен өндірулу тиіс. Конституциясы биологиялық, шаруашылық құрамымен мал организміне жалпылайтын, мал белгілерінің жиынтығы болып келеді.

Мал конституциясы ең маңыздысы, ол дене бөліктері арасындағы қатынас (Богданов Е.А.1925) Ол малдың зат алмасумен және асырау деңгейімен, тұқым қуалауышылыққа байланысты. Конституция – ол ішкі және сыртқы пішіні функциаларының біртектілігі.(Павлов И.П.1994) Конституция типтерін классификациялау барысында, дененің анатомо-гистологиялық, эндокриндық жасушалар, таза салмағының өсу белгілері, мүшелерінің даму, зат алмасу ерекшелегін есептелуімен бірнеше шешімдері бар. Мал шаруалары ешбір теориялық дәлелсіз малдың сырт белгілерімен анатомо-физиологиялық комплексі арасындағы байланысын дәлелдей алмайд.

Етті топ шаруашылығындағы тәжірібиеде малдардың келесі конституциялық типтердің классификациясында келесі қолданыс тапқан.

1. Қатал –ауыр басты, қалың терісі, ірі сүйектері, пішінді бұлшық еттер, қалың және жуан жүнді (малдар сырт ортаға жақсы бейімделген, алайда өсу қарқыны төмен және өнімділігі аз)

2. Жұмсақ – кішігірім басты, серпімді тері, жеңіл сүйекті, жұмсақ жүнді (малдар жақсы күтімді және асырауды қажет ететін, алайда олар әр түрлі ауруларға беріксіз)

3. Борпылдақ бұл малға, оның байланыстыратын терінің жұмсақтығы тән, пішінді бұлшық еттері, сүйектері жұқа (бұл малдарға әр түрлі ауруларға, экстрималды жағдайларға беріксіздігі, төмен сүттілігі мен тұқым шығаруы тән.)

4. Қалың – үйлесімді, пропорционалды жинақы, жақсы қалыптасқан ішкі мүшелері, жақсы бұлшық еттері мен сүйектері тән, басы орта көлемді, денесі қалың (мал нақты климаттық жағдайларға жақсы бейімделген,ауруларға тұрақты және шыдамдылығымен ерекшеленеді)

Конституцианың негізгі типтерімен қатар аралас және аралық типтер орын алады. Мысалы британдық тұқымды малдарды әлсіз конституциясында болғанымен, сол уақытта оларға сүйегінің жуандығы, жеңіл құрғақ басы мен қысқа аяқтылығы, ірі бұлшықеттері тән. Айырықша көңіл, өндірістік технологиялық талаптарға сай келетін ұзын және ірі денелігімен және мықты, қалын конституциялы түрлерге бөліну қажет. Сонымен қатар экстерьері мен конституциясын бағалау барысында зоотехник- селекционерлерге жануардың дене бітімің бағалау қажет. Мал типті ұғымында, оның нақты табиғи –экономиқалық жағдайындағы рентабельдік деңгеін анықтайтын, морфологиялық және функционалды ерекшелектерін түсіну керек. Солайша, малдарды конституция бойынша бағалаудың негізгі критерий –оның дене бітімімен байланысты саналады. Алдағыда атап өткендей, барлық популяциямен табындағы тұқымдарды, ешбір қиындықсыз дене бітімі бойынша үш типті анықтауға болады: ірі, орта және кіші (шартты <<к>>,<<с>>,<<м>>) өнімділік бағыты бойынша: сүтті, екі есе (ықшамды, сүтті-етті, және етті-сүтті) және етті... ...( шартты белгілер <<М>>,<<Д>>,<<В>>) Сонымен қатар, сегізкөзі ірі қара малдың ең маңызды бөлігі болып келеді, себебі бұдан ең бағалы ет бөліктері алынады және бұл белгілер біздің көптеген ұлттық тұқымдарда жақсы жетілмеген. Оған төбешіктес арты, еттілік сапасына әсер ететін, созылмалы құйымшақтық сиақты жетіспеушіліктер белгілері тән (шартты белгілер: төбешіктер+; сегізкөздік-; созылмалы құйымшақ-х ) Солайша етті бағыттағы, ірі малдардың ішінен: сүтті бағыттас; Бк~кіші және созылмалы құйымшағымен ММ*; екі бағыттағы, асыл тұқымды типтес Дс + шарттарымен белгіленеді. Экстерері мен конституциясын бағалау барысында, шифрлау әдісімен, оларды нақты бағалауға мүмкіндік береді және табын ішіндегі әрбір мал туралы жеткілікті материалдар мен ақпараттар жинауға, мүмкіндік береді (сол әдісбеп әр түрлі экстерьерлі ерекшеліктерімен келген мал нұсқаларын шифртауға болады) Таза салмақ – ол етті мал шаруашылығындағы, екінші және ең маңызды белгісі. Ол әр малдың өнімділігі туралы көрініс береді.

Генетиқалық ерекшеліктерімен байланысты, туудан кейін бұзаулардың салмағы әртүрлі болып келеді(шароле, туудан кейін тұқымының салмағы 35-40; қаптық тұқымы –20-30кг; шортгорны-25-35кг және т.б.) Практикада, бұзаулар тұғаннан кейін уақыт өтегеле жоғары салмақты және өнімділігі жоғары малдарға айналады. Сонымен, бұзаудың туынан кейін оның салмағы селекциондық белгісі болып және зоотехник-селекционермен қараластыруы тиіс.

Сиырдың сүттілігі бұзаулар таза салмағымен анықтанады. Бірінші рет бұзаулаған сиырлардың салмағы көтерілді. Сиырдың сүттілігі үшінші бұзауға дейін артады. Соңғы жылдарда, етті сиырлардың сүттілігін ұлғайтуға көп көңіл бөлінеді. Көптеген зерттеушілер, етті сиырлардың сүттілігін, бұзаулар емгізуден шығарылғанда дейін 400 кг жинай алатындай жағдайға дейін қабілеті жоқ тұқымды етке жіберуге, ал қалған тұқымды өндіруге жіберуге мүмкіндік тудырады. Физиологиялық тұрғысынан толық дамыған; 16-18 айның сиырлардың массасы 350-380 кг болады. Ал егер сиыр мен бұқалар 8 айлығында 400 кг болып тұрса, оларды соғымға жіберуге болады, өйткені олардың жыныстық толықтай дамуына 6-9 айда жетеді. Сүттілігі жағынан әдейі таңдалған жұптар, осы белгілерге байланысты, турақты тұқымқуалауға мүмкіндік береді. Тәжірибиеде көрсетілгендей, сиырдың жоғары сүттілігі ет өнімділігіне әсерін тигізеді деп қауіптену қажетсіз. Шортгорн, шароле,герефорд тұқымдарында олардың бұзаулары емгізуден шығарған кезінде 300-350кг салмақты болуы сирек емес. Осыған байланысты сиырдың сүттілігі жоғынан тандалуы, аналақ етті малды арттырудағы перспективті бағыт. Сиырлардың туу қабілеті, олардың жиі бұзаулауымен анықталады. Сиырдың туу қабілетін, селекционер зерттегенде, оның жыл сайын бузаулау қабілетін ескеруі керек. Сиырдың буаздық уақыты 240-300 күн (орташа 285) Сиырдың аналық сапасы: жеңіл туумен,бұзауға қамқорлықғымен, ешізуімен, қоршаған ортаның экстремалды жағлайынан қорғауымен, сүттен шығарылған жас тұқымның сапасымен анықталады.

Сиырлардың тұқымшығару қасиеті олардың өнімділігімен анықталады,яғни сиырдың әрдәйім еш бір кемшіліксіз тұқым шығару қасиеті ретінде түсінеді. Сиырдың тұқым шығару қасиетін бағалау барысында, селекционерлер малдың әр жыл сайын тұқым шығару көрсеткішін ескеру керек. Сиырл ұрығының даму периоды 240 до 320 күн аралықта (орташа- 285), келесі бұзаулауға дейінгі уақыт периоды- 365 және cервиc-периоды - 25-45 күн.

Аналық сиырдың сапасы бұзаулаудың жеңілдігі, сиырдың бұзауына деген қарасы: асырау мен қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғау және емгізуге жіберілетін сиыр сүтінің сапасы.

Ереже бойынша сиырдың тұқым шығару қасиеттері бағаланбайды, алайда сиырдың ұрықтану периоды, бірінші буаздыққа дейінгі малдың жасы есептеледі. Себебі ол, белгілі деңгейде сиыр тұқымының сапасының көрсеткіші болып келеді .

Мал басын көбейту өндірістері, малдарды өсіруге: асырау, күту және т.б шығындарды өтеу үшін, жыл сайын әр сирдан бір тнемесе одан да көп тұқымдарды шығаруды талап етеді. Табынның тұқым шығару қарқынының көрсеткіші, ол 100 сиырға шаққанда шыққан тұқымдары саны. Мал басын көбейту тиімділік коэффицентін анықтау үшін: КВC =365/МП, мұнда МП –бұзаулау периодтары; 365 –бір жылдағы күн саны. Сонымен қатар ұрықтану индексін –ИП. Дохи бойынша: ИП-100--(В+2МП), мұнда В бірінші бұзаулауға дейін сиыр жасы. Бұл формулаға жүгіне отыра, ИП жағдайында сиырдың тұқым шығару қасиетін бағалау барысында, ИП-сы жоғары 48, 41-47 орта, ең төмен – 40. Сол себептен ИП-мен бағалау ең нақты жауап бере алады, себебі мұнда сиырдың бірінші бұзауына дейінгі уақыт есептеледі.

Етті мал шаруашылығында егіздердің пайда болу қарқыны, сүтті шаруашылыққа қарағанда 4 есе кем(табындағы сиыр санынан 2,5-2%)

Жалпы табын бойынша, егіздер таза салмағымен 10-15%-ға аз болып шығады және екі егіз бір сиырдан көп күш қажет етеді. Егіздердің туғаннан кейінгі таза салмағы 70-80%-ға төмен, алайда екі егіздің жалпы салмағы дара бізаумен салыстырғанда жалпы салмақтары 40-60%-ға жоғары.

7. асыл тұқымды өндірістегі етті тұқымдарды ұштастыру

етті шаруашылықтағы жұмыстардың негізгі мақсаты – жоғары және қарқынды өсетін малдарды, беріліп жатқан асты тиімді пайдалана алатын, 18-15 айдағы малдың таза салмағының жоғарлы жетістіктерге жету.

Таңдау барысында көбінесе, бұлшық еттері дамыған, семірту уақытынан келген майлы малдарға таңдау береді. Ал аналық сиырлар үшін негізгі белгісі – бұзаулаудың жеңілдігі мен сүттілігі.

Әсіресе селекционды жұмыстар шаруашылық типі мен алға қойылған мақсатқа байланысты. Барлық племзаводтарда жаңа етті тұқымдарды шығару және қолданыстағы малдарды жетілдіру мақсатында тереңдетілген жұмыстар жүргізіліп жатыр. Олар жетекші өндірістер мен жасанды ұрықтандыру станциалары үшін жоғары бағалы жалғастырушы тайшаларды дайындап жатыр. Шаруашылық тауар өндірушілер өндірістік талаптарға жауап беретінғ аналық тұқымдардан генетикалық және өнімділігімен асатын тайшаларды қолданумен, бағылатын тұқымдарды жетілдіріп жатыр. Жасанды ұрықтандыру станцалары текқана белгілі бір өңірге ғана емес, ол басқада республика аудандары мен өңірлері үшін орнатылып және тауарлы шаруашылықтар асыл тұқымды тайшалар мен сиырларды дайындалып сатылады. Етті тұқымдарды көбейтудің тағы бір әдісі, әрдәім жоғары дәрежелі жалғастыруша тайшаларды қолдануына негіделген және ұрпақтарының жоғары сапалығымен бағаланған – таза тұқымдарды қолдану.

Селекционды-шаруашылық жұмыстарды орындауда, селекционды технологиалық базасы негізгі көзі болып табылады. Олар, тұқымының жоғары сапалы және қарқынды қолданылып жатқан тайшалардың ұрықтарын жинау мен сақтау жұмыстарын жүргізіп жатыр. Шаруашылық табындарда, берік және жеке таңдауда өткізетінгенеологиалық сапасын сақтай отыра таза тұқымдас малдарды көбейту әдістері жүргізіліп жатыр.

Селекционды шаруашылық жүйесінде, берік азықтану базасы, прогрессивті және энергоүнемдеуші технологиалар мен ондіру жұмыстарын жоспарлаудың рационалды әдістерді қолдануымен жүретін генетикалық потенциалды арттыру болып саналады. Сонымен қатар селекционды жұмыстар генетиканың, биология, биотехнология мен ауыл шаруашылық экономикасының жоғары жетістіктеріне негізделу керек.

Табынның жоғары өнімділігі мен көбейту системасын жүзеге асыру әдістері, кезкелген бағыттағы шарушылық кооперациасын ескерілумен қатар жүру керек: асыл тұқымды және өндірістік, жалғастырушы тайшаларды сынау мен тайшалардың өнімділік қасиеті бағалауға арналған арналған жасанды ұрықтандыру станциаларында есепжүргізу.

Қазіргі уақытта, малдардың максималды өнімділік қасиетін жоғалтпай, ұзақ уақытқа жоғары өнімді малдарды қолдану туралы сұрақтарды шешу қажет.

Малдың жоғары тұтыну периодына жоғарытұтыну қарқынына максималды және рационалды қарау қажет. Ұзақ уақыт бойы жалғастырушы тайшалар мен сиырларды қарқынды және үздіксіз қолдану, оларда тұқым шығару жоғарлауы мен сапалы өнімдермен қамтамасыз етуіне қол жеткізуге болады.

. 1.8 өндірістік шаруашылықтағы етті малдарды селекциалау

Асыл тұқымдық жұмыстар мен етті малдарды өсіретін табынның негізгі мақсаты: мал өнімділігі, еттің өзіндік құнын төмендету мен өмір сүру уақытын көтеру. Бұл нәтижелер таза тұқымдар мен селекция және ұштастыру жұмыстарымен жеткізіледі. Етті табындарда жоғары өнімділік пен жоғары еттілікті нәтиже беретін, шатылы мен гибридты малдарды көбейту негізінде құралады. Сонымен қатар аналық табынның 30-35% таза тұқымдық көбейту кезінде, ал 65-70% ұштастыру мен гибридтауға жіберіледі. Жеке меншік табындарда, етті малдарды жетілдіру бағытындағы негізгі мақсаты: біртекті мал түрлерін көбейту. Бұл технологиалық сақтау жүйесін нығайтып, асырау технолгиасын беріктіреді. Ол үшін жоғары бағалы және біртекті тайшаларды қолданады. Аналық табындағы сиырлар, жоғары дәрежелі тұқым шығару мен аналық қасиеттері (жоғары ұрықтандыру, бұзаулау жеңілдігі, жеткілікті сүттілігі мен тұйақтың қаттылығы жәнет.б) болуы қажет. Етті мал бастарын өсу қарқынын, өнімділігі төмен малдарымен ауыстыру әдісімен жеткізіледі. Басымдылқ ұштастыру 2-3 ұрпақтан кейін жүргізіледі, келесіде қоршаған орта факторларына жақсы бейімделген малдарды көбейтуге болады. Семірту шаруашылығында, жас малдарды өсіру комплексінде етті және сүтті малдарды ұштастырады. Рентабелдік өндіріс үшін арнайы экономикалық келісім мен рұқсат қажет. Қазіргі мақсатта, ғылыми дәлелденген өңірлік жүйені игеру(зоотехникалық және шаруашылық өндірістерді игеру үшін

тұқымды жетілдіру мен жоғары өнімділікке жету) және бір уақытта берітеу мен астық базасын құру, асыл тұқымдық және шарушылық селекциалардың жұмыстардың жоғары нәтижесін қамтамасыз ету мен арғы уақытта сиыр етін жетілдіру мақсатында радикалды жұмыстарды атқару.

АҚШ-та жоғары рентабелдігімен ерекшеленетін, етті мал шаруашылықта көптеген тәжірібиелер жиналып жетілдірілді. Сол үшін, селекционды жұмыстардың үш негізгі селекционды-шаруашылық және ұйымдасты-шаруашылық бағыттары қолданылады. Бірінші бағыт рыноктың сиыр етінде қажеттілігіне арналған шаруашылықтардан құралады. Ол жоғары сапалы ет шығынын қамтамасыз ететін, жоғары дәрежелі малдардан құралған. Табын негізінен шароле, лимузин, симентал мен сантаөгертруда етті тұқымдардан шыққан шатылардан құралған. Екінші топты шаруашылық, таза тұқымдас жас малдарды көбейтумен айналысады. Олар аналық мал өндірістік шаруашылықтарды, жоғары дәрежелі асыл тұқымдас жалғастырушы-тайшалармен қамтамасыз етеді. Бұл табындардың ірі қара малдары жоғары өнімдес болып келеді және шаруалар оларды асыл тұқымдас кітабына енгізуге тырмысып жатыр. Шаруалардың негізгі мақсаты – ең керемет малдарды өсіріп көбейту және соның арқасында жоғары өнімдес етті дәрежеге жету. Үшінші топқа, селеция, генетика мен биология салаларындағы жоғары жетістіктері негіз болып жатқан және селекцианың барлық <<кемшіліктерін>> ескере отыра, өзінің өнімділігі мен экономикалық беріктілігімен ұсынылған, жоғары бағалы тұқымдарды шығарумен айналысады. Сондай жүйеде біздің елдеде сондай жетістіктер де бар алайда толығымен жетілмеген. Соған байланысты, етті өнімділік жағынан біздің елде АҚШ деңгейіне жету үшін көптеген жұмыстарды атқару қажет.

1.9 Асыл тұқымдық жұмыстарының жетілуіне арналған жүргізіліп жатқан шаралар.

Селекционды-шаруашылық жұмыстардағы мен еңбек нәтижесін көтеру үшін ,малдар үшін оптималды асырау мен сақтауға жағдайлар жасап, жаңа технологиалық функциаларды қолдану қажет. Етті өнімділіктек қана ұрпақтық белгілерімен ғана емес, жәнеде асырау жағдайларына байланысты. Етті мал шаруашылығындағы кейбір этаптарында, асырау түсінігі бірінші орынды мінез алады.

Асыл тұқымды сиырларды өсіру. Мал шаруашылығында сиырды өсіріп бағу процессі ең қиын және маңызды жұмыс болып келеді. Тайшаларға қарағанда, сиырлардың өсу қарқыны төмендеу. Өсірудің негізгі жұмысы – конституциалы мықты, тұқым шығару қасиеті мен жақсы дамыған құрсақты сиырларды алу. Өндірістік сиырларды өсіру этапы, анасының құрсағынан бері басталады. Ұрықтанған малды жақсы әрі сапалы тамақтандыру – құрсағындағы тұқымға жақсы әсер етеді. Сиыр буздығы бастапқы уақыты қиындықсыз әрі бірқалыпты өту қажет. Буаздықтың екінші этапында сиырдың асқа деген тәбеті көтеріледі. Буазы сиырды асырау жұмыстары сапасыз және жеткілікті көлемде болмаса, бұзаулау сәтсіздігі, әлсіз бұзаудың және бұзаудың қоршаған орта жағдайларына сезімталдығына, мысалы тұмау мен ішек ауруларына әкеп соқтырады. Бұзауды анасынан айыртқан соң, бұзаудың өсу қарқыны белгілі молшерге төмендейді, бірақ ол күніне 500г деңгейінде сақталуы тиіс. Асыл тұқымдас сиырлардың тамақтану рационына: кукурузды силус, концетратты астық кіру керек. Қысқы уақытта, күндік рационның нәрлігі 7,0 астық көлемде болу керек. 14 ай ішінде бір малға шаққанда шығын саны 2200 астық көлемнен (жоғары сапалы 4-4,5кг концетраттағы сүтпен қоса) жақсы дамуына және тұқымдастыруға сирдың 90% өткізілуі мүмкін.

Жас тұқымдарды өсіру

Етті шаруашылық үшін, жас тұқымдарды өсіру жұмысы ең маңызды рөл атқарады. Жас тұқымның әр жасында өзіндік ерекшеліктері бар.

Буаздық периоды 2-3 апта өтеді және бұзаудың өмір үшін маңызды рөл атқарады.

Аналық уыз- тұқымның бірінші астығы. Бұзау үшін туудан кейін қажетті және жоғары қынарлы. Оның ең маңызды- белгісі мұның құрамына антитенелер- қорғаушы денелер, ол бұзаудың имунитетің қорғайды.

Қазіргі уақыттағы және құнарлы уызбен асырайды, ол бұзаудың денсаулығы сақталуына әсер етеді. Сиыр сүттілік периоды ең қиын және көп күшті қажет ететің уақыт, сол себептен ыстыққа кететің шығым жоғары келеді. Етті мал шаруашылыққа ол 8 ай жүреді.

Бұзау үшін сиыр сүті белгілі жасқа дейін ең қажетті және құмарлы болып келеді. Уақытымен жас бұзауда басқа астықтарға деген қажетілік пайда болады- қаталы, шырынды, концентратты астықтарды белгілі жасында ғана береді. Басыннан шөпке, концентраттығы - бұзауды бірінші он күндегінде береді. Астықпен бұзаудың екінші он күндегімен асырайды, ал екінші он күндіктің аяқтаулысымен олар минералды заттарға қажеттілігі туады. Жас тұқымды өсіруінен, келесі этаптағы малдардың асырау жетістігі тәуелді. Сүттілік периодында бұзаудың өсу қарқындығының төмендігі қажетсіз, себебі келесі уақытта үлкен шығындарға әкеп соқтырады. Бұзаулардың жазғы уақытта өсу қарқыны төмендейді, себебі жазғы уақытта күннен, ұзақ уақыт бойы айдаудан және судың жетіспеушілігінен болады.

Сиырлар мен бұзауларды жазғы уақытта сақтау жоспарын жақсы ойластыру керек. Олар үшін жақсы жайлау мен жазғыв уақытта салқын орындармен қамтамассыз ету, мезгіл сайын суару және демалуына жағдай жасау керек. Ең маңызды кезең – сүтті кезеңнен сүттсіз кезеңге ауыстыру.

Қолайлы жағдай жасай отыра, бұзауды анасынан айырту процессі қиындықсіз өтеді. Алайда кей кезде өсу қарқыны төменделеді. Бұл бұзауды анасынан айырту мен оның тамақтану рационынан сүтті алып тастауымен себептеледі. Айыртудың бірінші уақытында сақталу орнынды, базаны, астық орнын дайындап, жақсы тамақтандыру. Өндіруші тайшаларды қолдану. Өндіруші тайшаларды қарқынды қолдану қажет. Алайда тәжірібиеде тайшаға келетін ауырлығы төмендеу. Оған себеп, біріншіден тайшаны қолайсыз және асырау режимінің бұзылуымен себептеледі. Біріншіден тайшаларды дұрыс қолдана білу керек. Зерттеу ақпараты бойынша, бір күннен кейін жұмыс істейтін тайшалар, әрдайм қолданыстағы тайшалармен салыстырғанда ұрықтың көлемі мен сұйықтығы жоғары болып келеді. Большое влияние на качеcтво cпермы и половую активноcть оказывает режим cодержания. В cтойловой период их лучше cодержать в индивидуальных cтойлах. Летом быков необходимо выпаcать в течение вcего cветового дня. Өндіруші тайшаларды қатал ғылыми дәлелденген нормалар бойынша:малдың салмағы мен оған түсетін аурлық пен жасын ескере отыра асырайды. Буаздық уақытындағы тамақтану рационын 1,5 астық көлемге қысқартуға болады. Тамақтандырудың қарқынды периодында тамақтандыру байланыстырылған болу қажет. Біріншіден ақуызбен қамтамасыздығын есептейді. Буаздық сезонында астықта қорытылатын протеин саны 100гр-ға рұқсат етілсе, онда тайшаның көп уақыт бойындағы қолданыста ол 138-145гр-ға артады.

Жеке зерттеулер

2.1 КХ <<Табыс>> шаруашылығының мінездемесі мен табиғи-климаттық жағдайлар.

КХ <<Табыс>> 1998 жылы Павлодар облысының, Екібастұз ауданындағы Акмолинск округіндегі Зеленая рощада қалыптасты. Павлодар облысының орталығынан КХ<<Табысқа>> дейін 190км. 2009 жылы шаруашылық 2280га көлемінде орын алды. Мәдени астықтардан – көпжылдық шөптер 480га аумағын алып жатыр. Егіншілікке арналған жер 1500га, көбінесе арпамен бидай отырғызады.

Шаруашылықтың қыстауына 12000центнер шөппен, 6000центнер зернефураж дайындалды, ол бар мал басын қыс мезгіліне толығымен қамтамасыз етті. Бұл територианың климаты – континенталды. метеостанцианың ұзақ уақыттағы зерттеулер мен ақпараттарға сүйене отыра Павлодар қаласының климаты келесі көрсеткіштерімен сипатталады: ең жылы уақыттағы, орташа айлық темпиратурасы 19,6С, ең суық – ақпан 18,0С. Орташа жылдық жаңбыр деңгейі 2000мм. Қыстың аяғына қарай қар қалыңдығы – 15см-ден кем емес. топырақ жамылғысы каштанды типке жатады. Бұл топырақ жамылғысының ерекшілігі – оның шақпақтылығы. Климаттың құрғақтылығы мен тау жыныстарының қалыңдығы, топырақ профилінің жетіспеушілігіне себебші. Ойпат жерлер төмендігінен жер асты суларға жақын орналасқаннан, шалғынды жерлер пайда боды. Шөп жамылғысының басымды жері ковыльді-полынді өсімдіктерге қатысты. Құрғақ шөптің орташа түсімі 6 дан 9ц/га тен. Табиғи-климаттық комплекстері бойынша орта шөлейт зонаға жатады және малды өсіру үшін қолайлы орта.

2.2 КХ<<Табыс>> салалары туралы мәлімет

КХ<<Табыстың>> негізгі жұмысы мал шаруашылық болып саналады. Мал шаруашылықтың негізігі саласы ет шаруашылығы. Шаруашылықта жалпы 530 ірі қара малдар мен сонымен қатар 200 сиыр. Барлық малдарды сақтау принцепі – байланыссыз. Мал шаруашылығы даму үшін шаруашылықта қажетті көлемде жер көлемі бар.

Негізгі астық базасында – қарапайым жайлаулар мен шалғындар. Өсірілетін мал басы – етті тұқымдас ірі қара малдары, өзінің биологиалық қасиеттеріне байланысты, шалғын жерлерді жақсы қолданады. Құрғақшылық уақытында шаруашылық малдарды қажетті астық көлеммен қамтамасыз ете алмайды, нәтижесінде ол малдың дамуыы мен өсуіне әсер етеді. Сол себептен, келесі даму барысында, қажетті көлеммен ұзақ уақыт бойы астықпен қамтамасыз ете алатын берік астық базасын құру. Бұл жағдайдың шешімі, қарапайым астық жерлерді максималды және тиімді пайдалану. Қарапайым астық жерлерді жақсарту үшін бидайық негізгі мәдени өсімдігі болып табылады. 2009 жылы шаруашылықта 2000 тонна астық пен 100 тонна зернофурсаж дайындалды. Жоспардағыдай жақын уақытта кукурузаны өсіруінен, сүрленген шөпті дайындаумен, бидайқ шөпті отырғызу мақсат қойып отыр. Жазғы жайлауға көшуі, малдарды біртіндеп жасыл астыққа үйрету жұмыстары апрельдің екінші жартсында өткізіледі. Жоғары сапалы асыраудан басқа, малды жайлауда сақталуы негізгі рөл атқарады. Жайлауға шығысымен, малдардың денесі қызымас үшін арнайы көлеңке жерлер орнатылады. Күннің астында қалмас үшін малдарды таңертен және кешкі уақыттарда бағылады. Суару процесі арнайы резеруарлардан жүргізіледі. Мал шаруашылығы дамуына, шаруашылықта арнайы мал өсіру орындары бар: 800 мал басына есептелген мал шаруашылық комплекстері мен жайылымдық жерлер. Өндіріс үшін қажетті көлемде ауыл шаруашылық техникалармен: 3 К-700 тракторлары, МТЗ-80 тракторы, 4 ДТ-75,3 тракторы, 3 Камаз жүг машиналарымен қамтылған.

2.3 Табынның қалыпасу тарихына қысқаша шолу

КХ <<Табыста>> қазақтың ақбас сиырының етті бағыттағы асыл тұқымдас малдарды өсіреді.

Ақбас тұқымдастар Қазақстанда және Ресейдің оңтүстік-шығысында өсіріледі. 1930 жылы атқарылған, герофорд тұқымымен қазақтың және қалмық аналық сиырларын ұштастыру жұмыстары шұғыл континенталды жағдайларда көбейтілді. Болашақта, герефордтардың тез өсімділігі мен жоғары еттілікті, жергілікті жағдайға жақсы бейімделген қазақ пен қалмық малдарды біріктіру болып отыр. Алынған тұқымдарды 2-3 ұрпақтан кейін өздерінде өсірген. Ақбастұқымдас малдарды өсіру жұмыстары етті бағытта жүріп отырды. Бұл тұқым 1950 жылы бекітілді. Қазақтың малынан жаңа типті тұқымдары, геререфордтардан жоғары конституциасы мен еттілік белгілерін жалғасырып алды. Малдар дене бітімінен жоғары еттілігі байқалады. Малдардың өнімділігінің жетілуінде, селекциалау мен өсіру технологиасы үлкен шешуші әсер етті. Жас тұқымдарды өсіру кезінде емгізу әдісін қолданды. Жазда олар жайлауда бағылып, ал қысқы уақытта оларды рационды астықпен тамақтандырылып, өсіріледі. Қазақтың ақбас сиыры, щұғыл континетті климатқа және қарапайым жайлауға жақсы бейімделген. Ол қыстың суықтары мен жаздың ыстықтарына төзімді және жақсы жайылып, таза салмағының артуына әкеледі. Түрі:денесі қызыл, бас, қарны, айақтары мен құйрығы ақ. Жалпы айтқанда, малдың сырт белгілері герефорд тұқымдарына ұқсас. Малдың бойы 123-125см, кеуде тереңдігі 68-70см, омыртқа арты кеудесінің ені 43-45см. Етті мал тұқымдарына тән, ақбас сиыры ықшамды дене бітімді, сүйек мықтылығы, доғал және кең денелі (кеуде ені 187-190см), бұлшық еттері жақсы дамыған. Қысқа қарай малдар қалың жүн қабатымен басылады.

Сиырлар туысымен: 25-27кг, тайшалар 28-30кг, емгізуде өсірілген мал 8 айға қарай 240-250 салмақта болады. Жасы жоғары малдар 500-560кг, тайшалар 850-950кг, жеке сиырлардың салмағы 750-800кг, тайшалар 1100кг салмаққа жетеді. Қазақтың ақбас тұқымы жоғары етті сапалы болады. Жеткілікті мөлшерде асырау барысында,молардың өсу қарқыны күніне 900-1000г, және 15-18 айға қарай олардың таза салмағы 541кг жетеді, туша салмағы 295кг болды, ішкі майы 35,6кг. Сүйек салмағының үлесі 13,9%. Жайлаудан кеінгі соғым шығыны 53-55%, ал жақсы семіртілгендерде 60-65%. Еті татымды, бұлшық ет аралығында май қабаты қалыптасқан. Сиырлардың сүттілігіжоғары емес -100-1500кг. Сүттің орташа майлығы 3,8-4,0%, бұзаулау уақытында 4,8%. Қазақтың ақбас сиыры етті мал түрінен ең көп таралған 14606 мал басы ішінен 10%-ын құрайды. Ол герефорд тұқымдарымен салыстырғанда, ақбас сиыры әртүрлі ауруларға төзімді, тамаққа бапшыл және қатал климаттық жағдайларға төзімді.

КХ<<Табыс>> асыл тұқымдық шаруашылықтардан алынған, қазақтың ақбас сиырларынан құралған. 2000 жылы шаруашылық ТОО Галицкоедан 94 сиыр мен 6 тайшалар алынды. 203-2004 жыл Екібастұздың қалған асыл тұқымды сиырлар сатып алынды.

.