Сурет 13. "Trans Plus" процесінің принципиалды технологиялық схемасы

I – С₉₊ арендер; II – толуол; III – сутек; IV – рециркулирлейтін толуол және С₉₊ арендер; V – газ тәрізді өнімдер (отын жүйесіне бағытталатын);

VI – бензол, толуол, ксилолдар және С₉₊ ароматты көмірсутектер.

Сұйық шикізат пен құрамында сутек бар рециркулдейтін газ жылуалмастырғыш 3 пен пеште 1 алдын-ала қыздырылғаннан кейін реакторға 2 түседі. Реакторда алкиларендерді деалкилдеу, трансалкилдеу және диспропорционирлеу реакциялары жүреді. Бұл реакциялардың нәтижесінде құрамында шамамен 95% ксилолдар бар бензол, толуол және ксилолдар түзіледі. Реакциялық қоспа жылуалмастырғашта 3 және ауада суыту аппаратында 4 суытылады. Жоғары қысымдағы сеператордан 5 шыққан құрамында сутек бар газ компрессор 6 көмегімен реакторға қайта оралады. Ароматты көмірсутектер қоспасы бағанада 7 тұрақталады да, әрі қарай ректификация көмегімен бензол, толуол және ксилолдарға бөлінеді.

"ABB Lummus Global" фирмасының "Detol" өндірістік процесі де тазалығы жоғары бензол немесе толуол мен С₉₊ арендерінен бензол мен ксилолдар өндіруге арналған (14-сурет).

Сурет 14. "Detol" процесінің принципиалды технологиялық схемасы

I – С₇₊ арендер; II – сіңіруге арналған сутек; III – циркулирленетін сутек;

IV – циркулирленетін толуол мен С₉₊ арендер; V – газ тәрізді өнімдер (отын жүйесіне бағытталатын); VI – бензол; VI I – ксилолдар.

Көмірсутек шикізаты мен сутек қыздырылады және катализатормен бірге реакторға 1 түседі. Бензол мен әрекеттеспеген толуол мен (немесе) С₉₊ арендер тоңазытқыш-конденсаторда 2 конденсацияланады және ректификациялық бағанада 3 тұрақталады. Түсі бойынша өнімдерге қойылатын талаптарды қанағаттандыру үшін тұрақтандырғыш бағананың кубтық қалдығын саз қабаты арқылы өткізеді. Әрі қарай ректификация арқылы 4 бағанада мақсатты өнімдерді бөліп алады, ал әрекеттеспеген арендер процеске қайта оралады.

Мақсатты арендердің шығымы толуол немесе С₉₊ арендерге шағып есептегенде 99% құрайды (10-кесте).

Кесте 10

"Detol" процесі шикізатының және өнімдерінің типтік құрамы

Компоненттер	Процестің нұсқасы
	Бензолды	Бензол-ксилолды
Шикізат, % (мас.):
Ароматты емес көмірсутектер	3,2	2,3
Бензол	-	11,3
Толуол	47,3	0,7
С8 арендер	49,5	0,3
С9+ арендер	-	85,4
Шикізатқа есептегендегі өнімдер, % (мас.):
Бензол	75,7	36,9
Ксилолдар	-	37,7

Негізгі әдебиет 2[354-357], 3[192-201], 5[33-39]

Қосымша әдебиет 4[101-112]

Бақылау сұрақтары:

1. Толуолды диспропорционирлеу процесінің мақсаты.

2. Толуол мен С₉ ароматты көмірсутектерін трансалкилдеу.

3. "MSTDP" процесінің технологиясы.

Дәріс №10. С₉ және С₁₀ арендерін бөліп алу. Нафталин және басқа полициклоарендерді бөліп шығару.

Өндірісте қолданыс тапқан моноциклді С₉-С₁₀ ароматты көмірсутектерге үш- және төртметилбензолдар, метилэтилбензолдар (этилтолуолдар) және метилизопропилбензолдар (цимолдар) жатады. Бұл қосылыстардың жеке изомерлерінің физика-химиялық қасиеттері бір-біріне жақын және құрамына осы изомерлер кіретін техникалық қоспалардың құрамы күрделі болғандықтан, оларды таза күйінде бөліп алу ксилолдарды бөлуге қарағанда өте қиын.

Тек псевдокумол ғана өте кең ауқымда (жылына 25 мың тоннадан аса) өндіріледі. Мезитилен, цимолдар, дурол аз мөлшерде өндіріледі.

Каталитикалық риформинг процесінде түзілетін бензол қатарындағы ароматты көмірсутектердің жалпы мөлшерінің шамамен 35%-ы үшметилбензолдардың үлесіне тиесілі. Үшметилбензолдардың негізгі шикізат көзі – ксилолдар өндірісінде қолданылатын 120-140⁰С аралығындағы тура айдау фракциясын каталитикалық риформинглеу процесі.

Риформаттан С₉ арендер фракциясын ректификация арқылы бөліп алады. Риформинг катализаты фракциясының құрамы (% мас.) мынадай: м-этилтолуол – 3, п-этилтолуол – 1, мезитилен – 25, о-этилтолуол – 10, псевдокумол – 65, гемимеллитол – 5. Үшметилбензолдар мен этилтолуолдардан басқа С₉ арендер фракциясында кумол, н-пропилбензол, индан және инден болуы мүмкін. С₉ арендердің физика-химиялық қасиеттері 11-кестеде көрсетілген.

Кесте 11