Ойлаудың, сөйлеудің, қиялдың бұзылулары

Ойлау және сөйлеу .Психологтар мен психиаторлар ойлаудың ауытқуы сөйлеу арқылы көрінеді деп есептейді. Адамның сөзі арқылы ойлаудың ауытқуы көрінеді . Адамның сөзі арқылы ойлаудың бұзылуының сипаты мен тереңдігі және шындықтан қаншалықты алшақтығын бағалауға болады. Ойлаудың ауытқулары екі топқа бөлінеді: түрі жағынан (формалды-логикалық)және мазмұны жағынан.

Формалды – логикалық ауытқулар:

4. Темпі жағынан:

   1. ойлау мен сөйлеудің тездетілуі; логорея түріндегі сөйлеудің бұзылуы;

   2. ойлау мен сөйлеудің бәсеңдеуі (брадифазия ретінде);

5. Құрылысы жағынан:

   1. үзіктенуі (грамматикалық дұрыс формадағы мағынасыздық);

   2. байланыссыздық (логикалық және граматикалық байланыстың жоқтығы);

   3. инкогеренттілік (буындар арасындағы байланыстың болмауы);

   4. вербигерация (жеке сөздер мен сөз тіркестерін стереотипті қайталай беру);

   5. паралогикалық ойлау (ой қорытындысы логикаға қарсы жүреді);

   6. ойлаудағы үзілістер (шперрунгтер), “ойлаудың тығындалуы”.

6. Мақсатқа байланысты:

   1. резонерлік (нәтижесіз көсемсіну);

   2. аутистік ойлау (науқастың ғана ішкі дүниесін қамтитын, шындықтан алыс, бір жақты);

   3. таңбалық (символдық) ойлау (қорытындылар кездейсок ассоциациялардың негізінде жасалады және сөздерге, айналасындағыларға түсініксіз, ерекше мағына беріледі);

   4. әржақтылық (пікірлер мен ой қорытындылыры әр түрлі қағидалардың негізінде қалыптасады);

   5. неологизмдер (сөйлеуде түсініксіз, ерекше сөздерді қолдану);

   6. персеверациялар (жаңа ассоциациялар қиын жасалады, бір ассоциацияда тоқтап қалу);

   7. ойлаудың жабысқақтығы (бір тақырыптан екіншісіне ауысудың қиындығы) және ойлаудың жан-жақтылығы (маңызды мәселелерді маңызды еместен ажырата алмау).

Мазмұны жағынан ауытқулар:

Сандырақ ойлар (бредовая идея) – шындыққа сәйкес келмейтін немесе оны бұзатын, патологиялық негізінде пайда болатын ойлар; ол адамның санасые толық билеп, оның әрекетін бағыттап, түзетуге көнбейді.

Жабысқақ ойлар (навязчивая идея) – адамда еріксіз пайда болатын, сырттан келген идеялар және сынның сақталуының арасында одан құтылуға ұмтылу.

Құнды ойлар (сверхценная идея) –шындықтағы оқиғаларға байланысты туатын, адамның санасында аса маңызды орын алатын, өз ойы мен пікірлеріне дегенсынның төмендеуі көрініс беретін идеялар.

Б.В.Зейгарник бойынша ойлаудың ауытқулары:

5. операциялардың бұзылулары;

6. динамиканың бұзылулары;

7. тұлғалық компоненттердің бұзылулары.

Ойлау операцияларының бұзылулары екіге бөлінеді:

1. талдау, біріктіру, абстракциялау, жалпылау – негізгі операциялар;

2. жалпылаудың төрт деңгейі: категориалдық, функционалдық, нақтылық, нөлдік.

Операционалдық сфералық бұзылуларының 2 класқа бөлді:

жалпылау процестерінің кемдігі:

көбінесе нақты ұқсастық пен өзгешеліктерді бөледі, абстракциялауға қиналады, жасырын мағнасын түсінбейді – нақтыдан бөлініп абстракциялай алмайды;

жалпылау процестерінің төмендеуі және дамымауы.

жалпылау процестерінің бұзылуы:

формалды түрде ойлаудың барлық операциялары сақталады;

ұқсастықтың маңызды белгілерімен қоса әлсіз белгілерін де пайдаланады, жалпылаудың субъективті белгілерін жасайды;

ұқсас объектіге байланысты шектен асқан жалпылаулар жасайды.

Ойлаудың динамикасының бұзылуы:

қозғалғыштық:

- ойлау процестерінің темпінің жеделдеуі: ойына ілесе алмау, - сөйлеудің бұзылуы, қозудың фонында идеялардың секіруі.

гиперстеникалық типтегі шаршағыштықтың фонындағы ақыл-ой іс-әрекетінің тербелісі; тапсырманы орындаудың тұрақсыздығымен байланысты мобилділік;

тарылуы, жабысқақтық: пікірлердің тым дәлдігі, ассоциациялардың аса нақтылығы, бөлшектігі, көпсөзділік, сөз көп, мағнасы аз, штамптардың көптігі, эгоцентрлік: өз тәжірибесінен ауысудың қиындығы, комбинаториканың бұзылуы;

Ойлаудың тұлғалық компонентінің бұзылуы:

әржақтылық, салыстыру әр жақтан жүргізіледі.

Резонерлік – уағызшылдық – нәтижесіз көсемсу, мақсатсық, пайдасыз сөйлеу;

Сыншылдықтың төмендеуі;

өзін-өзі реттеудің төмендеуі.

(Ойлаудың ауытқулары деген таблица қолданылады).

Сөйлеудің ауытқулары:

1. афазиялар (бас миының сөйлеу бөліктері зақымданған кезде көрініс береді):

2. сенсорлық афазия (айналасындағылардың сөзін және жазбаша сөзді түсінбеу):

3. моторлық афазия (сөзді түсінеді, бірақ сөйлей алмайды);

4. амнестикалық афазия (заттардың атын атай алмау);

5. жаппай (тоталдық) афазия (сөйлеудің барлық түрінен айырылу, мысалы, Альцгеймер ауруы).

6. Истериялық невроз кезінде, аяқ астынан болған жан дүниесінің күйзелулері кезінде сөйлеудің функционалдық ауытқулары дамуы мүмкін – афония (дыбыс шықпай) немесе кекештену.

Қиял процесі науқастардың күйзелулеріне әсер етуі, олар жоқ аурудың симптомдарын айтып, шағым жасауы мүмкін. әсіресе, бұл секемшіл, әсершіл тұлғаларға тән. Патологиялық қиял Мюнхаузен синдромының негізінде жатады, пациенттер жоқ хирургиялық аурулардың симптомдарын айтып, шағым жасайды және керек емес операцияларға түседі.

6-Дәріс. Тұлға аномалиясы және олардың жалпы психологияны зерттеу үшін мәні.

4 сағат

Мақсаты: Тұлға аномалиясын талдау. Ауру генезіндегі тұлғалық фоктордың ролі, ескерту мен сырқаттануды емдеудегі аурулармен күресу жолдарын үйрену.

Дәріс жоспары:

1.Тұлғаның патологиялық өзгеруі.

2.Ауытқуы бар мінез құлықтың медико-психологиялық мәселелері.

3. Аддиктивті мінез құлық.

4. Дағдарысқа түскен тұлға және суицидология мәселелері

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Братусь Б.С. "Аномалии личности", М., 1990

2. Лебединский М.С. "Нарушения психического развития у детей", М. 1985

3. Личко А. Е. "Психопатии и акцентуации характера у подростков", М. 1986

4. Лэнг Р. "Расколотое Я", М. 1996

5. Мясищев В.Н. "Личность и неврозы". Л.,1960.

6.Менделевич В.Д. Психология девиантного поведения. – СПб., 2005.

7.Психология сексуальных отклонений / Сост. К.В. Сельченок. – Минск, 2004

Дәріс тезистері.

Аномальды даму психологиясы, психикалық толық жетілмеу (олигофрения) КПД (кешіккен психикалық даму), зақымдалған психикалық даму (деменция). Интеллект (латынның intellektus – таным, түсіну немесе ақыл деген сөзі) – бұл психиканың интегративті функциясы, өз бойына адамның барлық танымдық қабілетін жинақтайды.Интеллектінің негізгі алғы шарты ес пен ойлау болып табылады. Зейін, ерік және т.б. психикалық функциялардың да маңызы зор. Бірақ интеллектіні когнитивтік қабілеттердің жай қосындысы деп есептеуге болмайды. Интеллектіні білім алып, іскерлік қалыптастыра алатын қабілетіне, құбылыстардың мәнін аша білуіне, себеп –салдарлы қатынастарды жасауына, оқиғаны жоспарлай және алдын-ала білуіне және білімі мен іскерлігін тәжірибедегі нақты жағдайда қолдана білуіне қарай бағалаймыз.Интеллектінің анық және тұрақты жетіспеушілігі туа біткен немесе балаға алғашқы үш жылда әсер еткен себептердің салдарынан жүре пайда болуы мүмкін. Мұндай жағдайда ол ақыл-ойдың тұрақты дамымауы немесе ақыл- ойдың кешеуілдеуі – олигофрения деп жіктеледі. Жасы ұлғайған кездегі пайда болған ақыл-ой кешеуілдеуі “деменция” деген терминмен аталады (латынның de тоқталу, mentis- ақыл дегені). Көрініс беруі жағынан олигофрения кезеңдерге бөлінеді: жеңіл (дебилдік), орта (имбицелдік) және ауыр идиоттық).Олигофрениядан басқа психикалық дамудың тұрақты кешеуілдеуі психикалық инфантильизм интеллектуалдық жетілмеу түрінде көрінеді. Инфантильдік тұлғалардың ақылы аз емес, бірақ ақыл-ойының дамуы жағынан өз құрбыларынан артта қалып қойған.Ақыл- ойдың жетіспеуінің себептері әртүрлі. Ол туа пайда болады немесе ерте ( дамудың алғашқы 3 жасына дейін) болмаса кеш жаста түрлі аурудың нәтижесінде жүре пайда болады.Интеллект жетіспеушлігі. Ол туа пайда болады немесе ерте (алғашқы 3 ж. дейін) жүре пайда болады (ақылы аздық — олиграфения) болмаса жүре пайда болады кеш жаста (слабоумие,деменция) түрлі аурудың нәтижесінде.

В.В.Ковалев олиграфенияны былайша бөліп көрестеді: хромосомды ауру кезіндегі олигофрения (бұған дауна синдромы, шерешевск-тренер, кляйнфельтер, т.б.) тұқым қуалаған формасы (мысалы, аминокислота алмасуының бұзылуына байланысты тұқым қуалаған) этимологиясы бойынша аралас формасы (эндогенді-экзогенді).

Ақыл-ой жетіспеушілігінің классификациясының кезеңдері: дебилділік, имбецильдік, идиоттық.

Ақыл-ойы артта қалудың жеңіл түрі — дебильділік, олиграфенияның жеңіл деңгейі. Сөздік қоры жеткілікті, көмекші бағдарламамен оқытуға болады, сөйлеуінде дефкетісі бар, нақты ойлай алады, жағдайды терең түсіне алмайды, өздеріне берілген тапсырманы орындай алады, күнделікті өмірде өздеріне күтім жасай алады. Ақыл-ой даму коэффиценті 50-69 диапозонды көрсеткіш.

Имбецильділік — (умеренная умственная отсталость). Бұнда түсінік және сөйлеу жәй қалыптасады. Өзін-өзі күту дағдысы және моторикасы артта қалған, кейбіреулері өмір бойы күтімді қажет етеді. Оқу бағдарламасын баяу меңгереді, біршамасы негізгі дағды оқу, жазу, санауды игереді, көпшілігінде әлеуметтік даму, контакт орнату, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау белгілері болады. Ақыл-ой дамуының коэффициенті 35 пен 49-ға дейінгі диапозонды қамтиды.

Ақыл-ой артта қалуының ауыр түрі (тяжелая умственная отсталость) Әдетте ақыл-ой дамуының коэффициенті 20-дан 34-ке дейін. Клиникалық суреттемесі көп жағынан ақыл-ой артта қалуының орта деңгейіне ұқсас. Моторикасы айқын бұзылған тағы сол сияқты көптеген дефектілері бар. Өте қарапайым өзін-өзі күту дағдысы қалыптасқан, эмоциясы жағдаймен сәйкес келмейді. Болып жатқан жағдайға қатыспайды және мақсатты белсенділік танытпайды.

Ақыл-ой артта қалуының терең түрі (глубокая умственная отсталость) коэффициенті 20-дан төмен. Түсіну талаптарды немесе инструкцияны орындау, қабілеті шектеулі. Көбісі қозғалмайды немесе аз қозғалады, кіші және үлкен дәретін ұстай алмайды, өзінің негізгі қажеттілігін өтей алмайды үнемі көмекке тәуелді.Ауруларды қарастырудың 10-шы халықаралық классификациясы (МКБ-10) бойынша дебильділік, имбецилділік және идиоттық терминдерін қолданудан бас тартып, оның орнына ақыл-ой дамуының артта қалуының жеңіл, орта, ауыр, терең деңгейлерін қалыптастырды.

Кешіккен психикалық даму (КПД) бұл диагноз біршама шартты,этапты және ауытқудың түрлі клиникалық жағдайын біріктіреді. КПД-нің қалыптасу механизмі аралас сипатқа ие болғандықтан оның пайда болу себептері де әр түрлі. Атап айтсақ: жүктілік кезіндегі токсикоз, шала туу, туылу кезіндегі асфекция, ерте балалық шақтағы ауыр соматикалық аурулар, т.б.

КПД-ға тән қасиеттер: таным іс-әрекеті баяу темпте дамиды, мінезі инфантильді. Жүйкелі – психикалық дамуында ауытқу байқалмайды. Балалардың бірнеше ай кешігіп жүруі, сөйлеуі мүмкін. Қызығушылықтары, эмоциональды ерік реакциялары жасына сәйкес емес, толық жетілмеген. 7-8 жаста олар ойын әрекеті кезеңінде болады. Мектеп, ондағы тапсырмалар қызытырмайды, негізгі құмарлығы ойын болып қала береді. Тез шаршағыш, партада отыруы қиын, сабаққа үнемі селқостық танытады, зейіні қысқа уақытқа ғана шоғырланады.

Адамның ауытқыған (девиантты) жүріс-тұрысы - қоғамдағы нормаларға қайшы келетін, психикалық процестердің тепетендіксіз болуы, өз жүріс-тұрысын рухани немесе эстетикаклық қадағалаудан бас тарту сияқты жекелеген әрекеттерден тұратын жүйе.

Девианттық жүріс-тұрыстың түрлерін бағалау үшін олардың қандай нормалардан ауытқитын анықтау керек. Нормалардың келесі түрлдерін көрсетуге болады:

7. құқықтық нормалар

8. рухани нормалар

9. эстетикалық нормалар

10. сексуалдық жүріс-тұрыс нормалары.

Девианттық жүріс-тұрыстың түрлері:

• Делинквенттік жүріс-тұрыс

• Аддиктитік жүріс-тұрыс

• Патомінездік жүріс-тұрыс

• Психопатологическое жүріс-тұрыс

• Гипер қабілеттер негізіндегі жүріс-тұрыс

Аддиктивтік жүріс-тұрыс. Маскүнемдік. Нашақорлық.

Маскүнемдік – үнемі немесе рецидивтік сипаты бар прогредиенттік органикалық психосиндромның және тұлғаның алкогольдік деградациясын қалыптастыруына әкелетін экзогендік психикалық ауру (токсикомания).

1. Маскүнемдіктің үш кезеңдерін көрсетеді:

2. I — Бірінші кезең (психикалық тәуелділік кезеңі).

3. II — Екінші кезең (физикалық тәуелділік кезеңі).

4. III — Үшінші кезең (алкогольдік деградация кезеңі).

Дағдарысқа түскен тұлға және суицидология мәселелері. Науқастардың көбісінде бастарту, қарсы шағару, өзін жазалау сияқты негізгі мотивтері бар суицидтік сынаулыр байқалады.

Көпетген жағдайларда суицидттерді жасау психогендік депрессиянын салдарынан болады. Психогендік депрессиянын өтуіне байланысты екі түрін бөледі үшкір және кешіккен Бірінші түрінде пресуицид ораша алғанда екі аптаға, ал постсуицид - үш апатаға созылады. Екінші түрінде пресуицидалдық кезең үш аптаға сзылса, постсуицид орташа алғанда жеті аптаға созылады, содан кейін екі үш ай бойы астеникалық бұзылыстар байқалады.

Өзін-өзі өлтіруді науқастар белгілі жағдайдан шығу жолы деп қабылданыд. Сондықтан олар суицидалдық актіні даярлап, қоршағандарға өз ойлары туралы айтады. Ерте постсуицидте депрессивтік симптоматика мен суицидалдық ойлар байқалып, белсенділік төмендетіледі.

7-Дәріс. Нейропсихология және медициналық психологиядағы оның мәні. 7 сағат

Мақсаты: Синдромдардың нейропсихологиялық талдам ерекшеліктерімен танысу;

Дәріс жоспары:

1.Нейропсихологияның даму тарихы. Нейропсихология пәні.

2. Психикалық әрекеттің ми негізіне нейропсихологиялық талдам.

3.Бас миының әртүрлі бөліктерінің зақымдалуына синдромдық нейропсихологиялық талдам.

4.Мидың локальды патологиясынан психикалық процестердің бұзылуы.

5. Қабылдаудың бұзылуы.

6.Сөз бен сөйлеудің бұзылуы.

7.Мнемикалық процестердің бұзылуы.

8.Ойлау процесінің нейропсихологиялық бұзылуы.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Лурия А.Р. "Основы нейропсихологии", М., 1973

2. Хомская Е.Д. "Нейропсихология", М. 1990

3. Хрестоматия по медицинской психологии. Составитель Сапарова И.А. А., 2004

Дәріс тезистері.

Нейропсихология - психология, медицина (нейрохирургия, неврология) пәндерінің ұштасуында пайда болған, жоғары психикалық қызметтердің (ЖПҚ) ми механизмдерін бас мидың локалдық зақымдану негізінді зерттеуге психология ғылымынын саласы.

• Нейропсихологияның негізгі бағыттары:

• Клиникалық нейропсихология

• Эксперименталдық нейропсихология

• Реабилитациялық бағыт

• Нейропсихологияның психофизиологиялық бағыты

• Бас мидың локалдық зақымдану психофизиологиясы

• Балалық шақтың нейропсихологиясы

• Психодиагностикада нейропсихологиялық бағыт

Бас мидың үш негізгі құрылымдық-қызметтік блоктары:

1. қуаттық блок, немесе ми белсенділігі деңгейінің блогы;

2. экстероцептивтік ақпаратты қабылдау, өңдеу және сақтау блогы;

3. психикалық іс-әрекеттің өту барысында бағдарлау, реттеу және қадағалау блогы.

А.Р. Лурияның ЖПҚ жүйелік құрылымы туралы ілімі. Бұл жалпы психологиялық негізінде ЖПҚ жүйелік құрылымы және мидың құрылымының жүйелік ұйымдасуы туралы тұжырым жатыр. Жоғары психикалық қызметтер деп психикалық іс-әрекеттің күрделі формаларын көрсетеді.

А.Р.Лурияның айтуынша жоғары психикалық қызметтер келесі сипаттамаларға ие:

а) олар өмір барысында қалыптасып, әлеуметтік факторлардың әсерінен пайда болады;

б) олар өзінің психологиялық құрылымы бойынша жанамаланған (көбінесе сөйлеу жүйе арқылы);

в) олар өзінің өмір сүруі бойынша еркіті болады.

Адамның жоғары психикалық қызметтерінің жүйелік динамикалық локализациялау теорисының негізгі тұжырымдамалары:

1. Әр қызмет күрделі функционалдық жүйе бола тұрып, мидың тұтас бірлігі ретінде жүзеге асырылады. Әртүрлі ми құрылымдары осы қызметтің жүзеге асуына ерекше үлесін қосады.

2. Психологиялық жүйенің әртүрлі бөліктері қыртыстың және қыртыс астыларындағы құрылымдарында орналасқан және бірі-бірінің орнын алмастырады.

3. Мидың белгілі бөлігінің зақымдануынан (үлкен ми жарты шарларының екінші реттік және үшінші реттік облыстары) "біріншіреттік" дефектісі пайда болады.

4. Сол кезде әртүрлі функционалдық жүйелерге кіретін жалпы бөлігінің зақымдануы ретінде "екінші реттік" дефектілер пайда болады.

5. Психологиялық функционалдық жүйенің әр бөлігі белгілі фактормен қамтамасыз етіледі.

Бас миының органикалық аурулары. Бас миының органикалық ауруларында ауру процестері басқамидағы деструктивті өзгерістер өте жіңішке және қазіргі зерттеуге көнбейтін психикалық ауруларға қарағанда қолайсыз.  Бас миының органикалық ауруларын оқи отырып – прогрессивті паралач, ми сифилисі, церебральды атеросклероз, бас сүйегінің ашық немесе жабық жағы (мидың контузиясы, шайқалуы), эпидемиялық энцефалит, т.б. студенттер  жоғарыда аталған формалардың арақатынасын, негізгі айырмашылығын өздеріне түюі қажет.

Бас миының жарақаты кей жағдайда мынандай дамуларға әкелуі мүмкін: а) жарақатты энцефалопатия; б) жарақатты эпилепсия; в) жарақатты кем ақылдылық. Жарақаттар көбінесе жолай ауру симптомдарын тегістейтін регредиентті мінез танытады. (бұл жарақатты кем ақылдылыққа жатпайды).

Эпидемиялық энцефалит ми бөліктерінің астындығы қабығында орналасқан кейбір жерлерінің жарақатымен анықталады. Бұл науқас моторикасындағы науқастың, мимиканың, психикалық өмірдің темпінің өзгеруіне әкеледі, осы уақытта ақыл қабілеттілігі мағыналы аз дәрежеде өзгереді. Эпидемиялық энцефалиттен басқа вирусты энцифалиттер, ауыр жұқпа нәтижесінде пайда болатын  энцефалиттер бақыланады.

Сифилисті нашар емдеуде орталық жүйке жүйесінде сифилитикалық жарақат пайда болады. Оған жатады: а) прогрессивті паралич б) ми сифилисі. Аурудың дамуы прогрессивті параличке қарағанда өте баяу.

Церебральды атеросклерозда бас миының қалыпты қан айналымымен байланысты бұзылыстар, қан-тамыр жарылуы жағдайында оның жеке бұзылыстары байқалады.

 Бас миының органикалық ауруларымен ауыратындар сот-психиатриялық бағасы психикалық өзгерістерінің дәрежесі мен мінезінен, екінші жағынан прогрессивті мінез танытуына бағынышты. Миға қан құйылу немесе нашар сапалы ағымда ауру ауыр кем ақылдылыққа әкеледі.

 

Кәрілік немесе кәрілік алдындағы психоздар. Кәрілік алдындағы психоздар 50-60 жаста пайда болады. Ауру себебі ішкі секрецияның  бұзылуы, бірінші кезекте жыныстық жетілу.

Кәрілік психозы 70-80 жаста пайда болады және ол бас миының атрофиясымен шартталады.

 

Алкоголизм, алкогольді психоздар мен наркоманиялар. Алкогольге байланысты психикалық өзгерістер енгізеді: а) алкогольді мас болу жағдайы; б) алкогольді зиянды пайдаланудан пайда болған созылмалы психикалық бұзылыс.

Алкогольмен жай мас болу жалпыға белгілі. Сирек жағдайда патологиялық маскүнемдік пайда болады. Оған анықтама беру үлкен қиындық туғызады. Алкогольмен жай мас болу мінез-құлық реттеуіне жататын  белсенді қабық тежелуін көрсетеді. Мас субъектіде аффективті тұрақсыздық, көңіл-күйдің көңілдіден бастап қайғыру, басыңқы, жылаумен, былапыт сөйлеумен , қозу және агрессивті мінез көрсететінге дейін бақыланады. Жүрісі шалқалақтап, қимылы жан-жақты, тілі түсініксіз.

Алкоголь әсерінен орталық жүйке жүйесінің қызметі бұзылады, бұлар қысқа мерзімді психоз анықтайтын жаңа сапаға өседі (патологиялық мас болу).тіпті мас болудың кәдімгі дұрыс емес түрінде сананы өзгертетін және қоршаған ортаға патологиялық маскүнемдікте бақыланылатын қорқыныш, сандырақ ойлар, галлюцинациялар т.б. психопатологиялық симптомдар  жоқ болады.  Патологиялық маскүнемдік жаңа ауру жағдайы болып табылады, ол “ерекше жағдай” тобына жатады. Патологиялық маскүнемдік негізгі критериі сананың ауру бұзылысы (сананың сумерлік жағдайы), маскүнемдіктің физикалық белгілері жойылады (жүрісі шалқалақтап, қимылы жан-жақты, тілі түсініксіз). Зеттелуші өзіне  біртүрлі бет-әлпет бейнесімен тартады. Патологиялық маскүнемдікті бағалауда алкогольмен жай мас болуда пайда болатын психикалық бұзылушылық деп танылатын аффектілермен шатастырмауға тырысу керек.

Созылмалы алкоголизм негізінде дамитын алкогольді қатты психоздар сот-психиатриялық тәжірибеде мағыналы роль ойнайды. Бірінші кезекте оған қоғамға аса қауіпті қимыл жасайтын алкогольді галлюциноз жатады. Қарсыласымен, өз әйелімен келіспушілікке түсетін алкогольді қызғаныш сандырағы жиі кездеседі.

Делбе (белая горячка) көру галлюцинациясында кездеседі (майда шіркейлер, кішкетай жануарлар), бұндай жағдайда халық “шайтан болып кетіпті ” деп айтады. Делбе қылмыскер түрмеде отырған кезеңіндегі  кезде жиі кездеседі. Мұндай ауру жазылуы үшін емделуге психиатриялық ауруханаға жіберілуі керек. Сауыққаннан кейін ол құқыққа қарсы әрекеті үшін жауапқа тартылуы мүмкін. Егер құқық бұзушылығы ауру жағдайында болса (делбе жағдайында), ол кем ақылды деп танылады.

Психопатия эмоционалды-ерікті дисгармониясы және өздік, аффективті ойлаумен мінезделетін тұлғаның тұрақты аномалиясы.  Психопатия дамуы орталық жүйке жүйесінің  кейбір биологиялық жетіспеушілігімен байланысты. бұл ауруда дамушы кез келген ми процесі болмайды. Бас миының биологиялық жетіспеушілігі ұрықтың жатыр кезіндегі немесе ерте балалық кездегі ағзаның зиянды зақымдануымен байланысты- бір жағынан, екіншіден- сыртқы ортаның  тұлғаны қалыптастыруы әсерінен.

     Көңіл-күйдің жақсару кезеңдері. Күтпеген жағдайда пайда болып, қозудың жылдам қимылды сана бұлыңғырлануымен жүретін, психикалық қызметтің қысқа мерзімді бұзылысы болып табылады. Тоқталуы да басталуындай кездейсоқ. Оған патологиялық аффект пен сананың сумерлік бұзылыстары жатады.

     Реактивті жағдайлар жағымсыз жағдай қорытындысында дамитын психикалық қызметтің уақытша  мерзімді бұзылысы болып табылады (қамау, тергеу). Реактивті жағдайлардың ауысу мінезі ақылесі дұрыс емес ауруларын тануға негіз бермейді. Дегенмен кей жағдайда реактивті жағдай психикалық аурулардың түрлі формасын вуалирлейді. Осыман байланысты сот-психиатриялық сараптама мағыналы диагностикалық қиындықтарды өткізе алады. Басқа реактивті жағдайларда клиникалық суреттің айқындығына қарамай, қиындық туғыза алады. Мұндай қиындық аурудың созылмалы түрінде пайда болады. Әсіресе жиі созылмалы түрі психогенді ступорда кәрі жаста дамитын реактивті жағдайлар депрессияда байқалады. Созылмалы реактивті жағдайлар кейде адам ағзасындағы қайталанбас қозғалысқа әкеледі (ауысу тәртібінің бұзылысы, ағзаның аруы), сирек құбылыста науқастар жазалана алмайды және медициналық түрде шаралар қолдануды талап етеді.

Симуляция дені сау адамдарда бақыланады, психикалық ақауы бар науқастарда жиі пайда болады (шизофрения, олигрофения). Олигрофренияда зерттелуші симуляция формасына жуық ақауды таңдап алады. Ауру симптомдары барларды күшейту аггравация деп атайды. Сот-психиатриялық бағалау үшін патологиялық негізде симуляция жағдайы өте қиын.

 

Кәмелетке толғандардың психикалық бұзылыс ерекшелігі және сот-психиатриялық бағасы.

Кәмлетке толғандардың психикалық бұзылыс ерекшелігі және сот-психиатриялық бағасы жасөспірімдердің сот-психиатриялық көкейтесті проблемалары болып табылады. Жасөспірімдік психология патологияны клиникалық заңдылыққа сай жас ерекшелігі мен рәсімдеу жүйесі және ерте дифференциялды диагностика мен экспертті баға өткізу. Кәмлетке толмағандар деп заңдық түсінікте жасы 18-ге келмегендер саналады. (ҚР ҚПК 480 бап).

Кәмлетке толмағандар қылмыс проблемасының белсенділігі туралы келесі белгілері бойынша сараптауға болады. АҚШ-та қамауға алынғандардың 22,9 пайызы жасөспірімдер (ФБР анықтамасы); 10-18 жасқа дейінгі әрбір тоғызыншы адам сот алдында жауап береді. 1972 жылы Чикагода 13-18 жастағы құқық бұзушыларды емдеуге кешенді ерекше психиатриялық клиника салынған. Дұрыс бағалау үшін жасөспірімдердің негізгі психикасы есепке алынуы керек. Көбінесе көңі-күйдің жылдам өзгеруі, экзальтациядан субдепрессияға дейін жылдам аурулар, аффективті реакциялар тән. Психикалық полярлы сапа жылдам ауысады: мақсатқа жету және импульсивтік табандылық, жоғары өзіндік сезімдік пен аппеляциясыздық, жалғыз қалуға тырысушылық, ұялшақтық, армандау, романтизм, мейірімділік, эмоционалдық жылу, қатыгездік (Г.Е.Сухарева, А.Е.Личко). Бірақ сот психиатриясында девиантты және делинквентті мінезді жасөспірімдер ерекше қызығушылық туғызады. 

          Девиантты деп (девиация - ауытқу) берілген жас тобына әлеуметтік ортада жалпы қолданылатын ауытқыған мінезді атайды.(В.В.Ковалев, Р.Г.Илешева) девиантты мінездің 4 түрін көрсетеді. Тәртіпке қарсы типтегі жасөспірімдер оқу мекемеларінің күн тәртібін бұзып, өзара және үлкендермен жиі жанжалға түседі. Девиацияның ұқсас, өте тиімді түрі антиәлеуметтік тип туралы айтады (жиі демонстративті, кейде өте қатал). Суицидальды әрекетте аутоагрессивті түр пайда болады. 

    Сот психиатриясы үшін құқық бұзған жасөспірімге делинквентті девиация түрі ерекше қызығушылық танытады. Әңгіме бұзық, ұрлық, есірткіні сақтау мен сату, бірақ одан да ауыр қимыл болуы мүмкін. Девиантты, соның ішінде делинквентті тәртіп әрқашан психикалық патология туралы куәландырмайды. Жасөспірімдік жастыққа тән мінез реакциялары белгілі, өз-өзіне патологиялық болмайтын, жиі қайталауларда немесе ұзақ кезеңге жасөспірімдік тұлғаға өзіндік девиантты мінезін қалыптастырады (имитация, протест, эмансипация).

    Девиантты мінездің патологиялық формасы бас миының органикалық жарақатындағы қалдық негізінде, (жарақат, энцефалиттер, менингиттер) , ал сондай-ақ тұлға дамуының бастапқы кезеңі патохаректерологиялық даму шенінде бақыланады (дисоциалды, қозғыш, истерикалық, тұрақсыз).

Бұл нұсқалардың бірінші девиантты мінезді естің төмендеуі және интеллект, неврологиялық зерттеуде бас миының жарақаттануы белгісі танылады. Мұндай жасөспірімдердің анамнезінде бала кезінде ми ауруын өткізгені немесе туа пайда болатыны туралы мәлімет бар. Барлық бұл шарттар тұлғалық патологияны ми жарақатының органикалық негізінде  девиантты мінездің патологиялық емес формасынан  ажыратады. Тұлғаның бұзылысының патологиялық емес формасынан  шектеуді өткізу қиындау.  Мұнда тәртіптің патологиялық емес формасынан  қай топта болған кезеңіне байланысты жасөспірімдер мінезіне икемділік тән. Жасөспірімдер мінезінің бұзылысы деликвенттілігі эпилепсия, шизофрения, кем ақылдылық сияқты психикалық бұзылыспен байланысты. Ата –ана мен психиатриялық мекеменің бақылауында болған жасөспірімдер қоғамға қауіпті сирек төндіреді.  Бұл критерилердің негізгілері үлкендердегі суреттемеде көрсетілген. Қосымша инфантильді ой мен эмоциялы ағымның ойлауын қосымша белгілеуге болады.

Қазақстан Республикасының заңына сәйкес (РҚ ҚК 15 бап ) қылмыстық  жауапкершілікке он алты жасқа жеткендердің барлығы тартылады. Осы баптың 2 бөлімінде ауыр қылмыс жасағандар он төрт жастан тартылады деп көрсетілген.

Сот-тергеу органдарының қызметкерлері осы заңның 488 бабына сай кәмлетке толмағандардың қатысуымен өтетін өндірістік процессуалды қимылға , он алты жасқа толса да , толмаса да  ақы есі кем деп танылған  белгілері барлар педагог немесе психологтың қатысуымен өтетіні ескерулері қажет. ҚР ҚПК  489 бабында кәмлетке толмағандардың психикалық аурулары немесе даму аномалиясы  туралы шешім қабылдау үшін міндетті түрде психологтық-психиатриялық кешенді сараптама тағайындау керек. Психикалық патология байқалмаса, осы бапқа сәйкес,  зияткерлік және еріктің дамуын тексеретін , сондай-ақ кәмлетке толмағандардың басқа да әлеуметтік-психологиялық шектерді көрсететін психологиялық сараптама тағайындалады.

Мұндай сараптама ҚР ҚК 15 бабының 3 бөліміне сәйкес кәмілетке толмағандардың (яғни 18- ге жас толмағандардың), психикалық дамуындағы тежеулердің басқаруға шамасы болмай, қоғамға қауіп төндіруіндегі  толық фактіні  қылмыс үстінде сезбегендігіне орай қылмыстық жауапқа тартылмайды. Мұндай кәмлетке толмағандар ҚР ҚК 82 бабына сәйкес сот шешімімен арнайы мекемеге орналастырылады.

Жасөспірімдік шақтағы психикалық бұзылысы анық суреттемесіз , өз уайымдарын айта алмай, қиялдануға бейім, міңгірлек кәмлетке толмағандарға стационар жағдайда сараптаманы өткізу дұрыс.

Шизофрениямен, психоз түрлерімен, психикалық бұзылыстары бар эпилепсиямен ауыратын кәмлетке толмағандарға сот- психиатриялық  бағасы анық. Аталған критерилерден басқа, сарапшы жетекке алған  үлкендердің  психиатриялық бұзылыстары барға қорытындыға келген  жасөспірімдерде екі жағдайды ескеруді басшылыққа алады: 1)  науқас жасөспірімдерге психикалық инфантализм қасиетті; 2) жасөспірімдерге айқындаған нашар ауру болжамы. Сондықтан осындай жасөспірімдер кем ақылды деп танылады.

Тұлға мен психопадобты жағдай бұзылыстарын бағалау қиындық туғызады. Жиі жағдай бұзылуы тенденциялары есепке алынуы керек.

 

Глоссарилер.

Иллюзиялар   -   заттар мен құбылыстарды қате көру немесе есту қабылдауы.

Симптомы  -  признак  патологиялық жағдайынемесе ауруының белгісі.   Синдромы  -белгілі симптомдар ауыруына тән топ.

Алғы белгілер стадиясы – жалпы ауруларға тән симптомдардың пайда болуы :бас ауруы, тітіркену, қобалжу, ақыл-ой жұмысының төмендеуі;

Дебют стадиясы - конкретті  психикалық ауру симптомдары пайда болады.

Галлюцинациялар    -  бұл  , галлюцинациялардың өзі шын ретінде қабылданса да, зат пен құбылыссыз пайда болатын қоршаған ортаны қабылдау бұзылысы.

Сенестопатиялар – дененің әр жерінде , тіпті іште де әртүрлі ауыр,

 кейде шыдамсыз сезім 

Метаморфопсиялар – шын бейнелі заттардың көлем мен форма, орналасуының қитұрқы  қабылдануы..

Сандырақ – бұл негізсіз өтірік пайымдау. Науқас шындыққа қайшы ойларға сеніп, айтқанға көнбейді.

Ілікті жағдайлар – бұл еріксіз пайда болатын ойлар, көріністер, еске түсірулер, қорқыныштар, елігу. 

Ретроградты амнезия – психикалық бұзылысқа әкелетін жағдайда есті жоғалту.

Фиксационды    амнезия   -   болып жатқан жағдайларды жадыда сақтау қабілетсіздігі

Депрессивті  синдром -  ойдың сұйықтығынан көңіл күйдің төмендеуі.

Галлюцйнаторлы-сандырақ синдромы -  галлюцинациялар және сандырақтың  ой анықтығындағы арпалысы

Галлюциноз- отоқтаусыз  галлюцинирлену жағдайы.

Сананың бұлыңғырлану синдромы-уақытша бағдардан ауытқу, байланыссыздық пен белгілі дәрежедегі амнезия тән.

Делириий   -  сананың таза көру галлюцинациясымен және елестермен, сандырақтау, қозу қимылымен бұлыңғырлануы.

Талма немесе пароксизмдер – діріл формасындағы қозғалыс бұзылысымен  сананың  аяқ асты дамуымен бұзылуы.

Ремиссия – бірнеше аптаға созыла алатын жақсару кезеңі.

Мидың әртүрлі бөліктерінің зақымдануын синдромдық нейропсихологиялық талдау.

Нейропсихологияда “синдром” термині екі мағынады қолданылады. Бірінші мағынасы бойынша “нейропсихологиялық синдром” – бас мидың локалдық зақымдануы салдарынан пайда болатын жоғары психикалық қызметтердің бұзылыстарының заңдылық қосындысы.

Екінші мағынасы бойынша “синдром” термині – белгілі қызметтің дөрекі көрінетін бұзылысы. А.Р.Лурияның еңбектерінде “синдром” термині бірінші мағынасында қолданылады.

Нейропсихологиялық синдромдардың топтастырылуы миды зақымдалан бөлігін анықтауға, яғна топикалық принципке негізделгін. Осыған байланысты нейропсихологиялық синдромдар келесі топтарға бөлінеді:

1. үлкен ми қыртыстарының зақымдану синдромдары;

2. синдромы поражения “жақын орналасқан қыртыс астысының” зақымдануы синдромдары;

3. мидың терең құрылымдырының зақымдану синдромдары.

Апраксияларда зақымдану орталықтарын локализациялану мәселелесі. Әртүрлі заттармен жасалатын еріктік қозғалыстар мен әрекеттердің бұзылуы апраксиялар деп аталады.

А. Р. Лурия апркасиялардың келесі итоптастырылуын өндеген:

Кинестетикалық апраксия – апраксияның бұл формасында науқастар өздеренің қозғалыстарын дұрыс басқара алмайды,.

Кеңістіктік апраксия (апрактоагнозия) – апраксияның бұл формасының негізінде көру-кеңістік синтездің бұзылуы жатыр.

Кинетикалық апраксия – апраксияның бұл формасында қозғалыстық актілердің уақыт бойында ұйымдасуы бұзылады.

Реттеушілік апраксия – апраксияның бұл формасында қозғалыстарды саналы түрде орындау, моторлық шаблонбдар мен таптаурындарды ауырбастау мүмкіндігінің болмауы байқалады.

Қабылдаудың бұзылуы

Заттарды, дыбыстарды танудағы қиындықтардың болуын агнозиялар деп атайды. Агнозяи мәселесіне, әсіресе көру агнозиясына көптеген жұмыстар арналған, А. Петцльден (1928) бастап көру агнозияларын келесі түрлерге болатын болаған: а) науқастардың заттарды ненеме олардың бейнелерін танымауды көрсететені заттық агнозиясы, б) түстер мен шрифттерге қатыста агнозия; в) кеңістік агнозиясы

Гнозистің бұзылуын кейбіреілер сөйлеудің бұзылуымен байланыстырады (К. Гольдштейн, А. Р. Лурия, Е. П. Кок). Агнозиялардың топикалық маңыздылығы туралы (А. Р. Лурия, Е. П. Кок, Дж. Миллер), агнозиялардың ми қыртыстарының басымдалағына байластылығы туралы сұрақтар қойылады (М. С. Лебединский, Е. П. Кок).

Агнозиялар және олардың механизмдері туралы ілімнің тарихы А. Р. Лурияның "Высшие корковые функции" моногарфиясында анықталып, қызметтердің локализациясы мен олардың нейропсихологиялық механизмдерін іздеу мәселесімен байланыстырады.

Сөйлеудің бұзылуы

Афазия – ми қыртысының локалдық зақымдануынан пайда болатын сөйлеудің бұзылуы.

А.Р.Лурия афазиялардың келесі топтастырылуын ұсынған:

1. Сенсорлық афазия – фонематикалық естудің, яғни, сөздің дыбыстық құрылымын ажыратуға деген қабілеттің бұзылуымен сипатталатын афазия формасы.

2. Акустикалық – мнестичкалық афазия – науқас кішігірім сөздік материалды есінде сақтай алалмайды.

3. Оптикалық-мнестикалық афазия – науқастар заттарды дұрыс атай алмайды.

4. Афференттік моторлық афазия – сөйлеу актісінде артикуляциялық аппараттың ми қыртыстырымен нақты түйсінілердің болмауымен сипатталатын афазия.

5. Семантикалық афазия – науқастар грамматикалық құрылымдарды түсінбейді.

6. Моторлық эфференттік афазия – науқастар бірденені айтқанда дұрыс сөйлей алмайды.

7. Динамикалық афазия – науқастар кеңейтілген сөздік құрылымды айтай алмайды.

Мнестикалық процестердің бұзылуы

Мидың локалдық зақымдануының негізгі түрлері:

1) Модальдік-спецификалық бұзылыстар – сипаты бойынша біркелкі емес, модальдік бойынша әртүрлі ақпаратты есет сақтай алмау.

2) Модальдік-спецификалық бұзылыстар – тек бірғана талдағыштың тітіркендіргішіне қатысты есте сақтаудың бұзылуы.

Бұл бұзылыстарға көру, есту сөйлеу естің, музакалық, тактильдік, қозғалыстық естің бұзылуы жатады.

Модальдік-спецификалық бұзылыстар мидың бірінші функционалдық блогының зақымдануынан пайда болады, олардың мидың екінші реттік және үшінші реттік функционалдық блокатардың зақымдануынан пайда болатын модальдік-спецификалық бұзылыстардан айырмашылығы осыда.

Ойлау процестерінің нейропсихологиялық бұзылыстары

Нейропсихология мидың локалдық бұзылыстарының саладарынан пайда болатын ойлаудың келесі түрлерін қарастырады.

• Мидың солжақтық маңдай бөлігінің зақымдануынын пайда болатын интеллектуалдық процестере инактылы болап қалмайды.

• Мидың самай бөлігінің зақымдануы интеллектуалдық іс әрекеттің кеңстік анализі мен синтезінің бұзылуы.

• Мидың солжақ қыртысының премоторлық бөлігінің зақымдануы.

• Мидың солжақ префронталдық бөлігінің зақымдануы салдарынан интеллектуалдық іс әрекеттің бұзылысы

8-Дәріс. Психосоматика. 2 сағат

Мақсаты: Психосоматиканың міндеттерімен танысу

Дәріс жоспары:

1.Клиникадағы соматикалық аурулардың психологиялық мәселелері.

2. Психосоматикалық аурулар.

3.Аурулардың ішкі картинасы.

4.Әртүрлі этаптардағы соматикалық ауруларды түзету мен реабилитациялаудың психологиялық аспектілері.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Николаева В.В. "Влияние хронической болезни на психику". М., 1987.

2.Сапарова И.А. "Психология переживания болезни". А., 1997.

3. Мясищев В.Н. "Личность и неврозы". Л.,1960.

5.Пезешкиан Н. "Психосоматика и позитивная психотерапия".М.,1996.

6. Спиваковская А.С. "Нарушения игровой деятельности и ее коррекция". М 1990

7. Тополянский В.Д., Струковская М.В. "Психосоматические расстройства." М.,1986.

8. Цветкова Л.С. Восстановительное обучение при локальных поражениях мозга. М.,1982.

Дәріс тезистері.

Психосоматика – психика мен тәнді зерттеуге бағытталған пәнаралық зерттеулердің саласы. 1950 жылы Ф. Александер (F. Alexander) психосоматикалық спецификалық теориясын ұсынған. Бұл болжам үш негізгі тұжырымдамаға негізделеді:

1. Психологиялық қақтығыс ауруға деген бейімділікті негіздейтін физиологиялық және биохимиялық факторлармен байланысты болады.

2. Бейсана қақтығыс аса маңызды өмірлік жағдайлардың әсерінен белсендіріледі.

3. Тұлғаның ішкі қақтығымен ұштасатын жағымсыз эмоциялар физиологиялық деңгейде көрініп, аяғында аурудың пайда болуына әкеледі.

Қазіргі кезде психологиялықө факторлардың әсерінен пайда болатын бұзылыстардың 14 үрін көрсетеді.

Аурудың ішкі көрінісі. Аурудың ішкі көрінісі аурудың субъективтік жағын көрсетеді. В. В. Николаеваның айтуынша науқастың аурудың бейнесінің бірнеше деңгейлері бар:

• түйсінудің сезімдік деңгейі;

• жекелеген симптомдарға деген жауап берудің эмоционалдық деңгейі;

• ауру туралы білімдер мен түсініктердің жиынтығы болатын интеллектуалдық немес когнитивтік деңгейі;

• ауру жағдайына қатысты жүріс тұрысты өзгертуді көрсететін мотивациялық деңгейі.

АІК ауруға деген реакциялардың болуымен сипатталады. А. В. Квасенко, Ю. Г. Зубарев реакциялардың төрт түрін көрсетеді:

• нормосоматогнозия – науқас өз қалпын дұрыс бағалайды;

• гиперсоматогнозия – жекелеген симптомдардың маңыздылығын асыра бағалау;

• гипосоматогнозия – аурудың ауырлығын дұрыс бағаламау;

• диссоматогнозия – ауруды жоққа шығару.

Науқастарды психологиялық түзетумен әлеуметтік-еңбектік реабилитациялаудың жалпы аспектілірі

Писхикалық денсаулықты қорғау тек емдік сипаттағы шараларды іздеумен сипатталмайды. Оған адамның еңбектік және әлеуметтік статусын түзетуге қатысты шараларды іздеумен аномалдық қажеттіліктердің (маскүнемдік, нашақорлық және т.б) дамуын алдын алу сияқты мақсаттарды көздейді. Медициналық психологияның ең маңызды міндеті — балалардың аномалдық дамуын түзету және алдын алу болып табылады.

Медицинская психология тек психологиялық ғылымның қолданбалы саласы болып табылмайды. Жүйелік зерттеулерді өткізген кезде кез келген құбылыстардың жекелеген жақтарын зерттеліп қала қоймай, бұл жүйенің тұтастылығын зерттеуге мүмкіндік береді.

“Психосоматика” терминін 1818 жылы Хайнрот енгізді. “Психосоматикалық медицина” терминін 1922 жылы Австрия психоаналитигі Хелен Дойтч енгізген. Қазіргі кездегі психосоматика психоаналитикалық бағыттағы клиницистердің жұмыстарынан бастау алады, “психосоматика” түсінігінің әртүрлі мағынасы бар, осыған байланысты бұл терминнің нақты анықтамасы жоқ. Оның мағынасы оған кіретін сөздерден (жан және дене) шығады.Әдебиеттерді талдағанда бұл термин психика мен денені қызмет арасында өзара қатынас орнататын, уайымдаулардың қандай да бір ауру туғызатынын зерттейтін ғылыми бағытты білдіреді.

Психосоматика – соматиканың аурулардың пайда болуына және өтуіне әсер ететін психикалық факторларды зерттейтін, медициналық зерттеулер бағытты болатын заттарды. (БҮМЭ, - т.21. 253 – 1983 бет.)

Психосоматика сомактикалық аурулардың пайда болуына песихологиялық факторлардың әсерін зерттеумен айналыстатын медициналық психологиядағы бағыт.

“Психосоматика” терминімен психикалық және денелік өзара әсерлесумен байланысты феномендер қатарын, сонымен қатар патологиялық бұзылыстар қатарын түсіндіруге болады. Бұл жағдайда “психосоматика” термині психогенді этиологияның физиологиялық қызметінің бұзылыстарынынң синонимі болып табылады.

Психосоматикалық медицинаның адамды қоршаған ортамен байланыстыратын психиканың және соматикалық процестердің өзара қатынасы туралы ғылыми және емдеу әдісі.

Психосоматикалық көзқарастың мазмұны тән ауруларының симптомдары мен патофизиологиялық процестерді жақсы түсініп және психикалық ауруларды жақсы емдеу үшін психологиялық мәліметтерді қолдану болып табылады.

Кез келген аурудың субьективті психологиялық жағын көбінесе аурудың ішкі бейнесін түсінумен түсіндіреді, ол аурудың белгілі бір сезімталдығының қалыптасу, өз ауруы туралы білімдердің қалыптасуын сипаттайды. Ауру патологиялық процесс ретінде ағзада аурудың ішкі бейнесін құруда екі жақты болады: 1) жеке және жалпы денелік түйсінулер ауру бейнсеін бейнелудің сенсорлық деңгейінің пайда болуына әкеледі, Аурудың ішкі бейнесі клиникалық көрінулердің, астения қиналу сезімдерінің ауырлығымен анықталады. 2) ауру адам үшін өмірлік мәнді психологиялық жағдайлардың қиындығына әкеледі. Бұл жағдай өзіне әртүрлі сәттерді қосады: дәрілерді қабылдау процедуралы, дәрігерлермен қарым қатынас, жұмыстағы әріптестерімен және жақындарымен қатынасының қайта құрылуы. Осы және басқа да сәттер ауру бейнесінің қалыптасуына әкеледі. Аудың ішкі бейнесінің бірнеше өзара байланысты жақтары анықталады: 1) Аудың қиналыс жағы (түйсіну деңгейі, сезімталдық деңгейі). 2) Аурудың эмоционалдық жағы жеке симптомдарға эмоционалды әсер етудің әртүрлі түрлерімен байланысты. 3) интеллектуалдығ жағы (рационалды ақпарат деңгейі) аурудың өз ауруы туралы білімі, оның себептері және салдары жайлы ойлауымен байланысты. 4) Аурудың күресу жағы (мотивациялық деңгейі) аурудың өз ауруына қатынасын анықтаумен, іс әрекетін өзектендірумен байланысты.

Психогения – патологиялық түрлердің дамуы кезіндегі мазасызданудың қалыптасуы (саналы және санасыз деңгейде).

Қазіргі кезде адамдарда физиологиялық зерттеулер мен бақылауларды жүргізгенге психосоматикалық әсерді байқауға болады. Мысалы; қиын өмірлік жағдай және уайым адамның асқазанның функциясын өзгертеді.Әсіресе, конфликті жағдайларды тоқ ішек тез қабылдайды. өмірге қауіп туатын шұғыл жағдайларда адамның іші өтеді. Депрессияның және көңіл-күйдің төмендеуі іштің қатуына әкеледі. Психосоматикалық іс-әрекеттер және психосоматикалық аурулар обьективті шындық болып табылады. Психосоматикалық әсер кейде адамның үйренген іс-әрекетін өзгертеді. Мысалы қайғырған кезде депресивті науқастар кейде өмірмен қоштасады. Жаңа анықталған ауруларда психикалық фактордың ролі анықталады. В.Х.Василенконың айтуынша, ауру-организм системасының әрқашан зақымдануы және психикалық қайғыру (қайғы).

Көптеген аурулардың ішінен психосоматикалық ауруларды шартты түрде білеміз.

Психосоматикалық ауруларға спсатикалық колит, пепикалық ойық жара, бронхиальды демікпе, эссенциалді гипертония, ревмотоидты артрит, экзема т.б. жатады.

ІІІ. Психосоматикалық медицинаның басты мақсаты-пайда болуда психосоматикалық құбылыстар негізгі орын алатын ауруларды зерттейді. Психосоматикалық медицинаның пай”да болуын З.Фрейд жұмыстарымен байланыстырады, бірақ Зигмунд Фрейдтің өзі ешқашан “психосоматикалық медицина” терминін қолданбаған.

Психосоматикалық медицинада бірнеше бағыттарды шартты түрде бөліп көрсетеді:

1.Психоаналитикалық

2.Антропологиялық

Психоаналитикалық бағыттың көрнекі өкілдері: Ф.Александр, Ф.Донч, Ф.Динвар,Т.Френя және т.б.

Антропологиялық бағыттың өкілдері психосоматикалық құбылысты өмірге қөзқарас тұрғынан қарастырады.

Сондай-ақ мінезбен реакция беру типі және метоболизмдік биологиялық активті заттар арасындағы байланыс анықталған. Мысалы, қажеттілік дессоциациясы іс-әрекет ниетімен мақсатуайымдау деңгейінің өзгеруіне алып келеді. Әр науқас өзіндегі ауруды әр түрлі қабылдайды, сол себепті мына ерекшеліктерді ескерген дұрыс; созылмалы аурудың психикалық әсері, диагнозға, дәрігерге деген қатынасы. Психосоматикалық аурулар бұл аффективті ширығу (конфликт, көңіл толмаушылық, жан күйзелісі) себебінен пайда болатын физикалық ауру немесе бұзылу. Психосоматикалық реакциялар тек психикалық эмоционалдық әсер етуге жауап кезінде ғана пайда болмайды. Сонымен қатар тікелей тітіркендіргіштердің әсерінен де пайда болады.

і ТАРАУ. ПатопсихологияНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

1. Патопсихология– психикалық аурулардың шығу тегін, патогенезін, клиникасын, емдеу мен аурудың алдын алуын зерттейтін ғылым. Әрбір дәуірдегі пәлсапалық көзқарастың басым болуы патопсихологияның дамуына әсер етіп, психикалық ауру адамдарға әр түрлі көзбен қарады. Идеалистік пәлсапаның уәкілдері психиканы бірінші орынға, ал материяны екінші орынға қойды. Материализмнің классиктері материяны бірінші орынға, ал психиканы екінші орынға қойды. Көне заманда психика туралы аңғырт көзқарас болды. Кейбір көне заманның пәлсапашылары психика көкектің (френикус) астында шоғырланады деп есептеді (Демокрит). Осы себептен қазіргі деген сөз бар (шизофрения, циклофрения, парафрения). Егер материалистік тұрғыдан психика мидың туындысы болып саналса, онда психикалық қызметтің бұзылуы (психоздар) мимен байланысты болғаны. Психоз дегеніміз мида өзгеріс болғандықтан айналадағы шындықты және өзін-өзі бейнелеулерің, жүріс-тұрыстың бұзылуына байланысты жалпы организмнің ауыруы. Психиатрия тек психоздарды зерттеп қана қоймай, әр түрлі соматикалық ауруларда болатын психикалық өзгерістерді де зерттейді. әр түрлі патологиялық жағдайдағы психикалық ерекшеліктерді тек психиатр емес, кез келген мамандықтағы дәрігерлердің білуі қажет. Өйткені ол дәрігерге этиканы орындағанда көмектеседі. Психиатрияның даму тарихы. Алғашқы қауымдағы адамдардың арасында психикалық аурулар болды деп болжам жасауға болады. Олар туралы біз көне грек және рим ғалымдарының еңбектерінен, мифологиядан білеміз. Кейбір аңыздар бойынша көне заманда психикалық аурулар болды деп саналады. Мысалы, Спарта патшасы Клеомонның өзін-өзі кескілеп өлтіруі. Сирия патшасы Свенденің өгей шешесіне іштей ғашық болуы себебінен депрессивті жағдайда болуы т.б. Көне заманның оқымыстылары мен дәрігерлері психиканы мимен, жалпы материямен байланыстырды. Олардың ойы бойынша психикалық ауру адам денесінің төрт негізгі бөлігінің қарым-қатанасына байланысты. Олар: қан, шырыш, сары және қара өт. Ұлы математик Пифагор қояншықты мидың ауыруымен түсіндірді. Оның үйретуі бойынша ақыл мида, сезім-жүректе. Гипократтың ойы бойынша ми – білу және адамның ортаға бейімделуі мүшесі. Ол жоғары нерв қызметінің әр түрлі типтерін ашты. Бірнеше ғасыр өткен соң, И.П.Павлов осы көрсетілген типтердің бар екенін анықтады (холерик, сангвиник, флегматик, меланхолик). Гипократтан басқа көне заманның дәрігерлері (Гален, Аретей т.б.) бірнеше психикалық өзгерістердің көріністері туралы жазды. Осы күнге дейін қолданылып жүрген «мания», «меланхолия», «эпилепсия» (қояншық ауруы) атауларын солар қолданған. Біздің заманның 3 ғасырынан бастап көне Рим және грек мемлекеттері құлап, ғылым мен медицина шіркеудің қарауында болды. Орта ғасырдың әсіресе оның ақырғы жүз жылдықтарында психиатрия дамымай, мешеулеп қалды. Көне заманғы оқымыстылардың айтқан ақиқаттарын қалпына келтіру жүздеген жылдар қажет болды. Орта ғасырда психикалық ауру адамдарды нақұрыс шайтан, жын-пері, сиқыршы деп санады. Оларды жанын шайтанға сатқан деп есептеді. Осы көзқарастың арқасында ауру адамдарды шайтанмен қарым-қатынас жасайды деп, әр түрлі жабайы әдістермен жойған. «Мыстандарды» жоюды папа 7 Инокентий шіркеу арқылы заңдастырған. «Нақұрыс» деп күмәнданған адамдарды отқа жағып, қыздырған темірмен қинаған. Мұндағы мақсат «жын-шайтанды» қуып, жойып, айналаны тазалау. 16-17 ғасырларда жын-шайтандарды қуу эпидемияға айналып, психикалық ауруларды түгелдей жойған. Ауру адамдарды қинау халықтың көзінше өткізігендіктен сендірудің және өзін-өзі сендірудің әсерінен психоздардың эпидемиясы басталды. Бұл эпидемия жүздеген және мыңдаған адамдарды қамтып, олар инквизиция оттарына жағылды. Бір әйел қалмаған ауылдар болған. Инквизитор келген кезде тірі қалу үшін адамдар бірінің үстіне бірі шағым айтқан. Шешелері балаларын ұрысқандықтан, балаларды отқа жаққан. Кейде адамдар жын-шайтандармен байланысы барын мойнына «алған». 15 ғасырда қатты қинағандықтан мойнына «алғаны» туралы «Шайтандардың балғасы» деген кітап шыққан. Кісіілерді қыздырған темірмен қинау арқылы «шайтандардың кіретін қақпасы» деп атаған (Истерияда терінің кейбір учаскелерінің сезімталдығы болмайды). Сол мезгілде «демонология» ілім пайда болды. Бұл ілім бойынша кейбір беделді аламдар пері бар екеніне кәміл сенген. Парацельс «Шайтандар сау және ақылды адамдарға енеді, ал ауру адамдарда олардың жұмысы жоқ» деп пайымдаған. Мұндай адамдар «ақылға симайтын ғажайыптарды жасаймын» деп сенген. Мысалы, бір кемпір 1565 рет боран мен суықты жібере аламын деп сендірген. Кейбір ақылды адамдар инквизициядан қорқып, болып жатқандардың қисынсыз екенін біле тұра қарсы шыға алмаған. Батыс Европада психикалық ауру адамдарға тағылық көзқарас болғанда, шығыс елдерде медицинаның прогресі байқалды. Тарихта алғашқы психиатрлық ауруханалар шығыста ашылды. Алғашқы психиатрлық ауруханалардың Қайырда, Бағдатта, Дамаскіде (Шам-Шахары) ашылғандары туралы ақпарат бар. Жылнама бойынша 854 жылы Қайырда алғашқы психиатрлық аурухана салынған. 1560 жылы Туркияда, Константинопольда Сүлейман сұлтан психикалық ауру адамдарға арнайы, өте қолайлы аурухана салдырды. Шығыстың аса көрнекті ғалымы Абу-әли-ибн-Сина (Авиценна) психоздарды дәрілермен емдеумен бірге көңілдерін көтеріп, жұмыс істетіп, өлең айтқызған жөн деп санаған. Оның айтуы бойынша миы шатасқан адамдарға үрей мен жалғыздық залады болып саналады. Орта ғасырлардағы шығыс елдерінің жері қазіргі Самарқан мен бұхарадан басталғанын еске алсақ, онда Абу-Әли-ибн-Синаның психикалық ауру адамдарға деген көзқарасы қазіргі Орта Азия мен Қазақстан жеріне әсерін тигізді деп есептеуге болады. Қайта өркендеу кезінде Батыс Европа елдерінде жаратылыс ғалымдары мен медицинаның қарқынды дамуына байланысты психикалық ауру адамдарға деген көзқарас өзгерді, оларды ауру деп санай бастайды. Бірақ оларды түрме сияқты ауруханаларға орналыстырып, ең ауыр мемлекеттік айыпкерлер ретінде ұсынады. Англияда бірнеше ғасырлар бойы көрнекті мекеме ретінде «бедлам» деген психиатриялық аурухана болған. Бұл мекеме сыртқы және ішкі жағынан түрмеге ұқсаған. Жалаңаш ауру адамдарды шынжырмен байланған күйінде терезесіз, пешсіз, жиһазсыз, мас еденді кішкене бөлмелерде өмір бойына қалдырған. Мейрам кездерінде жақсы киінген қала тұрғындары ауру адамдарды мазақтау үшін осында келген. Кіру үшін ақша төлеген. 16-17 ғасырларда келушілердің саны жылына 40 мыңға жеткенін көрсетеді. Ауру адамдардың мұндай жағдайлары Англиядан басқа Батыс Европа елдерінде (Франция, Германия) болды. Францияның психиатриялық мекемелерінде (Бисетр, Сальпетриери) адамдар қабырғасынан су аққан бөлмеде, тышқандардың ортасында шіріген сабан үстінде жаққан. Осындай қиын жағдайда ауру адамдар өмірінің аяғына дейін болуға мәжбүр болған. Кейде оларды қатты қинайтын болған. 18 ғасырдың аяғы және 19 ғасырдың басында білімнің барлық салаларында прогресс болады. Бұл феодализмнен капитализмге өту кезеңі еді. Көңіл-күйі революцияға ауған Париж зиялылары жоғарыда көрсетілген ауруханалардың қиын-қыстау жағдайы туралы жиі айта бастады. Әйгілі Париж салондарында мысалы пәлсапашы Гальвеций жесірінің айналысына, сол кездегі Париждің белгілі үкімет қайраткерлері, пәлсапашылар, математиктер, химиктер жиналды. Ұлы астананың өмірінде психиатрия саласында үлкен еңбек жасаған Филипп Пинельде болды. Ол досы жатқан психиатриялық ауруханаға жиі барып, біртіндеп сол емхананың қызметкері болды. Филипп Пинель алғаш ет психикалық ауру адамдардың шынжырын шешті. Бұл оқиға 1792 жылы Париждің Сальпетреери ауруханасында болды. Кейбір үзінді мәліметтерге қарағанда шынжыры бірінші шешілген ағылшын офицері болыпты-мыс деген сөз бар. Ол 40 жыл шынжырда болған. Екіншісі бірнеше аптадан кейін сау деп шығарылған жазушы болды. Үшіншісі өте ұзын бойлы, кейіннен Пинельді көшедегі ызалы топтың өлімінен алып қалады. Мұнан соң Пинельдің беделі көтеріліп, ол академик және Напалеон сарайында кеңесші болады. Пинель шынжырларды ала отырып, тыныштандыратын көйлектерді , су құюды қажет деп санаған. Пинельдің оқушысы Эскироль – көрнекті француз психиатры қазіргі уаытқа дейін мәнін жоғалтпаған сағым мен елестеушіліктің айырмасын жазған. Эскирольдің оқушысы – Бейль алғашқы болып прогрессивті параличтін клиникасын жазған. Егер Пинельдің батыс психиатриясында психиалық адамдардан шынжырды шешуі жаңа кезең болса, ал ағылшын психиатры Конноли батыста алғашқы рет психикалық ауру адамдарды қыспау туралы принцип жариялады. Бұл оқиға 1873 жылы болды. Ағылшынның екі қысқа сөзі: ешқандай қыспақсыз – басқа Европа елдерінің психиатрларының да ұраны болды. Бірақ, бұл жүйе қиындықпен енгізілді. Европа елдерінің басқаларына қарағанда Германияда реакциялы бастаулар ұзақ өмір сүрді. Бұл елде Кант пен Гегельдің ойлары психиатрлардың жадында болды. Сандырақтың көптеген түрлері дәрігерде емделмей, пәлсапаның талқылауында болуы керек деп санайды Эммануил Кант. Бірнеше жылдың ішінде медицинаға қатысы доқ адамдар психикалық аурулар туралы трактат жазып, сотта эксперт болып, ғылымда жан ауруы туралы сабақтар береді. Кант психикалық ауруларды түрлерге бөлді. Германияда бұл кезде ойдан шығырылған психиатрия басым болды. Германияның идеалистік пәлсапаның әсерінен «психиктер» деп аталатын мектеп пайда болады. Бұл мектептің уәкілдері психикалық аурулар адамның жеке басының кінәсінің, оның күнәһарлық өмірінің қорытындысы деп санады. Осы көзқарастарға сай емдеу «тәсілдері» іріктеліп, ауру адамға кірген жын-шайтанды қууға бағытталған тәсілдер қолданылады. Көптеген «емдеу» әдістері ұсынылып, дәрігерлер осы әдістерге сенген. Осы әдістердің ішінде орта ғасырлардағы инквизиция тәсілдерімен бәсекелесетіндері де болған. Ауру адамға бір мезетте әр түрлі емдеу түрлері ұсынылған. Ауру адамды аштықта ұстап, клизма қойып, қанын ағызып, организмнің нашарлатып терапия қолданылды. Көңілін аударып емдеу: ауру адамның үстіне ыссы балауыз құю, қыздырған темір басу, теріге өте күшті әсер ететін заттарды жағу. Гидротерапия кезінде ауру адамның басына кең шлангтен 50-100 шелек су құйылады. Кейде осындай емдеудің арқасында ауру адамның басы жараланып қан аққан. Қорқыту арқылы емдеу: суға лақтыру, жоғарыдан лақтыру. Емдеудің көрсетілген қалық тетік қолданылды. Бұған тыныштандыратын орындық, бағана, төсек, айналып тұратын дөңгелек жатады. Кейде ауру адамның аяқ-қолын керіп, көп уақыт бойы осы күйінде қалдырған. Аурудың басына ерекше маскалар кигізіп, аузына алмұрт сияқты зат салынды. Мұнан басқа тыныштандыратын көйлектер, қапшықтар қолданылды. Ресми түрде ауру адамға дүре соғылған. Жүректі айнытатын және құстыратын терапия қолданылды. «Психиктер» мектебінің терапиялық әдістері тек Германияда ғана емес басқа Европа елдерінде де қолданылды. Осындай әдістерді ұлы неміс пәлсапашы Гегель мойындады. Неміс психиатриясы реакциялы, жалған ғылыми көзқарастармен ерекшеленді. Ғылыми психиатрияның алғашқы уәкілдерінің арқасында Германиядағы «психиктер» мектебінің бастаулары шайқалды. Ғылыми психиатрияның алғашқы уәкілі ретінде Гризингерді санауға болады. Оның кезінде психикалық ауру адамдарды қорқау азайды. Гризингер жақсы клинцист болды. Оның психикалық аурулар туралы оқулығы көптеген Еврпа тілдерінде, соның ішінде орыс тіліне аударылды. Өткен ғасырдың аяғында батыс психиариясының аса көрнекті уәкілі ретінде неміс психиатры Крепелинді айтуға болады. Батыста алғашқылардың бірі болып ол психиатрияға нозологиялық принципті әйгілі етті. Крепелинге дейін психитриялық диагноз «мания», «меланхолия» деген сөздермен шектелді. Мұның өзі соматикалық ауруларда «жөтелу», «ыстықтың көтерілуі» деген диагнозбен тең. Басқаша айтқанда аурудың аты аурудың белгілерінен алынды. Бұл симптоматологиялық принцип. Бірақ, әрбір аурудың көрінетін белгілерінен басқа ағымы, себебі, патогенезі мен панатомиясы бар. Осы себептердің бәрін ескере отрып, ауруды анықтауға болады. Ауруды анықтаудың мұндай түрін нозологиялық деп атайды. Э. Крепелиннің нозологиялық прогрессивті іліміне қарсы батыс ғалымдары психикалық аурулардың шығуы туралы басқа ілімді ұсынды. Бұған К. Ясперс ұсынған феноменологиялық ағымды жатқызуға болады. К. Ясперс антинозогист болды. Оның ойы бойынша психикалық ауруларды зерттеуде барлық назарды аурудың белгілеріне, феномендеріне аудару керек (осыдан «феноменологиялық» деген атау шықты). Ясперстің көзқарасы бойынша дәрігердің мақсаты ауру адамның жанына тек себебін қарау. Ясперс және оның пікірлестері аурудың себебін, оның даму механизмін түбіне дейін жете білу мүмкін емес деген тұжырымға келген. Бұл ағым Германияда кең тараған. Шамамен осы кезде неміс психиатры Кречмердің «Дененің құрылысы мен мінез-құлық» деген зерттеуі жарық көрді. Конституциялық белгілерге байланысты Кречмер адамдарды бірнеше типке бөлді. Ол адамның дене құрылысының дамуына міңез-құлқы сай келеді деп санады. Оның ойынша астеник-шизоидтарға шизофрения жасырын түрде жүреді, ал пикник-циклоидтар келешекте циклофрениямен ауырады. Оның ойы бойынша организмнің қалыпты және патологиялық жағдайында шекара жоқ, қалыпты жағдайдың патологиялықпен салыстырғанда айырмасы сапасында емес тек мөлшерінде. Германияда пайда болған психоморфологиялық бағыт Батыс Германияда кең тарады. Осы ілімді жақтаушылар психиканың білінуі белгілі бір жерінде шоғырланған, сол себептен барлық күрделі психикалық ауруларда мидағы зақымданған ошақты тапса болады, деп саналы. Бұл ілімнің негізін қалаушы 17 ғасырдың аяғында 19 ғасырдың басында өмір сүрген Галль болды. Оның ойы бойынша ес, қиял, музыкаға бейімділік, талант, өткір сөздік қабілет, балаларға деген махаббат, қатыгездік және басқа адамның сапалық көрсеткіштері мида шоғырланған. Мидың учаскелері өсіп, томпақтар мен дөңестер пайда болады. Осыларды сипай отырып адамның қабілетін білуге болады, деп санады Галль. Бұған қарама-қарсы қазіргі кездегі «жылжымалы шоғырлану» ілімін айтуға болады. Өткен ғасырдың ортасында француз психитры морель дегенерация теориясын ұсынды. Оның ілімі бойынша адам өзін дамуында алға баспай кейін шегінеді. Оның ілімін негізі жалпы құлдырау және патологиялық тұқым қуалаушылық. Осы ілімге сүйене отырып шетел психиатрлары психикалық аурулардың алда алу үшін күшпен піштіруді ұсынды. Бұл әдісті АҚШ-та осы ғасырдың 20-30 жылдары және фашистік Германияда қолданды. Австриялық ғалым, психиатр Зигмунд Фрейд «Фрейдизм» деген ілім шығарды. Бұл ілім өзгерістерге ұшырай отырып әр түрлі шет елдерде, әсіресе Америкада дамыды. Фрейдизм бойынша өмірдегі ең басты нәрсе – жыныстық әуестену. Инстинктер адамның әрекетінде басты роль атқарады. Адамның өзі ол туралы білмейді. Бұл жасырын сезімдер, әсіресе жыныстық, адамның түсінде не әр түрлі аурулармен ауырған кезінде білінеді. Адамды емдеу үшін осы сезімдерді ашып, ауру адамға олар туралы айту керек. Фрейдистердің тұжырымы бойынша адамның туғаннан соң ата-анасына деген жыныстық сезімі болады (ұл балаларда шешесіне, қыз балаларда әкесіне). Бірақ, қалыптасқан әлеуметтік әдеттерге байланысты сәби өзінің сезімін жасырады. Артынан жасырын махаббат жыныстық демікпе не басқа ауру кезінде білінеді. Осы ілімнің уәкілдері адамға табиғат бойынша қирату, өлім инстинктері тән деп санайды. Өткен жылдардағы совет әдебиетінде Фрейд ілімі қатты сыналды. Кейінгі жылдары Фрейд іліміне көзқарас өзгерді. Қазіргі кезде ғылым мен практикада бұл ілімнің кейбір қағидалары пайдаланылады, әсіресе психотерапия мен сексопатологияда.

Кейбір шетелдік психиатрияда (Англия, Франция, ФРГ, АҚШ, Испания, Латын Америкасы елдерінде) антипсихиатрия жайылды. Бұл ағым бойынша психикалық аурулардың шығуында биологиялық себептер емес, әлеуметтік және психологиялық факторлар басты роль атқарады. Антипсихиатрлар психиатрияны ғылым деп, медицинаның саласы деп санамайды. Бұлардың ойы бойынша психикалық аурулар болмайды, ал психикалық ауру адамдарды емдеуді жазалау деп санайды. Антипсихиатрлар тәжірибе жүргізіп, психикалық ауру адамдарға толық бостандық беріп, дәрігерлердің қарауынан босатқан. Антипсихиатрия теориясы экзистенциализм (экзистенция дегеніміз - жеке адамның рухтық өмірінің барлығы) сияқты идеалистік ілімге негізделген. Бұл ілім бойынщша экзистенция бірінші, ал объективті әлем – екінші орында. Экзистенциализмнің уәкілі ретінде неміс психиатры К. Ясперсті айтуға болады. Ол бұрын психиатриядағы нозологиялық принципке қарсы шыққан адам.

Ресей патопсихологиясының тарихы. Ресейдің және оның бұрынғы аймақтарының тарихи жағдайларының даму ерекшеліктеріне байланысты ондағы психиатрия өз алдына бөлек дамыды. Ресей рсихиатриясының дамуының басында өзіндік сонылық пен өзгешелік болды. Көне Киев пен Мәскеу мемлекеттерінде психикалық ауру адамдарға адамгершілікпен қараған. Психикалық ауру адамдарды «құдайдан жәбір көргендер» деп санаған. Сондықтан халық арасында осы ауруларға тек шыдамдылықпен қарамай, оларды қорғап, қамқорлық жасаған. Психикалық ауру адамдарды «жын-шайтан қапсыра құшақтап алған» деген де ұғым болған. Бірақ бұл жағдайда да оларға деген қарым-қатынас жұмсақ, адамгершілік тұрғыдан болған. Сол кездегі тарихи мәліметтер (жылнама ескі архив деректері бойынша)Ресей жерінде ауру адамдарды қырып-жою,отқа жағу болмағанын көрсетеді.Кейбір жағдайда діни көзқарасқа байланысты ауру адамдарды отқа жаққан,бірақ мұндай жағдайлар жоққа жақын өте сирек болған.

Психикалық ауру адамдар қандай қамқорлықта болды? IX-X ғасырдан бастап (мүмкін одан да бұрын) XVIII ғасырға дейін Ресей жерінде психикалық ауру адамдар монастырлерде өмір сүрген.Мұнда олар сауыққанға не өмірінің ақырына дейін болған.Монастырлер ауру адамдарды тамақтандырып,киіндіріп және жалпы қамқорлық жасаған.Мұнда монахтар уақытқа байланысты мүмкіншілігіне қарай ауру адамдарды емдеген.Кей жағдайда монастырлерде ауру адамдарды тыныш және мазасыз деп бөлген. Монастырлердің ауру адамдарға деген қамқорлығы IV Иван кезінде Стоглав шіркеуінде заңды түрде бекітілген.

Әрине, барлық психикалық ауру адамдар монастырлерде орналастырылмаған,олардың бір бөлігі үйде,халық арасында өмір сүрді,бір бөлігі дуана,сиқыршы,бақсы ретінде ел кезді.Оларды құрметтеп, «Әулие көреген»деп санады.Олардың айтқан ойына құлақ салды.Егер мұндай адам дүкеннен бір нәрсе алса,онда көпес өзін әулие адамға қажет деп санаған.Василий есімді адам IV Иван патшаны қатал деп санады.Осы Василий өлген соң оның денесін әдемі шіркеуге әкеліп,оны әулиелер қатарына қосты.Психикалық ауру адамдарды қадірлеу кейінгі жылдары да сақталды.1817жылдан 1869жылға дейін(52жыл)мәскеудің бір ауруханасында Иван Михайлович Корейша деген ауру адам болды. Оны көреген және білгіш деп санап, Мәскеудің көптеген тұрғындары оған келіп тұрды. Корейшаның арқасында халықтан жиналған ақша ауру адамдарды асырап-күтуге жарады. Осы ауру адам өлген соң архив деректері бойынша Преображен ауруханасының жағдайы көп төмендеді.

Психиатрия тарихының ертеректегі жағдайына тоқталайық. Ауру адамдарға үкімет әр уақытта адамгершілікпен қарамаған. Үкіметке қарсы қылмыс жасалған кезде олар қатал жазаға тартылған. Мысалы, Иван Клеопин деген ауру адам өзін ұлы адам – Алексей патша деп санады. Патшаның бұйрығы бойынша бұл адам өлтіріліп, ата-анасы Сібірге жер аударылған.

I Петр кезінде психикалық аурулар туралы екі бұйрық шықты. Бір бұйрық бойынша психикалық ауру адамдарды монастырлерге жібермей, арнайы үйлерге орналастыру керек деген. Бірақ мұндай үйлер салынбағандықтан, ауру адамдарды монастырлерге жіберу жалғаса берген.

Екінші бұйрық бойынша әскери қызметтен психикалық ауытқуына байланысты бас тартқан дворян балалары сенатта куәләндірілетін болды. Егер олардың шынында психикалық сапасы кем болса, олар әскери қызметтен босатылып қана қоймай, оларға үйленуге және мұрагер болуға тиым салынған.

XVIII ғасырдың аяғында және XIX ғасырдың басында қала және ондағы тұрғындар санының өсуіне байланысты монастырлер психикалық ауру адамдардың қамқоршысы ретінде халықты да, мемлекетті де қанағаттандыра алмады. Психикалық ауру адамдарды жекелейтін арнайы мекемелердің қажеттілігі туды, губернияларда көптеген психикалық ауру адамдардың жиналғаны туралы мәліметтер отанның әр түрлі аймақтарынан үкіметке түсіп жатты. Солардың ішінде мазасыз ауру адамдар да болып, олар халықтың берекесін кетірді. II Екатирина кезінде Петербургте ауру адамдардың саны көбейгендігі туралы генерал-полицмейстердің патшаға берген мәліметінен кейін, патшаның бұйрығы бойынша психикалық ауру адамдардың жақындары олардың мінез-құлқына өзгеріс болған күні оларды полицияға әкелуге міндетті болған. Бұл указдан кейін полицияда көптеген ауру адамдар жиналғандықтан патшаның өзі араласуға мәжбүр болады. Ол батыстың үлгісі бойынша есінен айырылғандар үшін арнайы долгауз-үйлерін салу туралы жариялады. Мұндай үй Петербургте үш жылдан соң, 1779 жылы ашылды. Осы уақыттан бастап долгауздар көптеген губернияларда салына бастады. Мұндай үйлерге үкіметтің көзқарасы бюрократиялық тұрғыдан болып,олардағы жағдай нашар болды. Оларды сары бояумен бояп, «сары үйлер» деп атады. Бұл үйлерде тыныштандыратын көйлектер, байлағыш белбеулер пайдаланылады. Мазасыз ауруларға шынжыр тағылып, олардың қолдарына кісен салынды. Долгауздарда аурулардың жағдайы бұрынғыға қарағанда нашар болды. Мұндай үйлер ұзақ өмір сүрген жоқ. XIX ғасырдың басында алғашқы психиатриялық ауруханалар ашылып, оларда алғашқы дәрігерлер пайда болып, психикалық ауру адамдарды жәй аурулар қатарына көшіруге күресті.

1826 жылы Мәскеудің есінен айырылғандар үйі, кейін Преображен ауруханасына ауысып, оның бас дәрігерлігіне В. Ф. Саблер бекітіледі. Осы уақыттан бастап аурудың тарихы, аурухананың есебі жазылып, жаңа ережелер пайда болып, емдеу тәсілдері енгізіле басталады. Осындай өзгестірдерді Петерборда «Қайғырушылар» ауруханасында дәрігер Рюль жасады. Осы дәрігерлер ауру адамдарға адамгершілік көзқараспен қарауға күресті. Олар психиатриялық ауруханалардың ережесін жазып, ауру адамдарға дұрыс өмір сүру көрсетіліп, «пайдалы жаттығулар» ұсынылып, ауру адамдардың намысын мойындауға шақырды. Рюль құрастырған ереже бойынша оларға дөрекі түрде сөйлеуге, сен деуге тиым салынған.

Емдеу шараларында дәрілерден басқа тыныштық, жылы ванналар, серуендеу, диета орын алған.

Астаналық ауруханалар шеткілерге қарағанда жақсы жабдықталған. Мысалы, Рюль басшылық еткен «Қайғырушылар» ауруханасы сол кездегі Еуропадағы ең жақсы психиатриялық мекеме болған.

Бірақ, барлық психикалық ауруларды ауруханаларға жатқызуға мүмкіншілік болмаған. Кейбір ауру адамдар әскери қылмыскер не қаңғыбас ретінде Сібірге жіберілген. Көптеген шеткі ауруханалардың жағдайы ауыр болған. Жаңа ауруханалар өте баяу салынған. Бір мынадай мысал келтіруге болады. Шеткі қалалардың біріне (Екатеринославта) аурухана салу туралы шешім қабылданып, оның жоспары 16 жыл бойы жасалынып, бекітілуі 8 жылға созылған. Он жыл бойы салынған ауруханада тек 40 кісілік орын болған. Қоғамдық қамқоршылық бұйрықтар ауруханалар салу жұмысына өте аз көңіл бөлген. Бұл үшін қаржы да болмады. Ауру адамдарды қамтамасыз ету үшін де аз ақша бөлінді.

Қоғамдық қамқорлық бұйрықтар 1864 жылы земство медицинасы пайда болғанға дейін өмір сүрді. Кейін психиатриялық ауруханалар земство медицинасының қол астына көшті. Яковенко, Кащенко, Литвинов сияқты земство дәрігерлері психиатриялық көмекті дұрыс жолға қоюда көп күш жұмсады. Психикалық ауру адамдарға адамгершілікпен қарау жөнінде олар көп еңбек сіңірді. Земстволар Қазан революциясына дейін өмір сүрді.

Ғылыми психиатриясының қалыптасуы батыс Еуропаға қарағанда ерекше өтті. XIX ғасырдың басында батыс психиатриясына Кант пен Гегельдің идеалистік пәлсапалық әсері өте күшті болды.

Ресейде XIX ғасырдың бірінші он жылдықтарында, дикабристерді жазалағаннан соң, қоғамның барлық бөліктерінде жандану болып, білімге құштарлық көбейе бастайды. Халықтың мәдениеті өркендеп, материалистік көзқарасты интелегенция пайда болады. Оқытушы дәрігерлер психиатрияны материалистік тұрғыдан оқуға тырысты.

1860 жылдары И. М. Сеченовтың «Мидың рефлекстері» деген кітабы үлкен роль атқарды. Бұл кітап психиканы зерттеуде жаңа көзқарас тудырды, психиканы физиологиялық тұрғыдан зерттеудің басы болды. Кейін психиканы зерттеуде И. П. Павловтың мектебі үлкен жұмыс жасады. Алдымен психиатрия терапия аурулар курсына енгізілді. Терапевт-дәрігерлер арасында психиатрияға үлкен көңіл бөлген И. Е. Дядьковский «Жан ауруларының мәні дене ауруларына байланысты» деді. Оның материалистік көзқарастары осы уақытқа дейін өзінің анықтығымен таң қалдырады.

Ерапевтердің арасында психиатрияны оқытқан профессор Х. Г. Бунге. Оның бірінші лекциясында Герцен болған. Ол өзінің «Доктор Крупов» деген кітабында Бунге туралы жазған. «Психиатрия дәрігерлік ғылымның ең қиын, түсініксіз бөлігі, бірақ оның өнегелік әсері нағыз игілікті» деп айтқан Бунге өзінің бірінші лекциясында. «Барлық жан аурулары дененің зақымдануынан» дей отырып, ол өзінің материалистік көзқарастарын анық тұжырымдай білді.

Тек 1857 жылы психиатрия жеке ғылым ретінде бөлініп шықты. Бұл дәрісті оқыту Петербордағы ғылыми –медициналық академия И.М.Баленскийге жүктеді. Ол жеке психиартия кафедрасының бірінші профессоры және психиатриялық клиниканың бірінші директоры болды. Оның мұрагері И.П.Мержеевский және оның оқушылары өздерінің жұмыстарын нерв-психикалық аурулардың анатомиясы мен физиолиясын зерттеуге арнады. Морфологиялық зерттеулерге байланысты бұл клиника халықаралық жағдайда белгілі болды. Осыдан ғылыми балалар психиатриясы басталады. Осы кезде И.П. Мержеевский Фогтың дегенерайия теориясына қарсы шықты. Ой дамуының артта қалуы адамдардың миындағы атавизммен не арғы атаны қайталаумен байланысты, деді неміс психиатры Фогт. Ал, И.П.Мержеевский мидың нашар даму себебін арғы атаны қайталаумен емес, нерв клеткаларының дамуының тоқталуымен байланыстырды. Оның клиникасынан балалар психиатриясына арналған бірнеше жұмыс шықты. И.П.Мержеевский әсері арқылы ми дамуы жағынан артта қалған балалар үшін жекеменшік мекемелер ашылды.

И.П.Мержеевский мұрагері И.М.Бехтерев болды. Бехтеревтің атағы жер жүзіне таралған жалпыға белгілі. Ол өзінен кейін ми анатомиясын зерттеу туралы белгілі еңбектерін қалдырды. Әр түрлі психикалық бұзылудың анатомиялық –физиологиялық негізін табуға тырысты. Эксперименттік психологиялық зеттулерге, жеке адаммен гипнотерапияны зерттеуге үлкен назар аударды. И.М.Бехтеревтің жетекшілігімен Ресейде алғаш рет ерлермен қатар әйелдерді қабылдайтын психонерврологиялық институт ашылды. Бехерев мектебінің оқушылары мен ізбасарлары ретінде В.П.Протопоповты, В.П.Осиповты, Р.Я.Голантты, А.П.Останковты және басқаларды айтуға болады.

Петербургтың психиатрлар мектебінен ерекше көзге түскен В.Х.Кандинский. Ол өзінен кейін әлемге даңқын шығарған «Жалған елестеушілік туралы» жұмысын қалтырды. Бұл кітабында тек елестеушілік емес, жалпы психопотологияны классикалық түрде жазды. Оның кітабы қазіргі кезге дейін әрбір психиатрдың столында жатады. Бұл, кітаптың ерекшілігі жай ординатор –дәрігердің еңбегі ретінде назар аударады. Бұл жәйт психиатрияның ғылыми негізінің тек институттарда ғана емес, практикамен шұғылданған дәрігерлер арасында да дамығанын көрсетеді.

Мәскеудің психиатрлар мектебі әуел бастан Петербург мектебіне қарағанда өзінің ерекше ғылыми назарымен бөлектенді. Егер Петербург мектебінің негізі анатомиялық–физиологиялық бағыт болса, Мәскеу мектебінікі –клиникалық суреттеме болды. Мәскеу психиатрлары негізінен психикалық бұзылудың клиникасын суреттейді. Санк –Петербург пен Мәскеу мектептерінің бұл бағыттары одан кейінгі жылдарыда дәстүрге айналды.

Мәскеудегі психиатрия лекцияларын профессор А.Я.Кожевников бастады. Бұл жылдан соң бұл кафедраға С.С. Корсаков жетекшілік етті. С.С. Корсаков психикалық ауру адамдарды ұялмай, жұмсақ және мұқият қарап, қатты ауырған кезде төсекке жатқызу туралы айтты. Корсаков Ресейдегі психиатрияда нозологиялық бағытты бастады. Ол бірінші болып тарихта алкогольді полиневритті психоз туралы жазды. Өз ісіне берілген терең білімді, ауру адамдардың сеніміндегі емдеуші ретіндегі дәрігер –психиатр басқа мамандардағы дәрігерлерден кем қызмет атқармайды, деген сөздер С.С.Корсаковтікі. 1889 жылы С.С.Корсаков Париждегі медициналық Конгресте полиневриттік пихоз туралы баяндама жасады. Бұл баяндама съездің бағдарламасына қосымша ретінде болды. Оның баяндамасын қатысушылар қызу қарсы алып, жоғары бағалады. 8 жылдан кейін, 1897 жылы Мәскеуде өткен 12 –халықаралық дәрігерлер съезінде Берлиннен келген профессор Жолли көптің қолдауымен айтылған ауру түрін «Корсаков ауруы» деп атады. Сонымен, С.С.Корсаков өзінің тірі кезінде халықаралық даңққа ие болды. Корсаковтан кейін Мәскеудегі психиатрия кафедрасын В.П.Сербский басқарды.

Ғылыми зеттеу жұмысында ол өзінің ұстазының жолын ұстады. Оның сот психиатриясы саласында еңбектері белгілі.

Ресей психиатриясында көрнекті із қалдырғандардың ішінде В.А.Гиляровский, М.О.Гуревич, М.Я.Серейский, О.В.Кербиков, А.В.Снежневский, В.М.Банщиков, Т.А.Невзорова А.А.Меграбян және басқаларды атап өткен жөн.

Балаларға деген психиатриялық көмек көрсетудің негізі бұрынғы Совет үкіметінің алғашқы жылдары салынды. 1918 жылы денсаулық сақтау халық комиссариаты балалардың психопатология бөлімін ұйымдастырды. 1923 жылы кемшілігі бар балаларды тәрбиелеу үшін педагогтарды дайындау мақсатымен дефектологиялық институт ашылды. Психикалық ауруы бар балаларды анықтау мен емдеу үшін алғашқы мекемелер ашылды. Бұл мекемелерде балалар психиатры ретінде Мәскеуде Г.Е.Сухарева, Т.П.Симсон, Е.А.Осипова, Санкт-Петербургте Н.И.Озерецкий, С.С.Мнухин қызмет атқарды. Балалар мен жасөспірімдер психиатриасын дамытуда В.В.Кавалев, А.Е.Лико, Г.К.Ушаков көп еңбек сіңірді.

Бұрынғы Совет Одағында қалың бұқара халыққа психиатриялық көмек көрсетуде ауруханалардан басқа жаңадан құрылған психоневрологиялық диспансерлер үлкен роль атқарды.

Қазақстандағы патопсихологияның даму тарихы. Қазақстан жерінде 19 ғасырда екінші жартысына дейін дәрігерлер және арнайы медициналық мекемелер болған жоқ. Сондықтан сол кезде көптеген психикалық ауру адамдар ешқандай дәрігерлік көмек ала алмады. Ондай ауру адамдарды «шайтан биледі» деп қарады. Осыдан «жынды» деген сөз пайда болды. Дегенмен мұндай адамдарға Батыс Европадағы сияқты қатал шаралар қолданылмады. Психикалық ауру адамдар өздерімен өздері болып, жолдарда шұбап жүрді.

XVIII ғасырда Қазақстанда психикалық ауру адамдарды тәуіптер, бақсылар, діңгелер, киелілер, дуаналар емдейді. Олар дұғамен, әнмен, домбыра мен қобызда ойнап, шөптерден жасалған дәрілерді қолданады.

Тарихи архивте психикалық ауру адамдарды емдеген кісілер туралы кейбір мәліметтер сақталған. Мұндай адамдардың, өздерінің психикалық ерекшеліктері болған.

Он адамға арналған бірінші психиатриялық аурухана («есінен ауысқандар» үшін үй) 1861жылы Орал қаласында, ал алты адамға арналғаны Жымпитыда ашылды. Артынан психиатриялық ауруханалар Омбыда (1893ж.), Семей мен Верныйда (1896ж.), Перовскийда (1907ж.) Ақмолада (1983ж.) ашылды. 1900 жылы кең байтақ Қазақстан жерінде психикалық ауруларға арналған 49 орындық ғана аурухана болды.

1913 жылы мұндай ауру адамдар үшін 7 ауруханада 216 орын, 1925-27 жылдары -130 орын, 1937 жылы 815 орын болды.

1948 жылы Қазақстан Денсаулық сақтау министрлігінде штаттан тыс бас психиатрдың, ал 1975 жылы штаттан тыс бас балалар психиатры деген орын енгізілді. 1957 жылы 1913 жылмен салыстырғанда республикамыздағы жататын орын мөлшері 10 есе көбейді. 1950-70 жылдары облыс орталықтарында психоневрологиялық диспансерлер мен кабинеттер, соның ішінде балаларға арналған бөлімшелер де ашылды. 1975 жылы Қарағанды қаласында балалардың психоневрологиялық қызмет құрамына 40 психиатриялық, 44 норкологиялық мекемелер, жедел психиатриялық көмектің 68 пункті, далалы мекендерде 217 психиатриялық және 223 наркологиялық дәрігерлік кабинеттер мен 380 фельдшерлік пунктер енді.

Психиатрия саласындағы ғылыми зерттеулер Қазақстандағы медициналық институттарда психиатрия кафедрасын ашумен байланысты. Алғашқы осындай кафедра 1935 жылы Алматы медицина институтында ашылды.

Мидың зақымдану кезіндегі және жұқпалы аурулардан соң өзгерістері туралы Б.Н.Серафимов пен А.П.Штесс жазды. Психиатрия мәселелері Қарағанды, Ақтөбе, Семей және Ақмола медицина инситуттарында да, Алматы дәрігерлік білімін жетілдіру институтында, соңғы жылдары Түркістан университеттінің медициналық факултетінде зерттелуде. Психикалық ауру жағдайындағы жоғары нерв қызметі психиатрия тарихымен халыққа психиатриялық көмек ұйымдастыру туралы мәселелер, шизофрения ауруының клиникасы оны емдеу жолдары зерттелді (Т.А.Әлімханов, К.А.Әділханова, Т.С.Букашев, Г.И.Зальцман, Е.Д.Косенко, Е.Б.Байтораев, Ю.Т.Жангелдин, М.Ш.Жамантаева, Н.Т.Измайлова, Г.А.Макеев, К.Т.Сәрсенбаев, В.М.Шыналиева). Балалар мен есейген адамдардың психикалық зақымдану зерттелді (Р.Г.Илешева, Г.М.Кудьярова, Ю.И.Беспалов). Жұқпалы және соматикалық аурулардан, алкогольлизм мен гашишті пайдаланудан кейінгі болатын психикалық аурулар зерттелді (А.Е.Грудев, Д.А.Хайруллина, Ю.Ф.Прилескей, Е.К.Медетов, А.Г.Каляпин, А.С.Удовиченко, В.Е.Вецнер). Сонымен қатар невроздар соған жақын аурулар тексерілді (А.М.Свядощ, В.И.Русаков, Е.М.Деревенская, Т.К.Кудеренов). Халыққа көрсетілетін психиатриялық көмектің жетілдіру жолдары қарастырылды(М. А. Гонопольский, Р. Г. Илешева, В. А. Щетенин). Норкология деген жаңа дамып, маскүнемдік, нашақорлық пен токсикомания мәселелері қолға алынып, әйелдер мен жасөспірімдер арасындағы жоғарыдағы көрсетілген зақымданулардың басқа психикалық аурулар мен бірге болуы зерттелуде (М. А. Гонопольский, Р. Г. Илешева, Н. Т. Измаилова, А. С. Сұбханбердина, Қ. З. Садуақасова).

іі ТАРАУ. ПАТОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СИНДРОМДАР.

Өткен тарауларда жекелеген психопатологиялық белгілерде бұзылулар жекеленбей басқа бұзылулармен қатарлас келетіні және оларды бір бірінен ажырату қиындыққа соғатыны айтылды. Әр түрлі аурулардағы белгілердің қосарлануы кздейсоқ емес. Әрбір ауруда белгілер түрліше қосарланады. Синдром жалпы патогенетикалық негізі бар, іштей өзара байланысты белгілердің қосындысы. Бір аурудың өрісінде бірнеше белгілер ауысы мүмкін. Бұл ауысулар кездейсоқ емес, бір ауруға тін заңдылықпен өтеді. Басқаша айтқанда әрбір аурудың дамуында белгілі стереотип, белгілі жол болады. (И. В. Давыдовский). Сондықтан әрбір аурудағы клиникалық булгілерді және олардың ауысу заңдылықтарын білу аурудың дұрыс диагнозын қоюға көмектеседі. Кейде аурудың өрісін анықтау үшін айлар керек. Аурудың даму стереотипін біле тұра оның өрісін болжауға болады. Әр түрлі ауруларда бірнеше түрлі синдромдардың басым болатыны анықталды. Синдромды дұрыстап анықтаудың аурудың дұрыс диагнозын қоюда мәні өте зор. Дұрыс диагнозсыз ауру адамға жедел көмек көрсету мүмкін емес. Мысалы ойы алжасқан адамды (қараутқан, делирий) дереу ауруханаға жатқызу керек. Себебі ондай ауру өзіне де, басқаларға да қауіпті. Сол сияқты терең депрессия кезінде де ауру адамды ауруханаға жатқызу керек. Өйткені мұндай адам өмір сүргісі келмей өзін өзі өлтіруге әрекет жасауы мүмкін. Синдромды екі топқа бөлуге болады: сананың бұзылуы және сананың бұзылмауы. Сананың бұзылуының өзіне тән белгілері бар. Мысалы делириозды ой алжасуында айналадағыларды танымай қай жерде, қай уақытта екенін білмей, әр түрлі елестеушіліктер, алдымен көру елестеушілігі, сандырақ ойлар болып, жүріс тұрысы қозады. Басқа ой алжасуында да өзіне тән белгілердің қосындысы болады. Бұларды ой алжасу синдромы дейді. Ой алжасуынан басқа ой алжаспау синдромдары болады. Оған төмендегілер жатады. Елестеушілік (галлюцинаторлық) белгілер не галлюциноз. Бұл көбінесе ой алжаспау жағдайында өтеді. Мұнда алдыңғы қатарға сөздер ретіндегі ес елестеушілігі шығады. Осындй елестеушіліктер көбіне мағынасы ұнамсыз монолог не диалог ретінд болады. Галлюциноз кезінде адам үрей, қорқу, мазасыздану болады. Галлюциноз мидың органикалық зақымдануында, жұқпалы аурулармен уланғанда (сифилис, маскүнемдік) болады. Сандырақтың әр түрлі синдромдары. Парнойяльді синдром. Бұған елестеушілгі жоқ, түсіндірме ретінде құралған жүйелі сандырақ белгілері жатады. Парнойяльды сандырақ кезінде ауру адамдардың әңгімесі жүйелі болады, бірақ деректі фактілер басқаша түсіндіріледі. Мұнда сезімнің бұзылуы, жалған және нақтылы елестеушіліктер, психикалық автоматизмдер болмайды. Маңызы бойынша мұндағы сандырақтар қудалау жаңалық ашу түрінде болады. Параноидтік синдром не Кандинский - Клерамбо синдромы. Мұнда сандырақтың жүйеленуі паранойяльды сандырағындай айқын болмайды. Сандырақ бейнелі болып, сезіну процестері бұзылады. Есту елестеушілігі жиіленіп, негізінен Кандинский мен Клерамбо жазған жалған елестеушілік пен психикалық автоматизмдер орын алады. Сандырақ ойлардан әсіресе әрекет пен қудалау сандырағы болады. Психикалық автоматизм құбылысы ассоциативті, қозғалыс және сенестопатикалық автоматизмдерден құралады. Ассоциативті автоматизм күшпен туатын, еріксіз пайда болатын ойлар. Бөтен, қолдан жасалған, күшпен енгізілген ойлар. Ауру адам өзінің жасырын ойларын бәрі білетіндей сезінеді. Бұл ашықтық белгі (симптом открытости) деп аталады. Бөтен ойларды енгізу белгілері болуы мүмкін. Ауру өзінің не енгізілген ойларды дауыстар ретінде естиді. Бұл ойлардың жаңғырықтануы. Жалған қуғыншылар және басқа адамдармен ой арқылы қатынас жасауы мүмкін. Ой арөылы сөйлесіп, пікір таластырады. Қозғалыс авоматизмі не кинестетикалық автоматизм. Ауру адамдардың қозғалысы өз еркімен емес, басқаның әсерімен болады. Ол өзінің қозғалыстарын басқа біреудің әсерімен байланыстырады. Басының бұрылуы, қолдарының көтерілуі, көздерінің қозғалысы біреудің әсерінен сияқты. Аурудың сөздері де өзінікі емес, басқанікі сияқты болады. Сенестопатиялық автоматизм. Ауру адамдардың айтуы бойынша олардың ойлары мен қозғалыстары ғана емес, барлық сезімдері басқалардың әсерімен болады. Олар суық пен күйдіргенді (термикалық сенестопатия), ауырған мен шанышқанды (алгиялық сенестопатия), бір нәрсенің тері астында жыбырлауы (кинестетикалық сенестопатия) сезінеді. Мұның бәрін басқа біреудің әрекетімен байланыстырады. Кейде аурудың айтуынша қуғыншылар олардың дәретке отыруын, жыныстық қозуын тоқтатады. Парафрендік синдром жүйелі қуу және әрекет сандырағы қияли маңызды ұлылық ойлармен қатарласады. Ауру адамдар өздерін құдаймыз, жердің қожасымыз деп санап, климатты өзгертіп, соғысты тоқтатып, барлық әлемге әсер етеміз дейді. Парафрендік белгі көбіне шизофрения ауруында болады. Жабысқақ синдром жабысқақ ойлардан, үрейлерден, әрекеттерден тұрады. Неврозда және баяу ағымды шизофренияда кездеседі.

Эмоцииональдық синдромдар. Бұған маникальды және депрессивті синдрмдар жатады. Маникальды синдром үш белгіден құралады: көтеріңкі, қуанышты көңіл күй, жылдам келетін ойлар және сөйлеу мен қозғалыс белсенділігі. Кейде қуанышты көңіл күймен қатар ауру ашуланшақ, ызалы болады. Онда ызалық маниясы туралы айтады. Депрессивті синдром үш белгіден құралған: қайғылы көңіл күй, баяу ойлар, сөйлеу мен қозғалыс тежелуі. Кейде сөйлеу мен қозғалыстың баяулауы айқындалып, ауру адам мүлде үндемей және қозғалмай қояды.

Апатиялық синдром. Бұл селқостықтың, дәрменсіздіктің, әлсіздіктің қосындысы. Органикалық ауруларда, шизофренияда кездеседі. Кататониялық синдромдар. Кататониялық қозу және катотониялық ступор ретінде білінеді. Кататониялық қозуда мағынасыз, бағытталмаған сөз және жалпы қозғалыс қозуы орын алады. Ауру адамның сөзі үзілді кесілді мағынасыз болады. Бір сөз бен сөйлемді қайталай береді. мұны вербигерация дейді. Айналадағыларың айтқанын қайталай береді. (эхохалия). Айналадағылардың сөзін ғана емес, әрекетін де қайталайды (эхопраксия). Аурудың қозғалыстары күтпеген жерден ырықсыз, боямалы, қитұрқылы (вычурные движение) болады. Ауру адам көбіне бәрін керісінше жасайды. Мұны негативизм дейді. Мағынасыз қозу, қиқаңдау, бет әлпетін өзгерту орын алады. Ауру адамдар ырықсыз, кенеттен төсектен атып тұрып, қаша жөнеледі, кимдерін шешіп, қолына түскенінің бәрін сындыра бастайды. Олар әр түрлі қитұрқылы қимылдар жасап түкіріп, нәжісін өзіне жағады, тағамдарды шашып, басқалардың көзінше өзінің жыныс мүшесін қоздыра бастайды. Кататониялық ступор қозудан кейін не ауырудың басында пайда болады. Мұндай жағдайда ауру адам үндемейді (мутизм), қозғалмайды, бұлшықеттердің тонусы жоғары болады. Сұрақтарға жауап бермейді. Олар суыққа, ыстыққа сулы төсекке, қарыны ашқанға ауырғанға, қауіпті жағдайға (өрт, жер сілкіну, бомбаның жарылуы) көңіл аудармайды. Ауру ұзақ уақыт бір позада болып, барлық бұлшықеттері тартылады. Балауыз иімділікті ступор. Ауру адамдар үндемей, аз қозғалып, ұзақ уақыт берілген позаны сақтайды. Мысалы, жатқан аурудың басын көтерсе, қол аяғын ыңғайсыз жатқызса, ол ұзақ уақыт осы позада болады. Сағаттап, тәуліктеп шалқасынан жатқан ауру адамның басы жастықтан көтеріңкі тұрады. Бұл ауа жастығының белгісі. Негативистік ступор бұл толығынан қозғалмау, позасын өзгертуге арналған әрекетке ауру адам қарсылық жасайды, бұлшықеттер күрт тартылады. Аурудың ауызын қараған кезде аузын қатты жабады, пульсін санағанда қолы күрт тартылады. Кейде ауру адам құрсақта жатқандай бүгіліп, аяғы ішіне, йегі кеудесіне тартылап, ерні салбырайды. Каталониялық синдром люцидті және онейроидты болып бөлінеді. Люцидті кататониялық синдромда ауру адамның есі дұрыс (санасы бұзылмайды), айналадағыны түгелдей қабылдап, артынан барлық оқиғаларды тұп тура есіне түсіреді. Онейроидты кататониялар кезінде онейроидты ой алжасуы болады. Бұл кезең өткеннен соң ауру өзінің онейроидты қорқыныштарын түгелдей айтып береді. Шын оқиғалар есте сақталмайды. Кататониялық синдром шизофренияда жиі кездеседі.

Корсаков синдромдары. (Әуелгі жазған С.С. Корсаков). Басқаша бұл белгі амнестикалық деп аталады. Мұнда бұрынғы оқиғалар есте сақталып, кейінгі оқиғалар естен шығады. Ауру адам қайда екенін, айналадағылардың кім екенін білмейді. Тамақты ішіп алып, ішкен жоқпын дейді. Бұрынғы оқиғаларды арасында көп жыл өтсе де түгелімен есінде сақтайды. Мысалы, 30 жыл бұрын көрген түсін айтып береді. Жақында болған жағдайды ұмытып, оның орнына болмаған оқиғаларды айтады. Мұны конфабуляция дейді. Мысалы кеше қайда болдыңыз деген сұраққа қыстақта болдым, шөп шаптым дейді. Шынында ол кеше ауруханада еді. Корсаков синдромы маскүнемдікте, уланғанда, мидың органикалық ауруларында (тамырлар ауырғанда, ісіктерде) кездеседі.

Астениялық синдром. Мұнда қатты психикалық зорығу және жиі организмнің әлсіреуі болады. Ауру адамның ойлау қабілеті төмендеп не жоғалып, назары нашарлайды. Олардың көңіл күйі төмен, енжар, айналадағыға селқос не ашуланшақ, жылауық болады. Мұндй жағдай әр түрлі психикалық және соматикалық аурудан кейін дамиды. Психопатия тәрізді синдромдар аурулардың мінез құлқы өзгереді, тәртібі нашарлайды. Психопатологиялық синдромдар арасында ерекше орынды ақылдың кемістігі алады. Ақылдың кемістігінің негативті табиғаты бар. Бұл бір аурудың қорытындысы ретінде бірте бірте дамиды. Әуелгі кезде ол аз білінеді. Бірақ, ауру нашар емделсе не белгілері әбден анықтамаса ақылдың кемістігі бірінші орынға шығады. Бұл жағдайда позитивті психопатологиялық деп аталатын белгілер нашар білінеді. Мысалы елестеушіліктер азайып сандырақ ыдырап манкальды жағдайлар мен депрессия бір сарынды, солғын болып, ал ақылдың кемістігі күшейеді. Басқаша айтқанда негативті симптомдар біліне бастайды. Ақылдың кемістігі психика нашар дамығандықтан туа пайда болады және психикалық аурулардың нәтижесінен болады. Туа пайда болған (олигофрениялық) ақылдың кемістігінде жалпы психика жетілмейді. Бұл ауру адамның абстракты ойлауының жоқтығынан, білімі аздығынаан, эмоциялардың кедейлігінен білінеді. Жүре пайда болған ақылдың кемістігі (деменция) аурулардан кейін, мидың органкалық тұрпайы зақымдануынан болады. Онда адамның барлық жекелік ерекшеліктері жоғалып, есі төмендеп, ауру адам өзі шамасыз екенін сезінеді. Аурудың түріне қарай ақылдың кемістігі органикалық (қан втамырлары зақымданғанда, жарақаттан кейін), шизофрениялық, қояншық ауруы және т.б бөлінеді.

Арнайы психиатрия

Психикалық аурулардың этиологиясы мн патогенезі

Психикалық ауруларды тудыратын себептерді зерттеу олардың екі топтан(ішкі және сыртқы) құралатының көрсетті.

Сыртқы себептерге әр түрлі инфекциялар, улану, физикалық және химиялық зақымдану жатады.

Ішкі себептерге-организмнің жағдайы,сыртқы қолайсыз әсерге қарсыласу деңгейі жатады.Ішкі себептер адамның ауруға шалдыққанға дейінгі жағдайына,жасына,жынысына,ішкі ағзалар мен эндокриндік жүйенің жағдайына байланысты әр түрлі болады.Олар аурудың дамуына жағдай жасайды.

Аурулардың этиологиясын(пайда болу себептерін) анықтау үшін ішкі мен сыртқы жағдайлардың қарым-қатынасын зерттейді.Бұл зерттеудің әсіресе балалар тәжірибесінде мәні зор.Балалар организмінде бір жағынан зақымдану процесі,ал екінші жағынан өсу мен даму процесі кездеседі.Бұл жағдай олардағы психикалық зақымдану ересектерге қарағанда ерекше өтетінін көрсетеді.

ІІІ. ПАТОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ БОЙЫНША ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ.

Психикалық ауру адамды тексерудің негізгі тәсілі ретінде сол адаммен әңгімелесу және оның жүріс-тұрысын бақылау қолданылады. Аурумен әңгімелесу белгілі бір жүйеде өткізілуі керек.Әңгіме кезінде оның өмірі және анамнезімен танысып,ол туралы барлық мәлімет ауру тарихына не емханалық картаға жазылады.Аурудың өмірін,анамнезін анықтағанда төмендегідей деректер алынады.Ауру адамның туыстары және оның айналасындағылар туралы мәлімет.Ата-анасы мен жақындарында психикалық аурулар,маскүнемдік,улану,нашақорлық,соматикалық аурулар және олардың мінез-құлқында ауытқулардың бар жоғын анықтау.Ауру адамның дамуы туралы.Шешесінің екі қабат кезіндегі жағдайы мен босануы ,аурудың бала кезіндегі физикалық және психикалық дамуы,қандай жаста отырды,жүрді,сөйледі,оқыды,бала кезінде және мектеп жасында қандай аурулармен ауырды,зақымдануы,улануы,қабілетті,еңбек өмірін қандай мамандықтан бастады.Жыныстық және отбасының өмірі,психикалық зақымдануы,соматикалық аурулары.Ми-бассүйек зақымдануы ,олардың ауырлық деңгейі ,темекі шегу,арақ ішу ,уланатын және нашақорлық заттарды пайдалану-пайдаланбауы.Тұрмыс және материалдық жағдайы ,отбасындағы психологиялық жағдайы. Аурудың анамнезімен танысқанда оның алғашқы белгілері,артынан білінген белгілері туралы толық мәлімет алуға тырысу керек.Ауру адамнан қандай ем қабылдағанын,оның қалай әсер еткені туралы сұрап,егер ол бұрын ауруханада жатса,қалай емделді,онан соң ауруынан жазылды ма,жұмыс істеп,оқуын оқыды ма.Осыларды білу керек.Жазылып шығу мен қайтадан ауруханаға түсу не тексерілуге дейінгі мерзімдегі мәліметтерді катамнез дейді.Катамнездегі мәліметтер аурудың барысын,ауру адамның өмірге бейімделуін білу үшін аса құнды. Психиатриялық тәжірибеде аурудың өзінен алынған мәліметтер жеткіліксіз болады.Оның өмірі және ауруы туралы жақын туысқандарынан сұрау керек.Аурудың өзі айтқандары-субъективті анамнез,ал жақындары айтқаны-обьективті анамнез болып саналады.Обьективті анамнездің мәліметтері субъективті анамнезді толықтырады.Бұдан басқа ауруды толық соматикалық тексеруден өткізу керек.Оның ішкі ағзаларын,нерв жүйесін тексеру қажет.Жан-жақты тексерулерді өткізу үшін психиатриялық ауруханаларда негізгі психиатр дәрігерінен басқа кеңесші ретінде терапевт,окулист,стоматолог,құлақ-тамақ дәрігері,невропатолог,физиотерапевт,сексопатолог,педиатр болады.Ауру адамдарды зерттеуде психолог дәрігерге көп көмек көрсетеді.Керек жағдайларда басқа мамандағы дәрігерлер консультацияға шақырылады (жұқпалы, бүйрек, өкпе ауруларының дәрігерлері).Зәр мен қанның жалпы анализі оларды биохимиялық түрде зерттеу,жұлын сұйығын зерттеу сияқты параклиникалық әдістер қолданылады.Бас сүйектің ренгентрографиясын,электроэнцефалограммасын(ЭЭГ),реоэнцефалограммасын(РЭГ),мидың компьютерлік томографиясын,патанатомиялық зерттеулер жүргізіледі. Ауруханадағы ауру тарихына не емхан картасына өмірлік анамнез мәліметтерінен кейін ауру адамның соматикалық және неврологиялық жағдайын,лабораториялық зерттеулердің қорытындысын көрсету керек.Аурудың психикалық жағдайын жазуда онымен дәрігердің әңгімесі,оның жүріс-тұрысын бақылау орталық орын алады.Ауру адамның психикалық жағдайын психиатриялық арнайы атауларды қолданбай,дәрігер өз сөзімен жазуы керек.Психикалық жағдайды осылай етіп жазу өз мәнін бірнеше жыл жоғалтпайды және объективті түрде болады.Арнайы атаулар қолданылса,оларға түсінік беру керек(мысалы,елестеушілік атауы қолданылса,ауру адамның не еститінің,не көретінін жазу керек).Психикалық жағдайын жазғанда әрбір ауру адамда қандай негізгі бұзылушылық орын алатынын көрсету керек.Оларды зерттегенде ештеңе сырттай қалмау үшін жұмысты белгілі бір жүйемен жүргізген жөн. Ауру адаммен кездескенде оның сыртқы пішініне,қозғалуына,жүріс-тұрысына,санасының анық еместігіне көңіл аудару қажет.Аурудың жағдайын толығырақ білу үшін сұрақтар қойылады,уақытты,тұрған жерін,айналадағылар кім,өзінің кім екенін сұрау қажет. Ауру адамның эмоциональдық жағдайын оның сыртқы пішінінен,көзқарасынан,позасынан,қозғалысынан білуге болады.Егер оның көңіл-күйі төмен болса,беті қайғыны,зарығуды көрсетеді.Қабақтары жабыңқы,маңдайынды ұзын әжім,ауыз бұрыштары салбыраған болады.Ауру өзінің көңіл-күйінің нашар екенін айтпай,жасыруы мүмкін.Мұндай жағдайда ауруды бақылаудың маңызы зор.Егер оның көңіл-күйі көтеріңкі болса,ол күліп көп сөйлейді. Көңіл-күйі нашар болған ауру адаммен сөйлесу өте қиын.Ол жай, ақырын сөйлейді. Сезім мен қабылдаудың бұзылуын білу оңайға түспейді.Ауру адам тың тыңдайды,қарайды,тамақты иіскейді,өзінен бірдеңені лақтырғандай болады.Ыңғайын тауып сұрасаңыз ол көргенін,қандай иісті сезетінін,денесінде не сезетінін айтады. Ойлаудың бұзылуы-кейде бірден бақылаудың басында білінеді.Бұл бұзылудың белгісі сөйлеудің жылдамдауы не бәсеңдеуі.Ойлауы қисынсыз болғанда ауру адамның сөйлегенін түсіну мүмкін емес.Оның сөйлемі байланыссыз,жекеленген сөздерден құралады.Ауру жабысқақ құбылыстар туралы айтып,олардың аурумен байланысты екенін түсінеді.Егер ауру адамның ізге түсу ойлары болса(қарым-қатынас, қызғану, әрекет жасау сияқты сандырақ ойлар), оны анықтау оңайға түспейді. Себебі ол ондай ойларын жасырады. Сол себептен ауру адамның жүріс-тұрысын бақылаудың мән-жайын шебер түрде сұраудың мәні зор. Ауру мазмұны депрессивті сандырақ ойлар болса(өзін-өзі жоққа шығару,кінәлау сандырағы, ипохондриялық сандырақ), ол өз ойын бірден айтпайды. Мұндай жағдайда ауру адамның жүріс-тұрысын ас пен дәрі қабылдауын бақылаған жөн.Кейбір жағдайда ауру адамдар тамақ пен дәрі қабылдаудан бас тартады. Ұлылық, байлық сандырағы болған ауру адамдарды тануда қиындық болмайды,себебі олар өз байлығы мен ұлылығы туралы қиналмай айтады және олардың көңіл-күйі көтеріңкі болады.

Назар,ес,ойлау,интеллекті зерттегенде психология тәсілдері қолданылады.

Аурудың жеке басының мінез-құлқының темпераментінің ерекшеліктері туралы біз оның өмірбаянынан анамнез мәліметтерінен жанама түрде білуімізге болады.Жеке адамның ерекшеліктерін психологтар арнайы психологиялық тәсілдер арқылы зерттейді.Психологиялық тексерулердің мәліметтерін психиатр-дәрігер аурудың диагнозын қоюда пайдаланады.

Клиникалық-психологиялық зерттеулерде аурудың күнделігіне жазылған өзін-өзі бақылау мәліметтері де пайдаланылады.Аурудың психикалық жағдайын түсіну үшін оның сүреттері және басқа творчествосымен танысудың маңызы зор.

Тәжірибелік психологиялық зерттеу.

Жеке психикалық процестердің сапасын бағалау және жеке адамның ерекшеліктерін анықтау үшін психологиялық көрсеткіштер қортындысын клиникалық тәжірибеде қосымша маңызы зор.Бұл қорытындыны бақылау әдістері арқылы жүргізілген клиникалық психологиялық тексерулердің,бағытталған психологиялық әңгіменің өмір мен ауру туралы анамнезінің мәліметтерімен салыстыру керек. Жеке алынған психологиялық тест жетілмегендіктен жауап кездейсоқ болғандықтан,эксперимент жағдайының ерекшелігінен тексерілушінің тексеру кезіндегі психикалық және физикалық ерекшелігінен қате болуы мүмкін.Сондықтан тексерулерді қайталап,алынған мәліметтерді салыстыру керек.

Тәжірибелік психологиялық тексерулер жеке адам туралы қосымша ,құнды мәліметтер алуға мүмкіндік жасайды.

Төменде кейбір әдістердің жалпы және қысқа мінездемесі берілген.

Зейінді зерттеу. Біркелкі бейнелері бар кестелер арқылы жүргізіледі. Мысалы қолдың қатысуынсыз кезекпен түсі бірдей суреттерді санау. Түзету (корректуралық) әдісі бойынша бірдей әріптер мен цифрларды сызу. Жауапты бағалаған кезде тапсырманың орындалуының ұқыптылығы, жылдамдығы, пациенттің қажуы еске алынады. Бұл әдістер назар белсенділігін, алаңсыз ойлау реакциясын тексеруге қолданылады.

Суреттердегі жоқ бөліктерді анықтау әдісі де қолданылады. Тексерушілерге суретті көрсетіп, жетпейтін бөлік туралы айтқызады.

Біртіндеп қиындатылған сандарды (цифрларды) шығару, ай мен күндердің аттарын айту әдісі де қолданылады. Мысалы, тексерілушіге 100-ден бір санды алып тастау, ай мен апта күндерін керісінше атау сияқты тапсырмалар беріледі.

Есті зерттеу. Тексерілушіге 10 секунд ішінде кестедегі фигураларды көрсетіп, оларды есіне сақтау жүктеледі. Қалыпты жағдайда 5-6 фигура есте сақталады. Бұл әдіс арқылы көру есінің ерекшелігі анықталады. Естіген сандарды, сөздер мен сөйлемдерді сақтау – бұл естуді тексеру. Анық және жай айтылған сандарды, сөздерді, сөйлемдерді ұқыпты тыңдап, есте сақтауын сұрайды. Сау адамдар 10 сөздің 5-9-ын есте қалдыратыны анықталады. Есі жақсы адам үш-төрт қайталаған соң жаттап алады.

Пиктограмма (профессор А. Р. Лурия ұсынған). Жанама түрдегі еске сақтауды тексеру үшін пайдаланылатын әдіс. Есте сақтау үшін сайланып алынған сөздер алынады. Ексерілушіге таза қағаз, қарындаш пен нұсқау беріледі: «Енді сөздің есіңізді басқа әдіспен тексереміз. Сіз айтылған сөздер мен сөйлемдерді есте сақтаңыз. Есте қалдыруға қиын әрбір сөздің орнына сурет салу керек. Бүл сурет сізге есте қалдыруға көмектесуі керек. Әріпті де, сөзді де жазбаңыз». Бұл нұсқау бірақ рет көрсетіледі. Ауру адамның сурауы бойынша қайталанады.

Үлгі ретінде төмендегі сөздер (түсініктер) жиынтығын береміз:

1. Көңілді мейрам; 2. Ауыр жұмыс; 3. Дәмді кешкі ас; 4. Ауру; 5: Қайғы; 6. Бақыт; 7. Махаббат; 8. Даму; 9. Айырылу; 10. Алдау; 11. Жеңіс; 12. Ерлік; 13. Дұшпандық; 14. Әділеттік; 15. Күмән; 16. Достық.

Жылжымалы талдау үшін маңызы бар осы көрстілген сөздердің кезегін сақтау керек. Тексеруден жарты сағат өткен соң тексерілушіден суреттер бойынша сөздерді айтып беруді өтіну керек.

Пиктограмма әдісі жеке адамның есін ғана емес, оның ойлау, қабылдау, эмоция ерекшіліктерін анықтауға қолданылады. Эксперименттік тексерудің алғашқы кезінде тексеруші тексерілушінің түсіндірмесін және қысқаша пікірін, тапсырма орындау уақыты мен үзілістерін белгілеп отырады. Тексерілуші тапсырманы орындаған соң, тексеруші оны сұрай отырып, оңай және қиындықпен келген түсіндірмелерін белгілейді. Сұрау кезінде тексерілушінің абстракты бейне деңгейі және осы бейненің тексерілуші үшін маңызы анықталады.

Пиктограмма мәліметтерінің сапасы жіктеліп, пиктограмманың әр бейнесі формальды түрде бағаланады. Р түрлі типті бейнелердің саны да бағаланады. Пиктограмманың формальды түрге жатпайтын ерекше суреттері бөлініп алынады (мысалы, психикалық аурулардың суреттері).

Ассоциацияны зерттеу. Ассоциативті (сөздік) тәжірибе. Ассоциативті тәжірибенің классикалық нұсқасының алдында инструкция жасалынып, ол бойынша тексерілуші экспериментатор айтқан сөзге өзінің ойны келген бір сөзбен жауап беруі керек. Тексерілуші нұсқаушы жақсы ұғуы керек: ол тәжірибе кезінде қозғалмауы және қайталап сұрамауы керек. Тексеру кезінде хатнама жазылып, оған айтылған сөздер, жауаптың латентті мерзімі (айтылған сөзге берілген жауап арасындағы уақыт) көрсетілуі керек. Жауап толығынан жазылады. Сау адамның латентті мерзімі 0,5-2 секунд. Кейбір реакциялардағы латентті мерзімнің ұзаруы қолданылған сөздің ерекшелігіне байланысты (мысалы, «ауруына қатысы» бар сөз). Жауабы бір сөзді не көп сөзді болуы мүмкін (көп сөзді болуы белсенді тежелудің нашарлауын көрсетеді). Жауап сапасына байланысты барлық сөз реакциялары жоғары, төмен, атактикалық болып бөлінеді.

Жоғары реакциялар жалпы нақтылы (үстел – ағаш, жаз - ыссы), абстаракциялы (бұлбұл - құс, керосин - сұйық), төменгі сөз реакциялары шамамен айтылады (жауаптың орнына тексерілуші «қайда», «қандай» деген сұрақ қояды), қабыл алмау («білмеймін», «ойыма түспейді», «істей алмаймын»), одағай сөздер («ох», «ой») персервациялар ретінде (2-3 сөзге бірдей жауап), эхолалия (жаңғырық) ретінде қолданылған сөзді қайталау («үй» - «үй», «бақыт» - «бақыт»). Атактикалық реакцияларда жауап қолданылған сөздердің мағынасымен байланыспайды («қияр» - «керосин», «дәрігер» - «сандық»).

Тәжірибе аяқталған соң жоғары, төменгі, атактикалық, көп сөзді реакциялар, олардың латентті мерзімі анықталады. Мимикалық, вегетативтік-қан тамырлық және басқа реакциялардың айқын көрінісі тіркеледі.

Ойлау процестерін зерттеу. Жалпылау. Тексерілуші ұсынылған суреттің жалпы түсінігін және заттардың атын атауы керек.

Түсініктердің топтастырылуы (классификациясы)

Зерттеуші тексерілушіге киімнің, жануарлардың, көкөністердің және басқа заттардың суреттері бар картшкелер ұсынады. Кейбір картшкелерде зат суретінің орнына оның аты жазылуы мүмкін. Бұл жағдайда тапсырма күрделі болады (әсіресе балалар үшін). Тексерілуші картшкелердегі заттардың ұйқастығын айтып және топқа бөлуі керек. Сау адамдар заттарды топқа бөлу кезінде өмірлік тәжірибеде қалыптасқан шартты рефлекстік байланыстарды пайдаланады.

Түсініктерді бөлу. Тексерілуші өзіне белгілі үй мен жабайы жануарлардың, ағаштардың атын айтуы керек.

Артық түсінікті шығару – бір топ ұқсас заттардан бұл түсінікке жатпайтын затты бөлу. Тексерілуші төрт заттан оларға ұқсамайтынын ашып тастау керек.

Мақалдар мен астарлы сөздердің ауыспалы мәнін түсіну. Тексерілуші мақал мен мәтелдердің ауыспалы мәнін түсіндіру керек («Темірді қызған кезде соқ», «Жылтырағаннанның бәрі алтын емес»). Ойлау бұзылған кезде сөздің ауыспалы түсінігінің орнына дәл түсінік беріледі.

Ұғынуды зерттеу үшін келесі әдістер ұсынылады: суреттің мағынасын түсіну, біртіндеп суреттер бойынша оның мәнін (әңгімені ұғынуды тексеру А. Н. Бернштейн ұсынған), мағынасыз суреттер мен тексті ұғынуды тексеру.

Қиыстыру дағдалары мен әрекеттерін тексеру. «Конструкциялық әрекет» және «конструкциялық ойлау» деген ұғым бар. «Конструкциялық ойлау» - есепті қиындықсыз ойында шығару. «Конструкциялық әрекет» - есептерді әрекет арқылы шығару.

Келесі әдістер қолданылады: әріптерден мағыналы сөздерді құрау, Сөздерді қалып қойған әріптермен толтыру, суретті жеке бөліктерден құрау (А. Н. Бернштейн ұсынған), суреттегі жетіспеген бөліктерді толтыру (Равен ұсынған).

Адамның жеке басының ерекшеліктерін тексеру. Жоғары нерв процестерінің күшіне, тепе-теңдігіне және жылжымалылығына (қозу мен тежелудің) қарай бөлініп, арнайы лабороториялық тексерулерде анықталады.

Пациенттің ауырғанға дейінгі (преморбидті) жағдайын шамалап түсіну үшін дәрілер нерв жүйесінің типологиялық қасиеттерімен байланысты жеке адамның кейбір қасиеттерімен (мінез, темперамент) танысады. Бұл туралы мәлімет «Жеке адам» деген тарауда жазылған. Адамның жеке басының ерекшеліктерін бағытталған психологиялық әңгімеден, жақын туысқандарымен сөйлесуден байқауға болады.

Жеке бастың ерекшеліктерін тексергенде әр түрлі авторлар ұсынған сұраулар қолданылады (Айзенк, Векслер, А. Е. Личко, Л. А. Булахова). Мысал ретінде адамдарды мінез ерекшіліктері бойынша (Юнг ұсынған) экстраверт және интравертке бөледі. Біріншілер – көпшіл, қайырымды, еркін, шат, өзіне сенімді, басшы болуға тырысады. Олардың достары көп, оптимист, ақкөңіл, кейде ашушаң, ұстамсыз болады. Екіншілер – тыныш, салмақты, ақылды, сақ, бейбітшіл, өз әрекеттерін ойлап жасау, рационализм, өз тәртібін бақылау, көп емес, бірақ тұрақты жолдастары бар, этикалық нормасы жоғары, оқуды жақсы көреді.

Талаптану деңгейін тексеру (Хоппе ұсынған, Б. Е. Бежанишвили өзгерткен, 1967). Талаптанудың объективті – принциптік және субъективті – жекеленген түрлері болады (В. Н. Мясищев, 1935).

Талаптанудың субъективті, - жекеленген түрі өзін жоғары бағалау, өзін мақұлдау, өзінің жақсы-жаман жағын көрсетумен ерекшелінеді.

Тексерушіге сұрақтары біртіндеп қиындайтын, жүйелі номерленген 12 жұп картшке береді. Кезекпен кезкелген картшканы алып, жауап беруі керек. Мұнда жауап беру уақыты есептеледі (Тексеруші уақытты ұзартуы не қысқартуы мүмкін). Тексерілушінің табысты не табыссыз болуы осы уақытқа байланысты. Жауапты бағалаған кезде тексерілушінің тәртіп ерекшеліктері, тапсырманы қиындатудың керектігі не керек еместігі еске алынады.

Алынған мәліметтер бойынша адамның жеке басының намысы, өзін-өзі бағалауы, талаптану деңгейі, реакцияларының табысты не табыссыз болунан бара-бар не бара-бар емес сияқты кейбір ерекшеліктерді анықтауға болады.

Өзін-өзі бағалауды тексеру (Т. В. Дембо мен С. Я. Убинштейн бойынша). Тексерілуші ұсынылған төрт тік сызықтан («басқыштар») денсаулығы, мінезі, бақыты, ақылы жағынан өз орнын көрсетуі тиіс. Кейін әңгіме кезінде тексерілушінің денсаулық пен ауру, бақыт пен бақытсыздық, жақсы не жаман мінез, ақылды не ақымақ адам туралы түсінігін анықтайды. Дені сау адамдар өзін-өзі бағалауға қарамай, өмірлік объективті жағдайға байланысты «өз орнын» сызықтың ортасынан көрсетеді. Олар өздерін орташа денсаулықы, орташа ақылды, орташа мінезді және орташа бақытты деп көрсетуге тырысады.

Психологтар тәжірибелік-психологиялық тексеру әдістерін қолданады, олар жоғары мамандандырылған тәсілдерді керек етеді.

ІҮ ТАРАУ. ПАТОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУДІҢ ҚҰРЫЛЫМ ПРИНЦИПТЕРІ.

Сыртқы себептер. Инфекциялар.Кез келген инфекциялар орталық нерв жүйесіне әсер етеді.Әсіресе нерв жүйесіне әсер ететін нейротропты инфекциялар бар(тұмау,бөртпе,сүзек).Жұқпалы аурулардағы психикалық құбылыстар екі механизмге байланысты.Біріншісі жалпы организм мен мидың микробтар және олардың уларымен улануына байланысты.Оларды инфекциялы психоздар деп атайды.Бұлардың соңы жақсы аяқталады.Кейбір жағдайда инфекция миды органикалық түрде зақымдандырып,менингит пен энцефалитке әкеледі.Жұқпалы аурулур кезінде ми зақымданғанда адам мүгедекке айналады.Инфекциялық фактор балалар тәжірибесінде ерекше орын алады.Ол онтогенездің әр түрлі кезеніңде,соның ішінде құрсақтағы сәбиге әсер етеді.Эмбрион құрсақта зақымданса эмбриопатияның әр түрлі пайда болады.Мысалы,анасы вирусті тұмау,қызамық,токсоплазмозбен ауырса сәбиде менингоэнцефалит пайда болып,оның миының дамуында терең өзгерістер болады.Бұндай резидуальды органикалық жағдайда (құрсақта және туғаннан соң әр түрлі себептердің әсерінен ми зақымданады) инфекциялар 50% орын алады.Инфекциялық фактор ұрық пен іштегі нәрестеге ғана емес одан бұрын әке-шешесінің жыныс клеткаларына әсер ететіндіктен өсіп-өну қызметі өзгеруі мүмкін.Инфекция бұл жағдайда ферменттік жүйелерді қоршап,биохимиялық зиян келтіруі мүмкін.Осындай әсерлер генетикалық кемістікпен бірдей болғандықтан генетикалық зақымдануға ұқсаса аурулар пайда болады.Уланулар(токсикомания). Психиатрия тәжірибесінде алкагольды уланулар жиі кездеседі.Алкаголь орталық нерв жүйесіне және барлық организмде өзгеріс тудыратыну.Алкагольды ұзақ уақыт ішсе маскүнемдік дамып,алдымен мида өзгерістер болады.Адамның жеке басы өзгеріп,алкагольды психоздар пайда болады.Ата-анасының маскүнемдігі балалар психикасының бұзылуына әкеліп соғады.Ақырғы он жылдықтарда әлемнің көптеген елдерінде опий,морфий,гашиш немесе марихуана сияқты наркотикалық және жасанды(лизергин қышқылының препараты) заттар кең таралды.Токсикоманиялық заттар (медицинада қолданбайтын дәрілер,тұрмыс қызметінде қолданатын желімдер,еріткіштер,бензин,ацетон,толуол сияқты ингаляциялық заттар) да кең тараған.Наркотикалық және токсикоманиялық заттар психиканы жіті және созылмалы түрде өзгертеді.Жүктілік кезінде улардың нәрестеге әсер етуінің ерекше маңызы бар.Психотроптық заттар(нейролептиктер,транквилизаторлар,антидепресенттар) ұрық пен нәрестеге залалды әсер етеді.Жүктіліктің әуелгі 3-4 айында көрсетілген заттарды қабылдау әсіресе қауіпті.60 жылдары Батыс Германияда аналар жақсы ұйықтау үшін талидамидты қолдағандықтан психикалық және физикалық кемтарлығы бар балалар саны көбейді.Жүктілік кезінде психотропты преператты қабылдау нәрестенің қан айналуының бұзылуына,оттегінің азаюына,ми қоректенуінің кемуіне әкеліп соғады.Басқа препараттардың улы әсері туралы да жазылған.Америка әдебиетінде пенициллин және антибиотиктердің эмбрионға деген залал әсері туралы жазылған.Мұндай әсер гипоксиямен байланысты,өйткені нәресте қанындағы пенициллин мөлшері анасыныкіне қарағанда жоғары болады.Жүктілікті үзуге қолданған заттар өте қауіпті.Психиатрия тәжірибесінде көміртек оксиді,қорғасын-тетра-этил,сынап,фосфор,органикалық қосылыстар сияқты улар кездеседі.Айтылған заттармен улану типография мен лабораториялыр қызметкерлерінің мамандық аурулары ретінде білінеді.Улармен және дәрілермен кездейсоқ улануы да мүмкін.Механикалық зақымдану. Жиі кездесетін этиологиялық жағдай.Балалар тәжірибесінде босану кезіндегі зақымданудың маңызы зор.Бұл кездегі зақымдану жан-жақты болатыны анықталды.Бала іште және босану кезінде оттегі жетіспегендіктен тұншығады.Нәрестенің миі оттегі жетіспегенге өте сезімтал.Патологиялық босануда нәрестенің тұншығуына, байланысты миына оттегі жетіспеуінен оның миы органикалық түрде зақымданып,олигофрения,қояншық,ми параличі дамиды.Нервтік-психикалық бұзылуда көше мен тұрмыстық зақымданудың орны ерекше.Бас сүйек пен мидың зақымдануы әсерінен психикалық ауытқулар бірден не біраз уақыттан кейін туады.Сондықтан емдеуді дұрыс жүргізіп,зақымданудан кейінгі кезде режимді сақтау керек(төсекте жату).Психикалық зақымдану психикалық аурулардың пайда болунда үлкен орын алады.Егер психоздар психикалық зақымданудың тікелей себебінен болса,онда психогенді не реактивті психоз туралы айтады.Реактивті психоздар күшті психиканы зақымдандыратын себептің ұзақ уақыт әсер етуінен пайда болады.Невроздардың негізінде де қатты не ұзақ әсерлі психикалық зақымдану жатыр.Балалар психиатриялық тәжірибесінде психикалық зақымданудың маңызы зор.Балалардың психикалық зақымдануы ересектерге қарағанда өзгеше болады.Балаларды бала бақшаға не мектепке орналастыру кейде психикалық бұзылуға әкеліп соғады.Бала қалыпты өсіп-дамуы үшін көптеген эмоциональдық әсерлер қажет.Бұл әсерлер болмаған жағдайда оның нерв қызметінде олқылық болады.Балаларды шешесінің емшегінен айырған кезде іші өтуі мүмкін.Мұнда ас қорытудың өзгеруі емес,әрбір емізгендегі анасының иісінің,оның еркелетуінің жоғалуы балаға әсер етеді.Ата-анасынан айырылған кезде де көрсетілгендей жағдай болады.Ұнамды эмоциональдық әсерлерден айырылуды шетелде эмоциональды депривация дейді.Эмоциональды депривацияның болуы невротикалық реакциялар туғызуы мүмкін. Балалар үйінде семьядағыға қарағанда эмоциональды депривацияның әсерінен сәбилердің тілі кеш шығады.Осыны ескере отырып балалар үйіндегі жағдайларды жақсарту керек.Атасы не анасы болмаса және отбасы жағдайы нашар болса эмоциональды депривация орын алады. «Маугли» кітабында жазылған жағдай эмоциональды депривациясының ең соңғы түрі.Отбасындағы әлеуметтік жағдай,дұрыс тәрбиелемеу балалар психикасын зақымдандырып,есейгенде жеке бастың кемістігін тудырады.

Ішкі себептер. Психикалық аурулар пайда болуында организмнің ауруы (соматикалық аурулар) әсер етеді,психиканы бұзады.Мысалы,жүрек-қан тамырлары,бауыр,бүйрек ауырғанда,ревматизмде ішкі секреция безі зақымданғанда психоз пайда болады.Маңызды әсерлерге адамның жасы жатады.Психикалық аурулар кез келген жаста,әсіресе қарқынды өсу,гормональды қайта құрылу,психологиялық өзгерістер болған жаста оңай пайда болады.Бұл мезгілде ішкі және сыртқы әсерлерден мидың зақымдануы жоғары болады.Құрсақтағы нәресте және өмірінің бірінші жылының екінші жартысында ми оңай зақымданады.Одан кейінгі жастарда ауруларды қабылдау іріктіледі.Мысалы,бірінші кризистік(дағдарыс) мезгіл 2-4 жас.Бұл кезде қатерлі түрде өтетін,сөйлеу жылдам жоғалатын шизофрения,қояншықтың ұнамсыз түрі пайда болуы мүмкін.7-8 жаста 2 кризис кезінде әлеуметтік жағдайлар жоғары түрде қабылданады.Бұл кезде невротикалық және басқа шекаралас жағдайлар қалыптасуы мүмкін.11-16 жас үшінші қауіпті кезең,бұл кезең клиникалық ерекшеліктері бар шизофрениямен ауырғандарға әсіресе қатерлі.50-60 жаста инволюцияға (керісінше даму) байланысты криз болу.Ауруларды қабылдау,олардың клиникалық ерекшеліктері мен динамикасы жасқа байланысты.Балалар миының жетілу деңгейі жасына қарай әр түрлі.Осыған байланысты бір аурудың әр жастағы клиникалық көрінісі өзгеше болады.Сәбилер мен мектепке дейінгі балаларда ми қыртысы және онан төмен орналасқан ми клеткалары нашар дамығандықтан психикалық бұзылулардың қосындылары нашар білінеді.Сол себептен олардағы нервтік-психикалық бұзылулар-организм мен вегетативті бұзылулар ретінде білінеді.Сондықтан сәбилер неврозындағы (шизофренияда да) клиникалық көріністер асқазан ұйқы,тамақтанудың бұзылуы ретінде болады.Ересек балалар ауруының клиникасында алданғы қатарға көбінесе қозғалыстың бұзылуы (кататониялық синдромдар,тежелудің шектелуі) шығады.Мектептегі ересек балалар ауруының клиникасында ойлау бұзылып,өте құнды сандырақ ойлар,пәлсапалық улану пайда болуы мүмкін.И.В.Давыдовскийдің айтуы бойынша аурудың дамуында сыртқы себептерге қарағанда ішкі себептердің маңызы зор.Психика дамуындағы дисгормониялық ауытқулар ішкі себептерге жатады.Кейінгі жылдар тамақтанудың жақсаруына және урбанизацияға байланысты балалардың дамуы жылдамдап,физиологиялық акселерация деген түсінік пайда болды.Акселерациясының физикалық және психикалық түрі бар.Мысалы,ақырғы 50 жылда Германияда бұрынғыға қарағанда қыздардың дамуы 1,5-2 жылға тездеді.Бірақ физикалық жетілудің жылдамдығы психикалықпен сай келмейді.Психикалық жетілу физикалық дамудан кеш қалады.Бұл артта қалушылықты шетелдік психиатрлар ретардация дейді. Ретардация акцелерация сияқты физикалық және психикалық болады.Физикалық акселерация мен психикалық ретардациядағы қайшылық әлеуметке қарсы әрекеттер жасатуы мүмкін және жеке адамның патологиялық дамуына әсер етеді. Психикалық акселерация не жартылай жартылай физикалық ретардация кезінде керісінше құбылыс болуы мүмкін.Мысалы,балалар шизофрениясында. Кейде физикалық акселерация мен мидың нашар дамуы тұқым қуалауға байланысты.Ішкі жағдайларға жас және соған байланысты себептер мен басқа жеке адамның ауруға дейінгі ерекшеліктері жатады.Жеке адамның ерекшелігіне байланысты невроздың түрі қалыптасады.Мысалы,истериялық реакциялар жиі ұстамсыз адамдарда дамиды.Жабысқақ түрдегі невроздар мазасыз,күмәншіл адамдарда жиі болады.Психикалық аурулардың дамуындағы ішкі себептердің бірі-аурудың зардабынан (менингит,энцефалит) болған және бассүйек-ми зақымданғаннан кейінгі мидағы кемістік. Туу кезіндегі болған зақымданудан кейде өмір бойы сақталатын(көбінде жасқа байланысты бұл кемістік жойылуы мүмкін) ми кемістігі болады.Мұндай мидың кемістігі бұрынғы кеңес әдебиетінде «ерте резидуальды-органикалық мидың кемістігі» деп аталады,ал шетелдерде «мидың ең аз(минимальдық)дисфункциясы» дейді.Резидуальды органикалық мидың кемістігі бассүйек пен ми зақымданған уақытта не ми зақымданғанда кез келген уақытта пайда болады.Мұндай кемістіктің болуы кез келген психикалық және соматикалық аурулардың дамуын оңайлатып,олардың өтуін ауырлатады.Мұндай адамдардың дәріге деген сезімталдығы жоғары болады.Кез келген соматикалық,әсіресе,ауыр және ұзаққа созылған аурулар нервтік-психикалық бұзылуды оңай тудырып олардың өтуін ауырлатады.Халық арасындағы тұқым қуатын аурулар көбірек белгілі болып отыр.Медициналық жетістіктердің арқасында оларды зерттеуге,емдеугше мүмкіншілік ашты.Қазіргі кезде ересек адамдар арасында қан тамырлары аурулары мен ісік пайда болудан басқа да тұқым қуатын аурулар белгілі болып отыр.Бұл аурулардың саны 1,5 мыңнан асты.Бұрын мұндай аурулар ерте өліп кететін,ал қазір олар бейімделіп,отбасын құрып,бала өсіріп жатыр.Сондықтан медициналық-генетикалық консультациялардың маңызы зор. Бір жағынан отбасында тұқым қуалайтын ауруы бар адамдар міндетті түрде ауырмайды. Екінші жағынан тұқым қуалайтын ауруларды зерттеу,олардың мутация арқылы пайда болатынын көрсетті. Бұл мутациялар сыртқы себептердің, мутагендердің арқасында пайда болады. Мысалы, клеткаларға сәулелердің,химиялық заттардың әсері. Артынан бұл өзгерістер тұқым қуады.Осыған байланысты ауру тудыратын фенотип пайда болады.Сыртқы факторлардың тек мутация пайда болуда ғана емес,тұқым қуалайтын аурулардың білінуінде де маңызы зор.Тұқым қуалайтын ауруларға әсер ететін сыртқы себептер митозды өзгертеді (митоз-аутосомдардың бөлінуі,ал мейоз-жыныстық хромосомалардың бөлінуі).Осының салдарынан санасы кем балалар туады.Туған балалардың сана кемістігінің 80% сыртқы себептерге байланысты екені кейбір мәліметтерден белгілі болады.Балалар санасының кемдігі аздап тұқым қуалайтын себептерге де байланысты.Оған мысал ретінде төмендегіні келтіруге болады.Мәскеудегі педиатрия институтына бір әйел қызының шашы өспейтіні туралы шағым айтқан.Артынан ол қыздың шешесінің де шашы жоқ екені анықталды.Анамнезді талдау кезінде бұл әйелдің тұқымында бастың тақыр болуы жоқ екені білінді.Қызыдың әжесі екі қабат кезінде суға кете жаздапты.Бұл мысалда тұқым қуалайтын аурулардың пайда болуы мутацияға байланысты екенін көруге болады.Сол институтта алкагольдың ұрпаққа әсері туралы зерттеулер жүргізілді.Күйеулері арақ ішетін отбасылар тексерілді.Арақты аз ішкен әкелердің бірінші балалары мектептегі сабақтарын үлгерді.Алкоголизм белгілері күшейген сайын (жыныстық мүшелерде өзгеріс болып) туған балаларда психикалық ауытқу болып,ал физикалық жағынан олар сау болды.Шешесі арақ ішетін отбасыларда физикалық кемістігі бар ,олигофрениямен ауырған балалар туады.Алкогольдың гематоэнцефальдық бөгеуден өтетіні белгілі болды.Жанурларға жүргізілген тәжірибеде алкагольдың тек мидың дамуына әсер ететіні анықталды.Сонымен,сыртқы себептер тұқым қуалайтын факторлардан айнымайтын дамуда өзгерістер тудырады.Экологиясы нашар аудандарда тұқым қуалайтын аурулардың кең тарағаны жоғарыда айтылғанды айқындайды.Мысалы,Семей ядролы аймағында туған балалардың арасында тұқым қуалайтын,соның ішінде психикалық аурулармен ауырғандардың саны көбейді.Сонымен қатар,сыртқы себептер организмнің тұқым қуалайтын ауруларды тез қабылдауын анықтауға үлкен көмек көрсетеді.Тұқым қуалағыштық жағдайдың бәрінде де ауру пайда болу міндет емес.Мұндай жағдайдың үштен бірінде ауру пайда болып,ал үштен екісінде ауру дамымайды.Ауру пайда болуы үшін сыртқы себептердің жиынтығы қажет.Ресейдің медицина ғылымдар академиясының психиатрия институтының мәліметтер бойынша тұқым қуалағыштық себептердің мәні әсіресе бала кезде зор.10 жасқа дейінгі шизофрениямен ауырған балалардың жақындарының 51% осы аурумен зақымданған,40 жастан кейін ауырғандарда бұл процент 19-ға дейін төмендейді.Жас ұлғайған сайын тұқым қуалағыштық себептің әсері азайып,ал сыртқы факторлардың әсері жоғарылайды.Тұқым қуалайтын аурулар арасында хромосома патологиясынан пайда болған аурулар үлкен орын алады.Бұл хромосомалы аурулар.Бұл аурулар жағдайында психикалық дамуында өзгеріс болады.Мысалы,көп кездесетін Даун ауруы.Казіргі кезде Даун ауруының пайда болуы аутосомадағы өзгерістерге байланысты(Әрбір клетканың ядросында хромосомалар бар.Адамда олардың саны 46,аутосома саны 44 және екі жыныс хромосомасы бар.Олар жұптасып орналасады,22 пар аутосома бір пар жыныстық хромосома).Даун ауруында хромосомалық карта болып саналатын кариотипте (кариотипті анықтау үшін қанның лейкоциттерін не ауыздың кілегей қабатын алады) өзгерістер болады 21 пар хромосомада екі хромосома орнына 3 хромосома болады(3 хромосомалық түрі).Бұл өзгерістер тұқым қуады.Аурудың тұқым арқылы берілуі хромосомалардағы ДНҚ (әр клеткадағы дизоксирибонуклеин қышқылының ұзындығы 6 м) арқылы орындалады.Онда тұқым қуалағыштық барлық мәлімет,соның ішінде патологиялық ақбарлар сақталады.

Әйелдерде кездесетін Тернер-Шерешевский ауруын зерттеу 46 хромосоманың орнына 45 хромосома болатынын,жыныстық хроматиннің болмайтының көрсетті (44*0).Бұл әйелдерде екінші жыныстық белгілер нашар дамыған (аналық без оларда нашар дамыған не мүлде жоқ), мойындары қысқа ,оның екі жағында қанат тәрізді әжімі бар, шаштың өсу шекарасы төмен.Бұл физикалық белгілер ақылдың кемістігімен қатар болады.

Еркектерде болатын Кляйнфельтер ауруында керісінше хромосома саны 47.Клетка ядросында қалыпты жағдайда еркектерде кездеспейтін жыныстық хромотин болады.Мұндай еркектер әйел пішіндес,екінші жыныстық белгісі нашар дамыған,бойлары биік, болады.Олар психиканың бұзылуы кейде шизофрениядағыдан не басқа аурудан ажыратылмайды.

Кейбір тұқым қуалайтын ауруларда фермент жүйелелерінің биохимиялық өзгерулері болады.Бұған фенилкетонурия жатады.Қалыпты жағдайда фенилаланин амин қышқылының ыдырауы төмендегідей болады:фенилаланин-тирозин-тироксин-адреналин-норадреналин-меланин.Бұл тізбек фенилаланин-тирозин кезеніңде бұзылады.Организмде фенилаланин жиналып,басқа жолмен пирожүзім қыщқылына дейін ыдырайды.Бұл қышқыл жаңа туған сәбидің зәрінде жиналады.Фенилкетонурияда ақыл кемістігі дамуының алдын алу үшін бұл кемістікті жоятын гидролизаторды береді.Кейде дені сау адамдарда фенилаланиннің ыдырауы бұзылып,оның зәрдегі мөлшері жоғары болады.

Тұқым қуалайтын ауруларды цитогенетикалық және биохимиялық тұрғыдан медико-генетикалық лабораторияларда зерттеудің тәжірибелік маңызы зор.

Ауру балалары бар ата-аналар мен неке қиятын жастарға арналып медико-генетикалық консультациялар өткізіледі.Мысалы Даун ауруында трисомия (21 парда) болса, онда келесі баланың ауыру мүмкіншілігі аз болады. Ал, хромосомалар транслокациясы болса,онда аурудың пайда болу мүмкіншілігі көбейеді.Осы тұрғыдан ата-аналарға ақыл кеңес беріледі.

Тұқым қуалайтын аурулардың алдын алу және зерттеу үшін цитогенетикалық лабораториялық әдістерден басқа эпидемиологиялық зерттеулер өткізу керек.Осы әдістер арқылы психикалық аурулардың таралуы мен ауытқуы психикалық ауру адамдардың туыстары арасында басқаларға қарағанда басымдығы анықталды.Ал ауырып қалу мүмкіншілігі туыстығы жақындаған сайын көбейе береді.Егіздік әдісі арқылы бір аналық жыныс клеткасынан шыққан егіздердің екі жыныс клеткасынан шыққандарға қарағанда ауыру мүмкіншілігі көбірек болатыны анықталды.Осы келтірілген мәліметтерден тұқым қуалағыштық әр түрлі психикалық ауруларда бірдей болады (шизофрения, маникальды-депрессивті психоз,қояншық). Бұл мәліметтер медико-генетикалық консультацияларда ақыл кеңесте пайдаланылады.

САНА БҰЗЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

Сананың бұзылуы. Диалектикалық материализм тұрғысынан сана – адамның айналадағы шындықты бейнелеудің ең жоғары түрі. Сана адамның қоғамдық еңбегінің арқасында пайда болып, адамдарды жануарлардан ажырататын белгі болып саналады. Сана жеке психикалық процесс, психикалық қызмет, психикалық процестердің тобы не қосындысы емес. Ол психикалық процестердің ерекше үйлесуі, адамға тән психикалық процестердің сапасы. Бұдан шығатын логикалық қорытынды төмендегідей. Егер психикалық қызметтің бір жағы өзгерсе біз сананың анық екені туралы айтпауымыз керек. Мысалы, ауруда депрессия не сандырақ ойлар болса сана қай тұрғыда қаралуы керек? Егер осындай ауру адамдардың санасы анық емес болса, онда психикасы бұзылған барлық ауруларды санасы бұзылған адамдар деп айтуға болады. Тәжірибеде« адам санасын жоғалтты» деген жағдайда ол жедел көмекті қажет етеді. Бірақ депрессия не есі төмендеген аура адам туралы оның санасы анық деп айтады. Сондықтан клиникалық тәжірибеден сананың бұзылуы деген түсініктің өзгеше, нақтылы мағынасы бар. Аура кім екенін, қайда екенін айналадағы жағдайды білсе кісілерді таныса, қиын емес сұрақтарға дұрыс жауап берсе, оның санасын анық дейді. Егер ауру қайда екенін білмей, айналадағыларды танымаса, өзінің кім екенін білмесе, онда оның санасы анық емес дейді. Осы тұрғыдан сандырақ, жабысқақ ойлары бар,эйфория мен депрессиядағы аурулардың санасы анық деп саналады. Философиялық, теориялық тұрғыдан мұндай көзқарас шартты болып саналады. Бүгінгі күнгі сана бұзылуының мұндай анықтамасы өзін толық ақтайды. Барлық психикалық ауру адамдардың санасы анық емес деп есептесе ыңғайлырақ және дұрыс болар еді. Бұл жағдайда қазіргі «сананың бұзылуы» деген зақымдануды басқаша атау керек болады. Сонымен, бұо сұрақтағы туып отырған қайшылықтар терминологияның жетілмеуіне байланысты болуы мүмкін. И. П. Павлов сананы физиологиялық тұрғыдан мидың бір мезеттегі қозу учаскелерінің қызыметімен байланыстырды. Сананың бұзылуының (не ой алжасуының) кейбір жалпы белгілері бар. Санасы бұзылған ауру адамдар өздерінің қайда екенін, уақыттың қанша болғанын, айналадағы жағдайды, ал кейде өзінің кім екенін білмейді. Оларда айнала туралы түсінік айқын емес. Сол себептен олардың мінез- құлқы өзгереді. Санасы анық болған соң ауру адам есін жинайды, бірақ не болғанын жартылай не толығынан есіне түсіре алмайды. Сана бұзылуының келесі түрлері болады.

Есеңгіреу (оглущенность) – тітіркендіру табалдырығының күрт жоғарлауы. Ауру талықсып кетеді. Қойылған сұрақтарға мүлде жауап бермейді не бірнеше қайталағаннан кейін, қиналып, қысқа жауап береді. Қиын сұрақтарды түсінбейді. Елестеушілік пен сандырақ ойлар болмайды. Ауру ұйқылы – ояу жағдайда болады. Есеңгіреудің мысалы ретінде қатты шаршау жағдайын келтіруге болады. Есеңгіреу қатты жұқпалы ауруларда, дене температурасы көтерілгенде, ми зақымданған кезде болады. Сопор – сананың толық болмауы. Ауру айналдағыларға көңіл бөлмей, ешбір сұраққа жауап бермейді. Бірақ сопорда көздің дәнекер қабын тітіркендіргенде қорғаныс реакциясын тудырып, аяқтардың табанын тітіркендіріп сіңір рефлекстерін туғызуға болады.

Кома – сананың және барлық сезімталдық пен рефлекістердің болмауы. Егер ой алжасуының әр түрлі ми қыртысында тежеу процесінің деңгей мен таралуына байланысты болса, ал комада қарқынды тежелу процесі ми қыртысын ғана емес ми астындағы орталықтарды алып жатады. Сопорозды және комотозды жағдайлар соматикалық(диабет, уремия)ауруларды да болады. Қояншық ауруымен ауырған адамдардың құрысуынан кейін кома болады.

Сопор мен команың және есеңгіреу мен сопордың арасында белгілі шекара жоқ. Есеңгіреу, сопор және команы инсулинотерапия кезінде көруге болады.

Ұйқылы-ояулы жағдай—жеңіл түрдегі ойдың алжасуы. Мұндай жағдай жаңа ғана оянған адамда болады. Түннің ортасында жаңа оянған адам бірнеше секунд ішінде әуелі қайда жатқанын білмей қалады. Егер осындай жағдай секунд пен минут емес ұзаққа созылса, онда ол потологиялық ұйқылы- ояулы жағдайы деп аталады.

Делириозды сананың бұзылуы немесе делирий—айналадағы жағдайды шатастыру және оны жалған қабылдау. Мұндай ауру қайда, уақыттың қанша екенін және айналадағылардың кім екенін білмейді. Мұның маңызды белгісі-- өте айқын елестеушіліктердің болуы. Соның ішінде көру елестеушіліктері көбірек болады. Ауру құбыжық жануарларды көреді. Мұндай елестеушіліктер өте айқын, бейнелі болады. Көруден басқа жанасу,есіту елестеушіліктері де болады. Есіту елестеушілігі ауруда жәрежелі орын алады.Делирийдің бастысы белгісі – ауру адамдардың белсенді түрде өзінің қайғыларымен, жасанды құбыжықтармен күресуі, қорғануы.

Кәсіби делирийде қатты шатасу болады. Психикалық бұзылулардың маңызы ауру адамдардың кәсібімен байланысты. Олардың қозғалыстары кәсіптік қызыметімен байланысты болады. Мысалы, машинистка қағаз басқандай, даяшы ас таратқандай, әкімші бұйрық бергендей болады. Алкогольды делириймен ауырған адам арақ құйғандай, өзінің шишаласымен сөйлескендей, ішкендей болады.

Онейроидты сананың бұзылуы – түс көру ойдың алжасуы. Мұнда делирийдегі сияқты қайда екенін шатастырып, айналадағының кім екнін танымай, көруелестеушілігі басым болады. Делирийге қарағанда онейроидта ауру адамның өзіне деген санасы бүзылады.

Онейроидтағы елестеушілік пен сандырақ қияли, мұңлы болады. Елестеушілік бейнелер делирийдегі сияқты түсте көрінбей ауырған адамның субъективті әлемінде жалған елестеушілік ретінде көрінеді. Онейроидпен ауырған адам өзімен өзі болудан қалып, өзін басқа адамдай не бір қияли тірі организмдей сезінеді.

Егер делирий кезінде ауру адамның мінез – құлқы елестеушілік қайғыларына (ауру адам қашады, қорғанады, тығылады) сай болса, ал онейроидта ауру адамның қайғысы мен жүріс – тұрысында айырмашылық бар. Мысалы: онейроидпен ауырған адам өзін марста не айдамын деп сезінеді, саяхат жасайды, бұл кезде ол бір нүктеге қарап, қозғалмай жатады. Кейбір аурулар өзін джунглидегі жануар не жұмақ немесе тозақтағы өлік сияқтысезінеді, бірақ өзі қозғалмай жатады. Онейроид кезіндегі қайғылар түс көргендегі қайғылар түс көргендегі сияқты, сондықтан бұл жағдайды ауру адаммен қарым – қатынас жасау өте қиын,кейде тіпті мүмкін емес. Ауру төсегінде жатады, кейде бір нүктеге қарап, қозғалыс ступор жағдайында болады. Оның қайғылары туралы мәліметті ступор жағдайынан шыққан кезде ғана жинауға болады. Қайғы кезінде жатылай амнезия болады. Кейде қайғыруына байланысты үзілді – кесілді сөйлейді, көзқарасы самарқушылық жағдайында болғандықтан оның қайғылары туралы түсінуге болады.

Онейроид басылғаннан соң ауру өзімен не болғанын есте сақтап, ол туралы айтып бере алады, сондықтан жартылай амнезия болады деп санайды.

Аменция – сананың бұзылуының ауыр түрі. Бұл жағдайда адам толығынан шатасады.Ауру айналадағы мүлде түсінбей, өзінің кім екенін білмей, сөздері түсініксіз болады. Өздеріне қойылған сұрақтарды мүлде түсінбейді. Сөйлемдері мағынасыз сөздерден құралады. Аурулар төсегінде жатып қозады, қозғалыстар жасап, қолдарымен бір нәрсені ажыратқандай болады, домалап,төсегінен құлайды. Оларда жартылай елестеушілікпен сандырақтың бар екенін сөйлеген сөздеріне байқауға болады. Аментивтік жағдай өтіп кеткен соң ауру өзінің қайғыларын толығынан ұмытып, амнезия болады. Делириозды, аментивті және онейроидты жағдайлар жұқпалы аурулармен ауырғанда, уланғанда болады. Солардың ішінде алкогольды делирий кездеседі.

Делириозды және онейроидты жағдайлар улы заттармен уланғанда кездеседі (тұрмыста қолданылатын химиялық заттар, дәрілер).

Онейроидты жағдайлардың делирий мен аменциядан айырмашылығы – олардыңшизофренияда онейроидтық – кататониялық белгі ретінде болуы.

Қарауытқан сананың бұзылуы (сумеречное состояние) – кенеттен басталып, қысқа уақыт болып (сағаттар не күндер), жылдам аяқталып, кейде қатты ұйқы тудырады.Ауру қайда екенін,айдаладағы кімдер екенін, уақыттың қанша болғанын білмейді. Оларда жиі қорқынышты елестеушілік пен сандырақ болады.Соғыста болғандай, біреу қуып келе жатқандай, өлтіріп жатқандай сезінеді. Ауру тынышсыз, қауіпті, үрейлі және ызалы болады. Сандырақ пен елестеушіліктің әсерінен өздерінің жақындарын не жау деп санайтын бөтен адамдарды өлтіреді. Қарауытқан жағдайдан кейін ауру адамдардың есінде ештеңе де сақталмай, толық амнезия, елестеушіліктің де болғанын сезінбейді. Бұл сананың бұзылуының айтылған түрінен басқа елестеушіліксіз және сандырақсыз өтетін амбулатролық автоматизм деп аталатын түрі болады (еріксіз адасу). Бұларға транс және сомнабулизм жатады.

Транс-автоматты түрде әрекеттер жасайтын амбулаторлық автоматизмдер (сағаттап, күндеп). Бұл әрекеттер аурудың есінде қалмайды. Мысалы, ауру билет сатып алып қаланың екінші жағына, тауға, тіпті басқа қалаға кетуі мүмкін.

Сомнабулизм (ұйқысырау)-ұйқыдағы адамның есінде сақталмайтын жүруі және сөйлеуі. Бұл жағдайда ауру адамды ояту мүмкін емес. Фугалар-аурудың қысқа мерзімді амбулаторлық автоматизмдері. Ол кенеттен өзіне есеп бермей қашады, тоқтайды, киімін шешіп, бір жерде айналады. Мұндай жағдай бірнеше минутқа созылып, есін жинаған кезде өзінің не болғанын білмейді.

Сананың қарауытқан жағдайы қояншықта, мидың органикалық ауруларында болады (ми зақымданғанда, менингитте, энцефалитте, атеросклерозда, гипертониялық ауруда және т. б.).

Балалар санасының бұзылу ерекшеліктері. Сананың бұзылуы ересектерге қарағанда балаларда оңай пайда болады. Сана бұзылуының барлық түрлері балаларда қысқа мерзімді және психопаталогиясы аз. Неғұрлым бала жас болса, соғұрлым аурудың белгілері аз болады.

Есеңгіреу. Бес жасқа дейінгі балаларда есеңгіреу ауыр болмайды. Жұқпалы аурулармен ауырған кішкене балаларда жиі кездеседі.

Кішкене балалардағы қарауыту жағдайы-ұйқы кезінде жүру және түнгі үрей түрінде өтеді. Мұндай жағдайлар әр түрлі ауру кезінде болады. Ұйқы кезіндегі жүру дені сау балаларда да болады. Балалардың қарауыту жағдайы ересектерге қарағанда жиі қозғалыс автоматизмі түрінде болады.

Делирий жағдайы он екі жастан кейінгі балаларда айқын білінеді. Делиридің білінуі бұл кезде ересектердікіндей болады. Бұл ауру мектепке дейінгі балаларда да болады. Бұларда делиридің білінуі оңай болады. Бұл жағдайда бұзылулар жұрнақ ретінде болады. Мысалы, көру,гипногогиялық елестеушілік ретінде. Хабардар болуы сақталады. Жұқпалы аурулар және уланған кезде делириозды жағдай жиі кездеседі. Балаларда делирий шизофрения ауруының әуелгі кезінде білінуі мүмкін. Ересектерде мұндай жағдай болмайды.

Онейроидты жағдайлар балаларда шизофрения ауруы мен жұқпалы психоздарда жиі кездеседі. Делирий мен онейроид балаларда бірге кездесуі мүмкін.

Аментивті синдром жасөспірімдерде кездеседі. Бұл синдром жұқпалы аурулар кезінде болады. Бұл синдромның психопатологиясы ересектердікіндей.

ТҰЛҒАНЫҢ ТАНЫМ ПРОЦЕСТЕРІНІҢ БҰЗЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ.

Тұлғаның таным процестерінің бұзылысы. Түйсік пен қабылдаудың бұзылуы. Патологиялық өзгерістер туралы айтпастан бұрын қалыпты жағдайда түйсік пен қабылдау не екеніне қысқаша тоқталайық.Түйсік (ощущение) – адам танымының төменгі сатысы, заттардың жекеленген сапасы мен қасиетін бейнелейді. Егер жабық көзімізбен металдан жасалған затқа жанассақ, онда біз бұл заттың «суық», «қатты» екенін айтамыз. Осы сөздер арқылы түйсіктік сезінуіміз білінеді. Қабылдау– күрделі процесс. Ол затты бүтіндей, тұтас және оның жекеленген қасиеттерінің қарым-қатынасында сипаттайды. Біз «кілт» деген кезде тұтас заттың бейнесін қабылдаймыз. Қабылдау күрделі процесс бола тұра адамның өткен тәжірибесі мен пікір айтуынан құралады. Сол себептен әрине «кілт» деген сөзді ересек адам мен бала әр түрлі дәрежеде қабылдайды. Елестету (представление) – қабылдауды еске түсіру. Мысалы, кілтті қолда ұстаған және көрген кезде оны тұтас зат ретінде қабылдайды. Кілт жоқ кезде, «кілт» деген сөз айтылса, оның бейнесі елестейді. Сонымен, елестету түйсік пен қабылдау сияқты айналадағы объективті түрде бар дүниені бейнелейді.

Пәлсапалық тұрғыдан түйсік пен қабылдау айналаны танудың бірінші сатысы болып саналады. Материалистік пәлсапалық тұрғыдан тану процесінің үш сатысы бар: біріншісі – айналадағы ортаны тікелей тану меңзей қарау арқылы (бұл сезіну мен қабылдау арқылы); екіншісі – қорытындылау, абстракты ойлау, үшіншісі – тәжірибе.

Физиологилық тұрғыдан сезіну анализатор рецепторларын (ұштарын) тітіркендіруден басталып, онан әрі ми қыртысынындағы анализатор орталығы қозуының қорытындысы ретінде пайда болады. Қабылдау кезінде бірнеше анализаторлар қатынасады. Мұнан басқа шартты рефлекстік байланыстардың да мәні зор.

Психологиялық түсініктермен қысқаша танысқаннан соң олардың патологиясын анықтауға көшейік.

Гиперестезия – қалыпты жағдайдағы табиғи, бейтарап тітіркендіргіштердің әдеттен тыс өткір және айқын қабылдануы. Бұл жағдайда күндізгі жарық соқыр қылады, кәдімгі дыбыстарға шыдау қиындап, иістер өткір түрде қабылданады. Мұндай өзгерістер қатты шаршағанда, жіті аурулардың басы мен соңында болады.

Гипостезия – гиперестезияға қарама-қарсы құбылыс. Айналадағы ортаны анық емес, көмескі қабылдау.

Анестезия – сезімталдықтың толық жойылуы.

Сенестопатиялар – адам денесінің әр бөлігінен (тері астында, бұлшықеттердің ішінде, кілегей қабатта) білінетін әр түрлі, ұнамсыз, ауыр сезімдер. Аурудағы мұндай сезімдерді анықтау кейде қиындыққа соқтырады. Ауру өзінің сезімдерін білдіру үшін «күйдіріп барады, басып тұр, қытықтайды, құйылып жатыр, тарсылдайды» деген сияқты сөздерді қолданады. Осындай жағдайда аурудың сенімді түрдегі шағымына қарамастан олардың ішкі ағзаларында ешқандай өзгерістердің жоқ екенін объективті түрде жүргізілген зерттеулер көрсетеді.

Қабылдаудың бұзылуына сағым мен елестеушілік жатады.

Сағым (иллюзия) – айналадағы заттар мен құбылыстарды жалған және қате түрде қабылдау. Қиял жағдайында айналадағы нақты заттар мен құбылыстар өзгерген түрде қабылданады. Мысалы, иттің үргені адамның жылағаны сияқты қабылданады, не бір түп ағаш адам сияқты болып көрінеді.

Сағым сау адамдарда да болады. Оның пайда болуы адамның қорқуы, күтуі, шаршауы, алаңғасарлығы әсер етеді. Түнде келе жатқанда бір түп ағаш пен бағана адам болып көрінеді. Біреуді күтіп жатқан жағдайда бөтен дыбыстар сол адамның жүрісіндей болып білінеді. Мұндай сағымға аффекттер (қорқу, қуану, т.б.) әсер етеді. Сондықтан олар аффектогендік сағымдар деп аталады.

Физикалық заңдылықтарға байланысты да сағымдар пайда болады. Оларды физикалық сағымдар дейді. Суы бар стакандағы қасық сынық болып көрінеді. Трамвайдың терезесінен қарағанда тротуардағы адамдар ұзын не қысқа болып көрінеді.

Сағымның мысалы ретінде төмендегіні келтіруге болады. Жағылмаған бөлмеде отырған адам салқындықты сезіп тонады. Егер осы бөлмеге аязды даладан кірсе, ол онда жылы болып көрінеді. Егер адам бір қолын ыстық, ал екінші қолын суық суға салса, онан соң екі қолын бірден жылы суға салса, онда суық суда болған қол судың жылылығын сезінеді, ал ыстық суда болған қол бұл судың суық екенін қабылдайды.Міне, осы физиологиялық заңдылықтарға байланысты пайда болатын құбылысты физиологиялық сағымдар дейді.

Мұнан басқа перейдолиялық сағымдар да бар.Бұл балалар мен суретшілерде болады. Оның пайда болуына елестету мен фантазия әсер етеді. Қабырғаға жабыстырылған түс қағазға қарағанда көз алдымызға таң қаларлық таулар, өзендер, бұлттар елестейді. Бірақ адамның санасында бұл тек түс қағаз екенін сезінеді. Сананың жеңіл түрде бұзылуы парейдолиялық сағымдарды туғызады. Сондықтан мұндай өзгеріс ауруларда, әсіресе балаларда кездеседі.

Кейде аурулар айналадағы адамдардың сөздерін өзіне қатынасы бар бұрмаланған түрде естиді. Ауруға қатынасы жоқ айтылған әңгіме оның есімін атағандай, оған арнап жаман сөздер айтқандай болады. Мұндай елестету сағымдарды вербальды (лат. верба –сөз) деп аталады. Мұндай сағымдар тек психикалық ауру адамдарда болады.

Көңіл –күйдің өзгеруі және басқа да психикалық бұзылуларға байланысты сағымдар сау адамдарға қарағанда көбінесе психикалық ауруларда кездеседі. Мысалы, маскүнемдік психоз жағдайында қабырғадағы сағат мүйізді шайтан, орындықтың қабырғасы адам болып көрінеді.

Метоморфопсия –заттың формасы мен көлемінің бұрмалан уы. Микропсия –заттардың кішкене және алыста болып көрінуі. Макропсия –заттардың үлкен және жақын болып көрінуі.

Елестетушілік (галлюцинация) –нақтыл обьекті болмаған жағдайда қабылдау. Егер сағым айналадағы бар заттарды бұрмалай қабылдау болса, онда елестеушілік обьектісіз, жалған қабылдау. Нақтылы зат жоқ, бірақ адам оны көреді, ешқандай сөйлеу жоқ жағдайында адам дауыстарды естиді.

Елестеушілік сезім мүшесіне байланысты көру, есіту, жанасу, дәм сезу, иіс сезу сияқты болып көрінеді.

Көру елестеушілігі. Ауру әр түрлі заттарды, адамдарды, бүтіндей не оларды бөлшекті түрде көреді. Кейде елестеушілік қарапайым болады. Ауру ұшқын мен көлеңкені, заттарды, адамдарды, жануарларды көреді.Бұлар дара да көптеп те кездеседі. Кейде ауру үлкен бір көзді, құлақты, білезікпен қолды ғана көреді. Мұндай көрініс үнемі және ұзақ уақыт болуы мүмкін. Бірақ бұл көрініс жиі өзгеріп тұрады. Бір күні ауруда бір түрлі елестеушілік, ал екінші күні –екінші түрлі елестеушілік болады. Елестеушілік қозғалғыш және қозғалмайтын болады. Елестеушілік әр түрлі түсті болады. Кейде бір түсті, сұр, ал кейде ашық түсті болады. Елестеушілік бейнелер көбінесе табиғи түсті, өмірдегідей болып кездеседі. Аурулар басқа адамдарды, жануарларды, әр түрлі заттарды өмірдегідей көреді. Кейде елестеушілік таң қаларлық түрде кездеседі. Мысалы, ауру арыстан басты әйелді не әйелдің басыбалық денесіне орнатылған сияқты құбылыстарды көреді.

Заттар қалыпты жағдайлардағыдай табиғи үлкендікте болады. Кейде елестеушілік бейнелер кішірейген, не үлкейген болып көрінуі мүмкін. Бұл жағдайда ауру басқа адамдарды қарындаш сияқты кішірейген не алыптай үлкейген түрінде көрінеді.

Көру елестеушілігі жиі сананың бұзылуында қатты және жылдам өтетін жұқпалы не улану психозында болады.

«Жасыл шайтандарға шейін» ішті деген сөйлем баршаға белгілі. Көрушілік, айқын елестеушіліктер маскүнемдік психоз жағдайында болады. Мұндай ауру адамдар кәдімгі жануарларда, ал кейде қияли түрдегі шайтан мен құрт –құмырсқаларды көреді. Олар осы айтылғандарды өте айқын көріп, өздерінің үстінен алып тастауға тырысады. Көрсетілген елестеушіліктер ауруға қоқынышты, ұнамсыз әсер етеді.Айқын көрушілік елестеушілік ингаляцялық (тамақты булау) және дәрімен улану да болады.

Есіту елестеушілігінде аурулар бейтаныс дыбыстарды ( атылған оқ, еңіреу, ыңырану) естиді. Бірақ көбіне ондай адамдар болмаған сөздерді естиді. Бұны вербальды елестеушіліктер дейді. Естілген дауыстар таныс не бөтен, ерлердікі, әйелдердікі, балалардікі, бірлі –жарым және көптеген болады. Ауру үнемі бір дауысты естиді не ол өзгеріп отыруы мүмкін. Елестеушілік монолог не диолог ретінде болуы мүмкін. Кейде аурудың өзі дыбыстармен сөйлесіп, жауап береді. Бұл жағдайда ауру мен дауыстар арасында диолог пайда болады. Дауыстар басқа біреуден ауру адамға айналуы мүмкін. Кейде бұл дауыстар ауруға назар аудармай өзара сөйлесуі мүмкін. Көбінесе дауыстар аурудың әрекетіне, сөзіне және ойына түсінік беруі мүмкін.Мұндай елестеушілікті түсінік (интерпретативті) елестеушілігі дейді. Жиі дауыстар ауруға ұнамсыз әсер етіп, қалжыратады. Егер дауыстар айлап, жылдап ұзақ уақыт қиындықсыз әсер етсе, ауру бұған үйреніп, жұмыс істеу қабілеті жоғалмауы мүмкін.

Клиникада әмірлі не бұйрықты (импертативті) елестеушіліктің ерекше маңызы бар. Бұл жағдайда дауыстар ауру адамға әрекет жасау үшін әмір не бұйрық береді. Кейде мұндай бұйрықтарға («жуын», «шашыңды тара», «өлең айт»)ауру талғаусыз қарайды. Дауыстар ауруға «терезеден секір», «қанның көгілдір емес қызыл екенін анықтау үшін қолыңды кес» деген бұйрықтар береді. Дауыстардың әсерінен ауру тамақтан бас тартуы мүмкін. Мұндай елестеушіліктер өте қауіпті. Сол себептен бұйрықты елестеушілігі бар аурулар ерекше бақылауға алынып, міндетті түрде ауруханаға жатқызылуы керек.

Кейде дауыстар қандай болса да тітіргендіргіштер бар кезде пайда болуы мүмкін. Мысалы, ауру жүріп келе жатқан поезд дөңгелектерінен, сағат тілінен не толық жабылмаған краннан аққан тамшылардан пайда болған дауыстарды естиді. Бұларды функциональды елестеушілік дейді.

Есіту елестеушілігі көру елестеушілігіне қарағанда жиі ұзақ ауру, жарқын сана кезінде болады. Мұндай елестеушіліктер шизофрения және ұзаққа созылған интоксикациялық ауруларда, маскүнемдік, бас мидың органикалық зақымдану (энцефалит, ісіктер) кезінде болады.

Жанасу елестеушілігі -дененің үстінен шыбын –шіркей, құрт, жылан жылжығандай, мысықтың жанасуы кезінде болатындай сезімдер. Мұндай сезімдер өте айқын болғандықтар ауру адам үстінен жоғарыда көрсетілген жәндіктерді қағып тастауға әрекеттер жасайды.

Иіс сезу елестеушілігі. Аурулар әр түрлі, жиі ұнамсыз иістерді сезінеді. Олар үйлеріне тұншықтырғыш газ, түтін жіберетіні, өлексенің иісі, тамақтың шіріген иісі бар екені туралы айтады.

Дәм сезу елестеушілігі иіс сезу елестеушілігімен қатар болады. Аурулар ұнамсыз иісті тағаммен суды сезінеді (еттің дәмі, сорпаның керосин дәмі).

Іштегі (висцеральдық) елестеушілік –аурулар денесінің ішіндегі, жиі асқазандағы бөтен заттың не тірі жәндіктердің болуын сезінеді, «ішімде жылан не шайтан отыр» деген шағымдар айтады. Бір ауру әйел 8 жыл екі қабат екенін ішінде баланың бар екені туралы айтқан. Біл сезінулердің айқындығы сондай ауру әйел ішін жарып баланы алу туралы талап қойған. Осы мақсатпен ол әйел Мәскеуге де барған.

Жанасу елестеушідлігімен сенестопатияларға қарағанда іштегі елестеушілік қуыстарда болады. Организмнің кейбір физиологиялық жағдайы елестеушілік пен сағымның пайда болуына көмектеседі.

Елестеушілік қарапайым түрінде психикасы сау адамдарға кездесуі мүмкін. Мысалы, қатты қалжырағанда, әсіресе қатты қайқырғанда «дыбыстар» естілуі мүмкін. Мұндай қарапайым елестеушіліктер адамның невроздық жағдайында болады.

Қатты аффекті ауыр психикалық зақым кезінде пайда болады елестеушіліктер психогендік деп аталады. Мұндай елестеушілікке діни шабыттылық кезінде көрінетін үй аруағы, орман перісі де жатады. Сендіру және өзін -өзі сендірудің мұндай жағдайда мәні зор сендірілген елестеушіліктің мысалы ретінде «шайтанды қуып шығуды» көптеген адамдардың көруін айтуға болмалды. Елестеушілікті сендірудің арқасында адамның гипноздық ұйқы не ұйықтамау жағдайында туғызуға болады. Елестеушіліктің ақырғы түрі алкогольді психозбен ауырған адамдарда болады. Отырған адам сендіру арқылы сұрақ қойғанда («не көресіз?!») таза қағаз бетінде самалеттердің, атты әскерлерді көредіі. Гипноздық ұйқы кезінде ауру адамдар далада өсіп тұрған гүлдерді көріп тұрсыз деп сендіруге болады. Мұнан соң адам «гүлдерді жұла бастайды». «Инопланатяндарды», танылмаған ұшқыш тарелкалармен басқа обьектілерді көру кейбір жағдайда психикалық сендірудің арқасындағы механизмдер арқылы пайда болады.

Гипногогиялық елестеушіліктер де белгілі. Мұндай елестеушіліктер ұйықтар алдындағы көз жұмылған не оянған кезде пайда болады. Олар сау адамдарды да, бірақ жиі алкоголизм жағдайында болады.

Кейде тек көру, есту не жанасу елестеушіліктері болады. Бұлар қарапайым елестеушіліктер деп аталады. Бірақ жиі ауруырған адамда осы елестеушіліктің үшеуі де болады. Кейде әр түрлі елестеушіліктер бір мезетте кездесуі мүмкін . Ауру әйел өлген күйеуін сол мезгілде оның дауысын естіп қолын қысқанын сезінеді. Мұндайларда күрлелі не комплесті елестеушіліктер дейді. Мұндай елестеушілік историялық ауруына байланысты болады. Бұлар ауыр психикалық зақымдану кезінде пайда болады.

Ауруда елестеушіліктің бар –жоғын оның әңгімесінен біліге болды. Сөйлесу кезінде ауру елестеушіліктер туралы жасырмай айтады. Бірақ кейде олар өз көңіл –күйін жасырмауы мүмкін. Ауру өздерінің көңіл –күйін елестеушіліктерін дәрігерге айтпау туралы дауыстар естиді. Бірақ елестеушіліктің ьар екенін ауру жүріс –тұрысынан обьективті белгілерінен білуге болады. Дәрігермен әңгіме кезінде ауру бір нәрсені тындауы, түнде терезеге жақындап қарауы мүмкін. Аурухананың бөлімшесінде ауру құлақтарын жауып, дауыстарды естігісі келмейді. Жанасу елестеушілігі кезінде ауру өзінің үстінен бір нәрселерді қағып тастауғаарналғандай қозғалыстар жасайды. Көру елестеушілігі кезінде ауру бір нәрсеге тілесіп қарайды. Мұнда көбінесе ауру адамның ойы алжасып, мазасызданады. Мұндай аурулар елестеушілік бейнелерден қашады, олардан жасырынады, қоғанады. Осындай аурулар өздеріне де және басқаларға қауіп туғызады, сондықтан ауруханаға жатқызуға қажет етеді.

Жалған елестеушілер(псивдогаллюцинациналар)туралы ең алғашында В.Х.Кондинский жазды. Сол себептен жалған елестеушілер Кондинскийдің есіміне аталды.

Бұрынғы келтірілген мысалдар шынайы елестеушілікке жатады. Шынайы елестеушілікте ауру адамның қайғыруы шын мәнінде айқын және анық болады. Олар нақты шындықты көрсететіндей болып көрінеді. Ауру елестеушілік бейненің айқын болғандығынан шындықтан айыра алмайды. Елестеушілік бейнені ауру айналадағы шындық ретінде қабылдайды.

Егер ауруда көру елестеушілігі болса,ол кімді, қай жерде көргенін, оның бет әлпетін айта алады. Ауру адам өзінің елестеушіліктерін анық айтып, суреттеп бере алады. Ауру құйрығы бар, мүйізі қара жүнді, қызыл көзді үлкендігі иттей шайтанды көргеннін, оның еденде секіріп, столға жыққанын, бет –алпетін өзгерткенін айтады.

Жалған елестеушілікте бейнелер өзінше анық және айқын болуы мүмкін. Бірақ жиі мұндай елестеушіліктер көмескі, айқынсыз болады. Егер ауруда жалған көру елестеушілігі болса, онда ол заттың кеіпін, түсін айта алмайды. Егер дауысты естісе, оның кімдікі екенін айыры алмайды. Жалған елестеушіліктің ерекшелігі ауру адамның осы елестеушілікті «субьективті кеңістікте» қабылдауы. Ол айналадағы кеңістікке байланыспай, өзінің нақтылығын жоғалтады. Елестеушілік бейнелер дененің бір жерінде шоғырлануы мүмкін. Мысалы, ауру адам дауысты басының ішінен құлақтан естиді (шын елестеушілікте ауру адамдар дауысты қабырғаның арғы жағынан, терезе түбінен естиді). Бір ауру әйел кеудесінен шыққан дауыстарды естіп, олардан құтылу үшін қолымен сермеген.

Жалған елестеушілік кезінде ауру әр түрлі нәрселерді басының ішінде, желкесінде, көзінің ішінде көргені туралы айтады.

Жалған елестеушіліктің тағы бір маңызды белгісі –оның қолдан, зорлықпен жасалуы. Ауру мысалы,дауыстарды бір аппараттың, гипноздың әсерінен естиміз деп айтады. Жалған елестеушіліктің тууын ауру өзінің организміне сырттан теледидарлық, ғарыштық сәулелердің әсерімен байланыстырады.

Жалған елестеушілікке олардың дыбыстануы жатады. Ауру адам бір нәрсе туралы ойлаған кезде өзінің ойларын дыбыстар ретінде естиді. Сонымен, жалған елестеушіліктер ақиқат елестеушіліктерге қарағанда ондай анық болмайды, олар ауру адамның «субьективті» әлемінде шоғырланып, зорлықпен жасалынғандай түрде болады.

Қабылдаудың бұзылуына деперсонализация мен дереализация жатады. Деперсонализация жағдайында «мен» дегенді қабылдау өзгереді. Аурулар өздерінің өзгергендігін сезінетіні туралы айтады. Олар ойларында тұтастықтың жоқ екенін, жағдайларының қосарланғаны туралы айтады. Кейде аурулар өздерінің тек психикалық емес организм бойынша да өзгергенін сезінеді. Басы, қолдары, аяқтары үлкен сияқты көрінеді. Мысалы, жасөспірімге оның бойы өте биік болып көрінетіндігінен ол жүргенде тізелерін бүгіп, басын салбыратып жүреді.

Дереализация кезінде айналадағы айқындықты қабылдау өзгереді. Айналадағы әлем бұлдыр, қатып қалғандай, белгісіз, анық емес түрінде қабылданады. Кейде ауру таныстарын танымай не керісінше танымайтын адамдарды өзінің жақындарына санайды. Бұны ұнамсыз және ұнамды ұқсастықтың белгілері дейді.

Агнозия кезінде ауру заттардың қасиетін анықтай алмай, есіктің орнына шкафқа шығуы мүмкін.

Елестеушіліктің патофизиологиялықтабиғаты. Елестеушілік – шығуы жағынан орталық нерв жүйесіне байланысты құбылыс. Сол себептен көру елестеушілігі соқырларда, ал есіту елестеушілігі – саңырауларда болуы мүмкін. Елестеушілікте анализатордың (талдаушының) ми қыртысындағы ұшы тітіркенеді. И.П. Павловтың айтуы бойынша тітіркендіру процесінің патологиялық инерттілігі орын алады. Ми қыртысында гипноздық, тепе-теңдік, парадоксальдық кезеңдердің болуынан да елестеушілік пайда болады. Мұндай өзгерістерді клиникалық мысалдардан көруге болады. Елестеушіліктер ұйқы мен ояну арасында, ми қыртысында үстіртін тежеу болған кезде пайда болады. Гипнологиялық елестеушіліктің пайда болуы айтылғандай тежеу тереңдеген кезде елестеушілік жойылады. Тежеуді күшейтетін және тереңдететін дәрілер арқылы елестеушілікті жоюға болады.

Балалардың қабылдауы, оның бұзылу ерекшеліктері. Мектепке дейінгі және төменгі кластардағы балаларда шизофрения ауруы кезінде көру елестеушілігі басым болады (ересек адамдарда бұл ауруда есту елестеушілік жиі болады). Балалар тұтас фигуралар емес олардың жеке бөліктерін көреді. Мысалы, адамның басын, бетін, қорқынышты көздерін көреді.

Балалардың жүріс-тұрысында осы елестеушілікке сай жиі қорқыныштық сезіледі. Балалар мазасызданып, жылауық болып, қашып кетіп, жасырынып қалады.

Көру елестеушілігінен басқа балаларда жанасу, есту, дәм мен иіс сезу елестеушіліктері де болады. Бұл елестеушіліктер тұрақсыз және жеңіл түрде өтеді. Балалар мен жасөспірімдерде болатын тағы бір ерекшелік жалған елестеушіліктердің жиі орын алуы. Г. Е. Сухареваның айтуы бойынша айтылған елестеушіліктер психозсыз, тұрақсыз және әсерленгіш балаларда болады. Балалар өткен өмірінің кейбір шақтарын, оқыған ертектерін, әр түрлі әсерлерді елестетеді (Бұл жағдайда елестеушіліктер еріксіз, жалықтырғыш және бейнелері қалыптасқан болады – В. Х. Кандинский). Жалған елестеушілік кезінде балаларда әсерлі сандырақ болмайды.

Балалардың жеке басындағы қабылдауын өзгеруін деперсонализация құбылысы дейді. Бұл жағдайда балалар өзі туралы үшінші жақта сөйлейді (кішкене балаларда қалыпты жағдайда айтылғандай ерекшелік кездеседі). Балалар өте сенгіш болғандықтан қабылдауы бұзылғанда эмоциональдық сағым, елестеушілік, жалған елестеушілік оңай пайда болады. Балалардың сағымы (алдануы) бұзылғанда парейдолиялар жиіленеді.

ЕС ПРОЦЕСІНІҢ БҰЗЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

Ес және оның бұзылуы. Ес – құбылыстарды есте қалдырмау, сақтау және еске түсіру қабілеті. Естің физиологиялық негізі – шартты рефлекстер пайда болуда. Шартты рефлекстік байланыс заттардың сыртқы, кездейсоқ белгілері пайда болады. Мысалы, оқушы берілген тапсырманы маңызы жағынан емес, сөздердің дауыстық ұқсастығы жағынан, оқулықтың қай жерінде есіне сақтайды. Мұндай ес механикалық болып саналады. Айтылғаннан айрықша сөздік-логикалық ес бар. Бұл жағдайда құбылыстардың негізгі белгілері әсерінен шартты байланыстар пайда болады. Мысалы, оқушы өткен материалдың қай бетте екенін емес маңызы жағынан есіне сақтайды. Сөздік-логикалық ес тұрақты болады. Адамның көргенінің, естігеннің, зерттегенінің көбі есте қалмайды. Көп рет қайталанған құбылыстар есте қалады. Ұмыту шарттты рефлекстік байланыстардың өтумен байлаыты. Қайталау, жаттығу материалдарды есте сақтап қалуға көмектеседі. Алынған білімді сақтауға іздік реакциялардың маңызы зор. Механикалық пен сөздік-логикалықтан басқа да түрлері бар (қозғалыстық, эмоциональдық, ерікті және еріксіз) Естің күрделі түрі – музыкалық ес. Ес жақсы адам көп біледі, оның интеллектік деңгейі жоғары болады. Бірақ бұл міңдетті түрде емес. Ақылы кем адамдардың механикалық есі, кейібір олигофрендердің музыкалық есі жақсы болуы мүмкін. Есі нашар кісі ғылымда үлкен жетістіктерге жетуі мүмкін.

Ес назармен тығыз байланысты. Патолоияда жиі кездесетін естің нашарлауын гипомнезия дейді. Ол дені сау адамның қартайған кезінде болады. Бұл құбылыс керісінше өтеді, алдымен кейінгі әсерлер, артынан бұрынғы әсерлер ұмытылады. Кейінгі әсерлердің ұмытылу заңды түрде өтеттінін француз психологы Рибо анықтады.

Қартаюға байланысты естің нашарлануынан басқа (гипомнезия), әр түрлі органикалық негізгі ауруларда да осындай өзгеріс болады (церебросклероз, кәрілік, зақымдану, мерез ауруларында, жүрекке операция жасағаннан кейін). Кейде ес уақытша нашарлайды. Мысалы неврастенияда.

Естің патологиялық күшеюі – гипермнезия сирек кездеседі. Гипермнезия жұқпалы аурулармен, желікпемен ауырғанда жиі болады. Гипермнезияның феноменальды (таңқаларлық) естен айырмасы бар. Феноменальды ес физиологиялық құбылыс болғандықтан адамның өмір бойына тән. Гипермнезия – аурыған кездегі жағдай жа, сауыққанда жойылады. Амнезия – бір мерзімнің, оқиғалардың толығынан естен шығуы. Антероградтық амнезияда ауырғаннан соңғы оқиғалар естен шығады. Мысалы, миы зақымданған адам өзінің ие болғанын, ауруханаға қашан түскенін білмейді. Ретроградтық амнезияда ауырғанға дейінгі оқиғалар естен шығады. Амнезияның бұл түрі антероградтық сияқты толық не жартылай аздап болады. Мысалы, ауру өзінің білген шет тілін ұмытып қалуы мүмкін. Ал өзінің өткен өмірін ұмытып қалуы сирек кездеседі. Ретро-антероградтық ес нашарлауының аралас түрі жиі кездеседі. Амнезияның әр түрі зақымданғанда, иіс газымен уланғанда, кәрілік атеросклерозда, ақылдың кемістігінде кездеседі.

Парамнезия – естің алдынуы. Бұған конфабуляция жатады. Бұл өмірдің ұмытылған кезеңдерінің орнын ойдан шығарып толтыру. Ұзақ уақыт психиатриялық ауруханада болған ауру дәрігерге кеше үйде болғанын, ас дайындалғанын, балаларды қарағанын айтады. Ол айтылған әрекеттерді бұрын жасауы мүмкін, бірақ кеше емес. Бұл мысалда оқиғалар уақыт бойынша жылжиды. Кейбіреулер бұны псевдореминисценция дейд. Кейде ауру таңқаларлық оқиғаларды айтады. Мысалы, «Марста болдым», «марсиандар – көгілдір адамдар». Бұл қиялы конфабуляциялар. Ауру адамдар өздірінің айтқандарын шын деп санайды.

Кейде криптомнезия құбылысы кездеседі. Оқыған, естіген және түсте көрген оқиғаларды ауру өмірде болған деп есіне түсіреді. Мысалы, кітаптан оқылған қызық оқиғаны, жаңылықты ауру өзімен байланыстырады. Мұндай жағдайда әр түрлі сенімсіздік және біреудің еңбегін пайдалану туралы (плагиант) айтылуы мүмкін. Кейде адам өз еңбегінде жазылғанды ұмытып, осы жазылғандарды басқанікі деп санайды.

Балалар есінің бұзылу ерекшеліктері. Балалар есінің төмендеуі неғұрлым ертерек басталса, соғұрлым олардың білім жинақтауы артта қалады. Осыған байланысты олардың интеллекті дамымайды. Ересек адамдардың есі нашарлағанда білімнің жиналуы тоқталады. Ал, жас балаларда басынан бастап білім алу нашарлап, туысымен пайда болатын ақылдың кемістігіне ұқсас болады. Балалар есінің патологиялық жағдайда күшеюі де мүмкін. Мысалы, бірқалыпты дамымаған кезде, дамудың бір кезеңінде бала жылдам өсіп, ал екінші кезеңінде өсу баяулайды не тоқтатылады. Оларда қиял конфабуляциялар болуы мүмкін.

Зейіннің (назардың) бұзылуы. Зейін - психиканың белгілі объектілерге бағытталуы, соларға қадалаушылығы. Ол сыртқы объектілерге не адамның өзіне бағытталуы мүмкін. Өзіне бағытталуы адам организмінде болатын физикалық, психикалық процестермен байланысты. Зейін іспен тығыз байланысты. Ол ес пен интеллектің алдын алатын маңызды жағдай, оның адам өміріндегі атқаратын ролі зор.

Зейіннің қасиеттері – оның бағытталуы, қадағалушылығы, тұрақтылығы, көлемі, бөлінуі, аударылуы. Зейіннің түрлері – ерікті, еріксіз.

Үйреншікті зейін – зейіннің қалыпты жағдайдағы касиеті, еркін зейіннің салдарынан еңбек етіп жаттығудан пайда болады. Мысалы материалдық мазмұнына түсіну қиын болғандықтан оқушы алаңдамас үшін алдына мақсат қойып, өзін-өзі зорлайды. Біраздан соң, бұрын қиын деп саналатын жұмыс үйреншікті іске айналып, ерік жұмсауды талап етпей, жеңіл болып көрінеді.

Зейіннің бұзылуы – алаңғасарлық, бір бағыттылық.

Алаңғасарлық – еріксіз оңай назардың бір объектіден екіншіге ауысуы. Бір бағытталық – бір объектіден екіншіге қиын түрде ауысуы.

Зейінді зерттеу. Біркелкі бейнелері бар кестелер арқылы жүргізіледі. Мысалы қолдың қатысуынсыз кезекпен түсі бірдей суреттерді санау. Түзету (корректуралық) әдісі бойынша бірдей әріптер мен цифрларды сызу. Жауапты бағалаған кезде тапсырманың орындалуының ұқыптылығы, жылдамдығы, пациенттің қажуы еске алынады. Бұл әдістер назар белсенділігін, алаңсыз ойлау реакциясын тексеруге қолданылады.

Суреттердегі жоқ бөліктерді анықтау әдісі де қолданылады. Тексерушілерге суретті көрсетіп, жетпейтін бөлік туралы айтқызады.

Біртіндеп қиындатылған сандарды (цифрларды) шығару, ай мен күндердің аттарын айту әдісі де қолданылады. Мысалы, тексерілушіге 100-ден бір санды алып тастау, ай мен апта күндерін керісінше атау сияқты тапсырмалар беріледі.

Есті зерттеу. Тексерілушіге 10 секунд ішінде кестедегі фигураларды көрсетіп, оларды есіне сақтау жүктеледі. Қалыпты жағдайда 5-6 фигура есте сақталады. Бұл әдіс арқылы көру есінің ерекшелігі анықталады. Естіген сандарды, сөздер мен сөйлемдерді сақтау – бұл естуді тексеру. Анық және жай айтылған сандарды, сөздерді, сөйлемдерді ұқыпты тыңдап, есте сақтауын сұрайды. Сау адамдар 10 сөздің 5-9-ын есте қалдыратыны анықталады. Есі жақсы адам үш-төрт қайталаған соң жаттап алады.

Пиктограмма (профессор А. Р. Лурия ұсынған). Жанама түрдегі еске сақтауды тексеру үшін пайдаланылатын әдіс. Есте сақтау үшін сайланып алынған сөздер алынады. Ексерілушіге таза қағаз, қарындаш пен нұсқау беріледі: «Енді сөздің есіңізді басқа әдіспен тексереміз. Сіз айтылған сөздер мен сөйлемдерді есте сақтаңыз. Есте қалдыруға қиын әрбір сөздің орнына сурет салу керек. Бүл сурет сізге есте қалдыруға көмектесуі керек. Әріпті де, сөзді де жазбаңыз». Бұл нұсқау бірақ рет көрсетіледі. Ауру адамның сурауы бойынша қайталанады.

Үлгі ретінде төмендегі сөздер (түсініктер) жиынтығын береміз:

1. Көңілді мейрам; 2. Ауыр жұмыс; 3. Дәмді кешкі ас; 4. Ауру; 5: Қайғы; 6. Бақыт; 7. Махаббат; 8. Даму; 9. Айырылу; 10. Алдау; 11. Жеңіс; 12. Ерлік; 13. Дұшпандық; 14. Әділеттік; 15. Күмән; 16. Достық.

Жылжымалы талдау үшін маңызы бар осы көрстілген сөздердің кезегін сақтау керек. Тексеруден жарты сағат өткен соң тексерілушіден суреттер бойынша сөздерді айтып беруді өтіну керек.

Пиктограмма әдісі жеке адамның есін ғана емес, оның ойлау, қабылдау, эмоция ерекшіліктерін анықтауға қолданылады. Эксперименттік тексерудің алғашқы кезінде тексеруші тексерілушінің түсіндірмесін және қысқаша пікірін, тапсырма орындау уақыты мен үзілістерін белгілеп отырады. Тексерілуші тапсырманы орындаған соң, тексеруші оны сұрай отырып, оңай және қиындықпен келген түсіндірмелерін белгілейді. Сұрау кезінде тексерілушінің абстракты бейне деңгейі және осы бейненің тексерілуші үшін маңызы анықталады.

Пиктограмма мәліметтерінің сапасы жіктеліп, пиктограмманың әр бейнесі формальды түрде бағаланады. Р түрлі типті бейнелердің саны да бағаланады. Пиктограмманың формальды түрге жатпайтын ерекше суреттері бөлініп алынады (мысалы, психикалық аурулардың суреттері).

Ассоциацияны зерттеу. Ассоциативті (сөздік) тәжірибе. Ассоциативті тәжірибенің классикалық нұсқасының алдында инструкция жасалынып, ол бойынша тексерілуші экспериментатор айтқан сөзге өзінің ойны келген бір сөзбен жауап беруі керек. Тексерілуші нұсқаушы жақсы ұғуы керек: ол тәжірибе кезінде қозғалмауы және қайталап сұрамауы керек. Тексеру кезінде хатнама жазылып, оған айтылған сөздер, жауаптың латентті мерзімі (айтылған сөзге берілген жауап арасындағы уақыт) көрсетілуі керек. Жауап толығынан жазылады. Сау адамның латентті мерзімі 0,5-2 секунд. Кейбір реакциялардағы латентті мерзімнің ұзаруы қолданылған сөздің ерекшелігіне байланысты (мысалы, «ауруына қатысы» бар сөз). Жауабы бір сөзді не көп сөзді болуы мүмкін (көп сөзді болуы белсенді тежелудің нашарлауын көрсетеді). Жауап сапасына байланысты барлық сөз реакциялары жоғары, төмен, атактикалық болып бөлінеді.

Жоғары реакциялар жалпы нақтылы (үстел – ағаш, жаз - ыссы), абстаракциялы (бұлбұл - құс, керосин - сұйық), төменгі сөз реакциялары шамамен айтылады (жауаптың орнына тексерілуші «қайда», «қандай» деген сұрақ қояды), қабыл алмау («білмеймін», «ойыма түспейді», «істей алмаймын»), одағай сөздер («ох», «ой») персервациялар ретінде (2-3 сөзге бірдей жауап), эхолалия (жаңғырық) ретінде қолданылған сөзді қайталау («үй» - «үй», «бақыт» - «бақыт»). Атактикалық реакцияларда жауап қолданылған сөздердің мағынасымен байланыспайды («қияр» - «керосин», «дәрігер» - «сандық»).

Тәжірибе аяқталған соң жоғары, төменгі, атактикалық, көп сөзді реакциялар, олардың латентті мерзімі анықталады. Мимикалық, вегетативтік-қан тамырлық және басқа реакциялардың айқын көрінісі тіркеледі.

Ойлау процестерін зерттеу. Жалпылау. Тексерілуші ұсынылған суреттің жалпы түсінігін және заттардың атын атауы керек.

Түсініктердің топтастырылуы (классификациясы). Зерттеуші тексерілушіге киімнің, жануарлардың, көкөністердің және басқа заттардың суреттері бар картшкелер ұсынады. Кейбір картшкелерде зат суретінің орнына оның аты жазылуы мүмкін. Бұл жағдайда тапсырма күрделі болады (әсіресе балалар үшін). Тексерілуші картшкелердегі заттардың ұйқастығын айтып және топқа бөлуі керек. Сау адамдар заттарды топқа бөлу кезінде өмірлік тәжірибеде қалыптасқан шартты рефлекстік байланыстарды пайдаланады.

Түсініктерді бөлу. Тексерілуші өзіне белгілі үй мен жабайы жануарлардың, ағаштардың атын айтуы керек.

Артық түсінікті шығару – бір топ ұқсас заттардан бұл түсінікке жатпайтын затты бөлу. Тексерілуші төрт заттан оларға ұқсамайтынын ашып тастау керек.

Мақалдар мен астарлы сөздердің ауыспалы мәнін түсіну. Тексерілуші мақал мен мәтелдердің ауыспалы мәнін түсіндіру керек («Темірді қызған кезде соқ», «Жылтырағаннанның бәрі алтын емес»). Ойлау бұзылған кезде сөздің ауыспалы түсінігінің орнына дәл түсінік беріледі.

Ұғынуды зерттеу үшін келесі әдістер ұсынылады: суреттің мағынасын түсіну, біртіндеп суреттер бойынша оның мәнін (әңгімені ұғынуды тексеру А. Н. Бернштейн ұсынған), мағынасыз суреттер мен тексті ұғынуды тексеру.

Қиыстыру дағдалары мен әрекеттерін тексеру. «Конструкциялық әрекет» және «конструкциялық ойлау» деген ұғым бар. «Конструкциялық ойлау» - есепті қиындықсыз ойында шығару. «Конструкциялық әрекет» - есептерді әрекет арқылы шығару.

Келесі әдістер қолданылады:әріптерден мағыналы сөздерді құрау, Сөздерді қалып қойған әріптермен толтыру, суретті жеке бөліктерден құрау (А. Н. Бернштейн ұсынған), суреттегі жетіспеген бөліктерді толтыру (Равен ұсынған).

Адамның жеке басының ерекшеліктерін тексеру. Жоғары нерв процестерінің күшіне, тепе-теңдігіне және жылжымалылығына (қозу мен тежелудің) қарай бөлініп, арнайы лабороториялық тексерулерде анықталады.

Пациенттің ауырғанға дейінгі (преморбидті) жағдайын шамалап түсіну үшін дәрілер нерв жүйесінің типологиялық қасиеттерімен байланысты жеке адамның кейбір қасиеттерімен (мінез, темперамент) танысады. Бұл туралы мәлімет «Жеке адам» деген тарауда жазылған. Адамның жеке басының ерекшеліктерін бағытталған психологиялық әңгімеден, жақын туысқандарымен сөйлесуден байқауға болады.

Жеке бастың ерекшеліктерін тексергенде әр түрлі авторлар ұсынған сұраулар қолданылады (Айзенк, Векслер, А. Е. Личко, Л. А. Булахова). Мысал ретінде адамдарды мінез ерекшіліктері бойынша (Юнг ұсынған) экстраверт және интравертке бөледі. Біріншілер – көпшіл, қайырымды, еркін, шат, өзіне сенімді, басшы болуға тырысады. Олардың достары көп, оптимист, ақкөңіл, кейде ашушаң, ұстамсыз болады. Екіншілер – тыныш, салмақты, ақылды, сақ, бейбітшіл, өз әрекеттерін ойлап жасау, рационализм, өз тәртібін бақылау, көп емес, бірақ тұрақты жолдастары бар, этикалық нормасы жоғары, оқуды жақсы көреді.

Талаптану деңгейін тексеру (Хоппе ұсынған, Б. Е. Бежанишвили өзгерткен, 1967). Талаптанудың объективті – принциптік және субъективті – жекеленген түрлері болады (В. Н. Мясищев, 1935).

Талаптанудың субъективті, - жекеленген түрі өзін жоғары бағалау, өзін мақұлдау, өзінің жақсы-жаман жағын көрсетумен ерекшелінеді.

Тексерушіге сұрақтары біртіндеп қиындайтын, жүйелі номерленген 12 жұп картшке береді. Кезекпен кезкелген картшканы алып, жауап беруі керек. Мұнда жауап беру уақыты есептеледі (Тексеруші уақытты ұзартуы не қысқартуы мүмкін). Тексерілушінің табысты не табыссыз болуы осы уақытқа байланысты. Жауапты бағалаған кезде тексерілушінің тәртіп ерекшеліктері, тапсырманы қиындатудың керектігі не керек еместігі еске алынады.

Алынған мәліметтер бойынша адамның жеке басының намысы, өзін-өзі бағалауы, талаптану деңгейі, реакцияларының табысты не табыссыз болунан бара-бар не бара-бар емес сияқты кейбір ерекшеліктерді анықтауға болады.

Өзін-өзі бағалауды тексеру (Т. В. Дембо мен С. Я. Убинштейн бойынша). Тексерілуші ұсынылған төрт тік сызықтан («басқыштар») денсаулығы, мінезі, бақыты, ақылы жағынан өз орнын көрсетуі тиіс. Кейін әңгіме кезінде тексерілушінің денсаулық пен ауру, бақыт пен бақытсыздық, жақсы не жаман мінез, ақылды не ақымақ адам туралы түсінігін анықтайды. Дені сау адамдар өзін-өзі бағалауға қарамай, өмірлік объективті жағдайға байланысты «өз орнын» сызықтың ортасынан көрсетеді. Олар өздерін орташа денсаулықы, орташа ақылды, орташа мінезді және орташа бақытты деп көрсетуге тырысады.

Психологтар тәжірибелік-психологиялық тексеру әдістерін қолданады, олар жоғары мамандандырылған тәсілдерді керек етеді.

ОЙЛАУДЫҢ БҰЗЫЛЫСЫ. АҚЫЛ ОЙДЫҢ ЖҰМЫСҚА ҚАБІЛЕТІНІҢ БҰЗЫЛЫСЫ.

Адамның айналаны танымы тек түйсік және қабылдаумен шектелмейді. Біз айналадағы заттар мен құбылыстарды қабылдап қана қоймай, оларды салыстырамыз, тұжырымдаймыз, ондағы негізгі және қосалқы жақтарын айырамыз. Сезім мүшелері арқылы келетін әсерлерді өңдеудің және алынған мәліметтерді талдаудың арқасында пайда болатын түсінік пен қорытындылауды ойлау дейді. Басқаша айтқанда ойлау дегеніміз, адамның миында заттар мен құбылыстардың бір-бірімен байланыс жағдайындағы жалпылама бейнеленуі. Ойлаудың жоғары сатысы сөйлеумен тығыз байланысты. Сондықтан ойлаудың бұзылуы ауру адамның сөйлегенінен білінеді.

Шындыққа сәйкес келмейтін, шындықтан алшақ, түзетуге болмайтын ойларды сандырақ ойлар дейді. Шындыққа сәйкес келмейтін қате пікір – сандырақ ойлар болып саналады. Егер сандырақты айтылғанымен анықтамамен шектесек, оған қарсылық білдіруге болады. Діңи түсініктер, идеологиялық пәлсапалық тұжырымдар да материалистік көзқараспен салыстырғанда қате пікір болып саналады. Діңи адамды да басқаға сендіру қиындыққа түседі. Бірақ, бұл қалыпты жағдай, керісінше сандырақтан пайда болу негізінде жоғары нерв қызметі бұзылуымен байланысты патологиялық механизм жатыр.

Сонымен, сандырақ ой түзетуге келмейтін, пікірдің патологиясына байланысты пайда болады. Сандырақ ойлы аурудың ойлағанын өзгерту ешқандай нәтиже бермейді. Емдеудің арқасында сандырақ ойлар өзінің маңызынан айрылып, мүлде жоғалады. Ауру сандырағының клиникада маңызы зор.

Егер сағым мен елестеушілік ең оңай түрінде, сау адамдарда басым болса, ал сандырақ ойлар тек психозбен ауырғанда болады.

Маңызы жағынан сандырақтың бірнеше тобы бар:

Соңына түсу сандырағы бұл жиі кездеседі. Оған қарым-қатанас, ерекше маңызды сандырақ, уландыру, әсер ету, кінәлау, ұрлау, қызғану, кемсіту сияқты ойлар жатады.

Қарым-қатынас сандырағы – бар ауруларға айналадағы адамдар нашар қарайтын, оған күлетін, ол туралы сыбырласатын болып көрінеді. Бұл жағдайда ауруға қатысы жоқ әрекеттерді ол өзінше бағалайды. Мысалы, шизофрениямен ауырған адам әкесінің тамақ ішерде қолдарын столға қойғанына ерекше мән береді. Ауру мұны «соғыс басталады» деп есептейді. Мұндай сандырақтарды ерекше маңызды сандырақ (бред особого значения) ойлар дейді.

Кейде ауруларға оларды уландыратындай болып көрінеді. Мұндай жағдайда олар өте күдікті болып, тамақ ішуден бас тартады. Кейде олар жақындарын өздеріне жау санап, уландырады деп ойлап, жақындарының әкелген тамағын қабылдамайды. Кей жағдайда аурулар «дәрігерлер мен медбикелер өздерін қуғындайды және уландырады» деп санап, тамақты тек жақындарының қолынан қабылдайды. Бұл уландыру сандырақ ойлар .

Әрекет сандырағында аурулар өздеріне көзқарас, гипноз, электр тогы, радиотолқындар, белгісіз аспап, теледидар мен ғарыш толқындары арқылы әсер етеді деп санайды. Психиатрия ауруханасы жағдайында болып тұрып, аурулар өздеріне басқа қаладан гипноз арқылы әсер ететінін айтады. Олар өздеріне электр тогының әсерін сезініп, аппараттың еден астында не қабырғаның жағында тұрғаны туралы тұжырым жасайды. Кейде аурулар белгісіз аппараттарды дәрігерлер тәжірибе жүргізу үшін қолданатыны туралы айтады. Кейде ауруларға оларды газбен, микробтар арқылы уландыратын болып көрінеді.

Нақтылы соңына түсу сандырағы.. Ауруларға әр адым сайын жеке адамдар не мекемелер соңына түскендей болады. Олар таныс емес адамдардың бақылайтынын машинамен қуатынын айтып, шамның жарығымен шағылыстырып соқыр қылғысы келеді деп ойлайды. Кінәлау сандырағы кезінде аурулар оларды кінәлайтыны туралы айтады. Мысалы, тіс дәрігері болған адам ауырғанда оны инструменттер жетіспеген үшін кінәлап, сотқа жауапқа тартатындай болып көрінеді. Іс жүзінде оның жұмысында айтылғандай оқиға болған жоқ. Немесе ауру адам өзін жұмыстан шығарады деп ойлап, ертесімен бас дәрігерге келіп, оның столына құжаттарын қойып, тезінен жұмыстан шығаруын талап етеді. Кемістік пен тонау сандырағы қартайған адамдардың қан тамыры зақымданған және басқа психоздарда болады. Ауруға отырған үйі тоналғандай көрінеді. Олар бір жерге матрацтар мен ыдыстарды үйе бастайды. Үйлерінен заттардың жоғалатыны, көршілердің үйлеріндегі азық-түлікті алып кететіні және олардың заттарын бүлдіретіні туралы айтады. Қызғану сандырағы соңына түсу сандырағының бір түрі. Қызғану сандырағы жиі маскүнем еркектерде болады. Аурулар өзінің әйелдерін (күйеуін) ұсақ-түйекте әшкерелеп, астыртын жұмысқа дейін шығарып салып не қарсы алады. Мұндай ауруларда әйелінің (күйеуінің) опасыздығын дәлелдейтін жүйе қалыптасады. Өзін-өзі қорлау сандырағы.. Бұған өзін-өзі кінәлау, қылмыс жасау сандырақ ойлар жатады. Ауру өзін бір нәрсеге кінәлімін деп санайды. Мысалы, олар айналадағыларға ауру жұқтырамыз деп санайды. Осы ойдан қорқып, кісілерге жуымай, ауыздарын орамалмен жабады. Өздерін айналадағылардың көңіл бөлуіне тұрмаймын деп санап, тамақтан бас тартып, төсекке жатпайды. Олар өздерін мүсәпірміз деп санайды.

Осы топтағы сандырақ ойларға ипохондриялық сандырақ жатады. Аурулар өздерін сифилис, туберкулез, рак, спид жаман аурулармен ауырамыз деп санайды. Осы айтылғанға сене отырып, көптеген соматикалық шағымдар жасайды. Мұндай аурулар емханаға жиі барады. Олар барлық мамандардың тексеруінен өтеді. Бірақ тексерулердің нәтижесінде мұндай ауру адамдардың ішкі мүшелерінде ешқандай өзгеріс байқалмайды. Ауру дәрігердің дәлелін жоққа шығарады не өзінше бағалайды.

Ипохондриялық сандыраққа жақын тұратын нақұрыс сандырағы бар. Аурулар өздеріне сырттан күш енген (шайтан, басқа мен жылан) деп санайды. Өте сирек жануарға не қарама-қарсы жынысқа ауысу сандырағы кездеседі. Бір ауру әйел өзін қойға ауысып, үстін қойдың жүні басқан деп сезінген. Қыз бала өзінің ұл болғанын сезінген.

Ұлылық сандырағы.. Бұған байлық, тұлғалық, ойлап табушылық, сүйеспеншілік сандырақтары жатады.

Сандырақтың бұл түрінде аурулар өздерін көп ақшаның (мыңдаған, миллиондаған), сарайлардың, автомобиль мен самолеттердің иесімін деп санайды. Мұндай аурулар өздерін жиі өте сұлу, дарынды, кемеңгер жазушы, ғалым, артист деп санайды. Мысалы, бір ауру әйел өзін «сұлулықтың құдайы» деп санап, Мәскеуде сұлулардың конкурсын өткізуді талап етіп, онда бірінші орынға ие боламын деп ойлаған. Кейде ауру адамдар өздеріне ұлы адамдардың, үкімет басшыларының жақсы ниетте екенін айтады. Олар өздері туралы радиодан айтатынына, газеттерде жазатынына сенеді. Сандырақ ойлардың маңызы көңіл-күймен тығыз байланысты. Ұлылық сандырақ ойларды айтатын аурулардың көңіл-күйі көтеріңкі болады. Өздерін қорлау туралы сандырақ айтатын аурулардың көңіл-күйі төмен, жабырқау болады.

Сандырақтың нақтылы маңызы аурулардың тұратын заманына, мәдениеттік деңгейіне, біліміне және мамандығына байланысты. Егер ертеректе сандырақ мәні шайтандармен дуалаумен, бас ашумен байланысты болса, ал қазір оның мәні атом энергиясымен, ғарыштық сәулелермен, ЖИТСпен байланысты.

Сандырақ ойлар маңызынан басқа да көрсеткіштер арқылы топтастыралыды.

Жүйеленген және жүйеленбеген не үзінді-кесінді сандырақтар турлы айтуға болады.

Жүйеленген сандырақ. Мұнда аурулардың айтқан сандырағы бір бүтін жүйе құрайды. Бір қате, ауру жағдайындағы пікір екіншіден туып, бір сандырақ ой екіншісінен туады. Осылай аурыған жағдайда бүтін жүйелік көзқарас қалыптасады. Сандырақтың бұл түрінде дерексіздік тану зиян шегеді. Сезіну арқылы танудың бұзылуы аз орын алады. Бұл жағдайда елестеушілік пен сағым болмайды. Нақтылы болған жағдайларды аурулар сандырақ түрінде түсіндіреді. Өздірінің сандырағын дәлелдеу үшін көптеген болған жағдайларды келтіреді. Бірақ нақтылы жағдайларды бір жақты және қате түсінеді. Осындай сандырақты түсінік беру сандырағы дейді. Мысалы ретінде қызғану сандырағын айту керек.

Ауру адамдардың сандырағы әрдайым жүйелі болмайды. Сандырақ ойлар көбінесе бір-бірімен байланыссыз, үзінді ретінде болады. Мұндай жағдайда елестеушілік, сағым, көзге көрінетін аффективті бұзылулар орын алады. Басқаша айтқанда сандырақтың құрылымында сезім арқылы білудің бұзылуы үлкен орын алады. Осы бұзылудың әсерінен сандырақ бейнелі болады. Сондықтан мұндай сандырақ бейнелі деп аталады.

Жоғарыда көрсетілгендей, ауруды ойынан тайдыруға, түзетуге болмайтындығы сандырақтың бір белгісі болып саналады. Кейбір жағдайда аурудың сандырағын айтқан кезінде шамалап болса да түзетуге болады. Мұндай жағдайларды сандырақ тәрізді ойлар деп атайды. Осындай ойлар қиял түрінде жиі кездесід. Осындай ойлар қиял түрінде жиі балаларда және психопатияда болады.

Сандырақ ойлардан өте бағалы ойларды ажырату керек. Өте бағалы ойлардың сандыраққа қарағанда нақтылы болған жағдайларда нақтылы болған жағдайлар орын алады. Бұл нақтылы жағдайлар ауруға өте үлкен әсер ететіндіктен, оның қалыпты өмір сүруіне кедергі жасайды. Кейде адамды жәбірлесе, қорласа ол өзінің маңызды жұмыстарын тастап, барлық күшін өзін ақтауға жұмсайды. Қызғану негізінде ерлі-зайыптылардың біреуінің бұрынғы кезде болған көз бояушылығының орын алуы мүмкін. Мысалы, жиі өздерінің кемістігіне үлкен мән береді. Мысалы, жиі өздерінің мұрындарының әдемі емес екенін айтады. Мұрны әдемі емес адамдар аз емес. Бірақ бұған адамдар көңіл бөлместен, қалыпты жағдайда өмір сүріп, қызмет жасайды. Бірақ кейбір аурулар өздерінің мұрындарының әдемі емес айта отырып, көшеге шығуға ұялып, кісілермен қарым-қатынаста болмай, өлу туралы ойлар туады.

Сандырақ, сандырақ тәрізді өте маңызды ойлардан басқа жалықтыратын (жабысқақ) ойлар болады.

Жабысқақ ойлар– ауру адамның ықыласынсыз оның санасын алатын ойлар. Кейде мұндай ойлар аз маңызды, қисынсыз болады. Ауру мұндай ойларға сын көзімен қарап, олардан құтылуға тырысады, бірақ құтыла алмайды. Мысалы, адамда мынандай ой пайда болуы мүмкін: « Егер мен қазір өліп кетсем не болар еді?», « Менің туған-туысқандарым не істер еді? Не айтар еді?». Осы ой ауруға бір кетіп, санасында паналап, мазасын алады. Кейде жабысқақ ойлар қысынсыз болады. Мысалы, ауру адам дәрігерге «Неге әтештің басы біреу, ал басы екеу болса, әтеш не істер еді?», «Неге адамда екі қол, ал егер үшінші қол болса, ол қайда орналасады?» деген ойдың мазалағаны ретінде радиодан таңертең естіген мелодия не ән «басыңнан кетпейтінін» айтуға болады.

Жабысқақ ойлардан басқа жабысқақ қорқыныштар (навязчивые страхи – фобиялар), тілектер мен әрекеттер болуы мүмкін. Мысалы, көптен сахнада шығып жүрген артисте сол сахнада ойнаудың алдында қорқыныш пайда болуы мүмкін. Басқа біреуде қорқыныш белгілі бір кезеңнен кейін болады. Бір қызда ұйықтардың алдында бөлмедегі барлық заттарды ұстап көру жабысқақ тілегі (влечение) пайда болады. Осы тілегі орындалғаннан кейін ғана ол ұйықтай алатын болады. Бір ауру әйел үнемі борды ұнтақтау үшін жұмысында да отыра алмайды. «Есікті жаптым ба, жаппадым ба?», «Үтікті сөндірдім бе?» деген жабысқақ күдіктер (сомнение) болады.

Жабысқақақ ойлар, тілектер, әрекеттер мен қорқыныштар көбіне бірге кездеседі. Бұл құбылысты – жабысқақ жағдай дейді. Жабысқақтар кейде сау адамдарда да болады. Бірақ бұл жағдай аз уақыт болып, олардың жалпы өміріне, қызмет қабілетіне әсер етпейді. Бұл жағдай қысқа мерзімді болады. Жабысқақ жағдайлар невроз бен психоздарда кездеседі.

Жоғарыдағы айтылғаннан басқа ойлаудың бұзылуының тағы да түрлері болады. Мысалы, ассоциативті процестің бұзылуы. Ойлаудың өзгеруі жылдамдау және баяулау түрінде болуы мүмкін. Ойлаудың жылдамдауында ойлар өте және үнемі өтіп атады. Кездейсоқ байланыстардың арқасында ойлау үстіртін және дерексіз өтеді. Ауру дәрігердің қойған сұрағына жауап бере сала өз назарын басқаға аударып, сол туралы сөйлей бастайды. Көңіл-күй жоғары болған кезде ойлай жылдам өтеді. Ойлау қүрт жылдамдамдаса ойлар секіре бастайды. Айналадағы заттарға және аурудың пайдаланатынын сөздеріне байланысты ойлаудың тақырыбы жылдам өзгереді. Аурулар ұйқастырып айтуға бейім болады. Кейде ойлаудың жылдамдығы соншалық тез болғандықтан ауру туатын барлық ойын үлгермейді.

Ойлаудың патологиялық баяулауында ойлардың пайда болуы мен өтуі қиындыққа соғады. Бұл жағдайда ауру қойылған сұраққа баяу, аз сөзбен жауап береді. Ойлау бұзылуының бұл түрі көңіл-күй төмендегенде жиі кездеседі.

Ойлаудың үзілуі – аурудың сөйлем құрылымдағы логикалық байланыстың болмауы. Ауру әңгіменің алғашқы бірнеше сұрағына дұрыс жауап беруі мүмкін. Онан соң сөйлеуінің мәні болмайды. Сөйлемдегі сөздердің арасындағы дұрыс байланыс сақталуы мүмкін. Ойлаудың мұндай бұзылуы дұрыс байланыс сақталуы мүмкін. Ойлаудың мұндай бұзылуы шизофренияда жиі кездеседі.

Ойлаудың қисыздығында аурудың сөзінде мән де грамматикалық байланыста болмайды. Бұл жағдайда ауру адамның сөйлемі жеке сөздерден не буындардан құрылады. Ойлаудың қисынсызсыздығы ой алжасуында, (сананың бұзылуында) жұқпалы аурулар кезінде болады.

Ойлаудың персерверациясы – ұзақ уақыт бір ойдың басым болуы. Мұндай жағдайда ауру бірінші сұраққа дұрыс жауап беріп, келесі сұрақтарға сол жауабын айта береді. Мұндай көрініс мас адамдарда болады. Мидың тамырлары зақынданған ауру адам сұрақтарға былай жауап береді:

Фамилияңыз кім? – Ермаков. Атыңыз кім? – Ермаков. Қайда тұрасыз? – Ермаков.

Ойлаудың бұзылуы ретінде өсиетшілдікті айтуға болады. Өсиетшілдік дегеніміз – жеміссіз данасыну. Ауру адамның сөйлемі дұрыс, шексіз болуы мүмкін, біра еш мағынасыз болады.

Ойлаудың толықтылығы - өзгерудің бір түрі болып саналады. Басқаша айтқанда, ойлаудың патологиялық жабысқақтығы, зорға жылжуы. Мұндай жағдайда аурудың сөздерінен бастысын және болмашыларын айыру қиын. Қойылған сұрақтарға бірден жауап бермей, алыстан бастап, керексіз болмашы заттарға тоқтатылады. Қояншық аурумен ауырған әйел алғашқы рет талмаңыз қашан болды деген сұраққа былай жауап береді: «1963 жылдың маусымында мен ерте тұрдым, ауа райы жақсы еді. Өзімнің Нюра деген досыма бардым. Ол базарға баруға киініп жатыр екен. Біз сөйлескеннен соң көшеге шықтық. Нюра трамвайға отырып базарға кетті. Мен дүкенге нан алуға бардым. Кезекте 5-6 адам тұрды. Мен нан алдым. Менің бір сомым бар еді, маған 84 тиын қайырып берді. Нанды сеткаға салып, дүкеннен шықтым. Көпірге жеткенде мен талып қалдым.» Сұраққа жауап берердің алдында ауру әйел мардымсыз нәрселерге көп тоқтатылды.

Ойлаудың мұндай бұзылуы қояншық және жасқа байланысты психоздарда, сандырақ ауру адамдарда болады. Кейде ауру бүгінгі күн лексиконында жоқ сөздерді қолданады. Мысалы, «жалған адам», «камнит», «зарурбование» т.б. Бұл неологиязмдер деп аталады. Шизофрения сияқты аурумен ауырған адамдар баста ойдың жоғын, ойлардың үзілгенін айтады. Кейде олар ойлардың көптігінен бастың керілгенін айтады. Мұндай ойлардың көбеюін ментизм құбылысы дейді.

Балалар мен жасөспірімдер ойлауының бұзылуы. Балалардың сандырағы. Балалар сандырағының ерекшелігі оларда мидың жетілмеуімен байланыстыру. Бала өскен сайын аурудың белгілері күрделене түседі. Жыныстық (пубертаттық) жетуге дейін балаларда сандырақ ойлар сирек кездеседі. Мұндай жағдайдағы сандырақта сана бұзылады, мысалы, жұқпалы ауруларда. Сана сақталған кездегі сандырақ жұрнақты (рудиментті) түрінде, жүйесіз болады. Балалардың жұрнақты сандырағы себепсіз, айналадағыларға түсініксіз қорқыныш ретінде болады. Қорқыныш мезгіл-мезгіл пайда болады. Кейбір жағдайда сандырақ күштірек білінеді. Осы кезде ауру абдырып, қорқыныш күдік туып айналадығының бәрінің өзіне қатынасы бардай сезінеді.

Кейін онда сандырақ дамып, соның әсерінен – улану, азаптану және жануарларға ауысу сияқты ойлар болады. Сандырақ қалыптасуының алдында патологиялық қиялдар болады. Балалардың қалыпты жағдайында да қиялдар болады. Қиялдар ойын кезінде біліп-тану үшін керек. Қалыпты қиял кезінде балалар айналадағы шындықпен елесті ажырата алады (мысалы ойнаған кезде атты таяқтан ажыратады, ол «ат сияқты» дейді). Патологиялық қиялда бала айнадағы шын әлем мен қиялдың арасындағы байланысты жоғалтады. Ол «шындық әлемнің қонағы» (П.Т.Симсон). Сандырақ қиялдардың агрессивті болуы балалар шизофрениясына тән. Бала өзін жендет ден санап, адамдар мен жануарларды қорлағаны туралы айтады. Немесе ол түн сайын зиратқа барып, өлген адамдарды қазып алып, бұзақылармен байланысты екенін айтады. Бала қиялы бейнеге айналады.

Қиялы ойлар сандырақ ойлар емес. Оларды реттеуге болады. Келешекте сандырақ тәрізді ауысуы мүмкін (шизофренияда). Бала кездегі қиялдың мазмұны организмнің ауырғанымен байланысты. Бұл жағдайда сезімдік қиял болады. Жиі осындай сандырақ сезімдік қиял болады. Жиі осындай сандырақ ойлар ипохондриялық түрінде болады. Мысалы, балалар ішкі ағзаларда ауруы болмаса да ол өтпейді, жүрек ауырады деген шағымдар айтады.

Пубертаттық кезеңде сандырақ ойлар қалыптасқан болады. Осы ойлар айналадағымен байланысты нақтылы болады. Жасөспірімдер арасындағы сандырақ ойлардың түрі ретінде ұзақ уақыт бойы тамақтан бас тарту (психикалық анорексия). Олар өздерін «семізбіз» деп санайды. Сондықтан кей де олар өте жүдейді. Тәуліктік рационнан көптеген тағамдар алынып тасталынады. Ауру өзін құстырады. Тәбеті бола тұрса, астан бас тартады.

Пубертаттық кезенде өзінің әке-шешесін өгейсіну сандырағы (бред чужих родителей) болады. Жасөспірім өзінің ата-анасына себепсіз теріс қарайды, әсіресе шешесіне. Оларға жау ретінде қарайды. Ата-анасы бөтен адамдар деген ой туады. Осыған байланысты жасөспірімнің міңез-құлқы өзгереді. Мұндай сандырақ ойлар тұрақты болғандықтан емдеу қиындыққа түседі.

Жалпы балалар мен жасөспірімдер сандырағының қалыптасуында қиялдың орны ерекше. Сол себептен сандырақтың негізінде кітаптан оқыған, кинодан көрген уақиғалар орын алады.

Жасөіпірімдерде денесінің құрылысына байланысты өте құнды ойлар туады. Паранойяльдық сандырақ кезінде балалардың ықыласы тек бір нәрсеге ауады. Мысалы электрмен байланысты картиналарды, шамдарды, сымдарды жинайды. Мұндай жағдай күн сайын, айлап, жылдап болады (шизофреияға тән).

Зейін бұзылысы және зерттеу әдістері. Зейін бұзылысының түрлері.

Зейіннің бұзылуы. Зейін-психиканың белгілі объектілерге бағытталуы, соларға қадалушылығы. Ол сыртқы объектілерге не адамның өзіне бағытталуы мүмкін. Өзіне бағытталуы адам организмінде болатын физикалық, психикалық процестермен байланысты. Зейін еспен тығыз байланысты. Зейін еспен тығыз байланысты. Ол ес пен интеллектің алдын - алатын маңызды жағдай, оның адам өміріндегі атқаратын рөлі зор. Зейіннің қасиеттері – оның бағытталуы, қадалушылығы, тұрақтылығы, көлемі, бөлінуі, аударылуы. Зейіннің түрлері- ерікті, еріксіз. Үйреншікті зейін – зейіннің қалыпты жағыдайдағы қасиеті, ерікті зейіннің салдарынан еңбек етіп жаттығудан пайда болады. Мысалы, материалдың мазмұнына түсіну қиын болғандықтан оқушы алаңдамас үшін өз алдынамақсат қойып, өзін - өзі зорлайды. Біраздан соң, бұрын қиын деп саналатын жұмыс үйреншікті іске айналып, ерік жұмсауды талап етпей, жеңіл болып көрінеді. Зейіннің бұзылуы – алаңғасарлық, бір бақыттылық. Алаңғасарлық – еріксіз оңай назардың бір объектіден екіншіге ауысуы. Бір бағыттылық – бір объектіден екіншіге қиын түрде ауысуы. Эмоцияның бұзылуы. Адам өз өмірінде әр түрлі заттар мен құбылыстарды жай қарамай, оларды эмоциямен (сезіммен) қабылдайды. Сондықтан эмоция – объективті шындыққа деген біздің қарым – қатынасымыз, сезіміміз. Бұл айналадағы шындыққа деген біздің дұрыс не теріс көзқарасымыз. Төменгі сатыдағы эмоциялар адамның органикалық қажеттілігін өтеумен байланысты. Мысалы, ашығу, шөлдеу. Жоғары сатыдағы не күрделі эмоциялар адамны еңбек әрекетмен, эстетикалық қажеттілігімен, отбасы, қауым, Отан алдындағы борышымен байланысты. Адамның өмірінде әр түрлі эмоциялар орын алады. Бірақ негізгі болып жоғары сатыдағы эмоциялар саналады. Адамның эмоциялық жағдайы айналадағы орта мен адамның ішкі күйіне байланысты. Емтиханда алған жақсы баға адамды қуантады. Бәрімізге белгілі қарын ашу адамның көңіл – күйін төмендетеді. Физиологиялық тұрғыдан эмоциялар ең алдымен ми қыртысының шартты рефлекстік қызметімен байланысты. Ми қыртысы астындағы орталықтар шартсыз рефлекстермен де байланысты. Сондықтан да олардың эмоция пайда болудағы ролін атамай кету дұрыс болмайды. Бірақ, адамның эмоциясындағы негізгі қызметті ми қыртысы атқарады. Осының айғағы ретінде әр адамның өз көңіл – күйін реттеп алатынын айтуға болады. Эмоциялардың патологиясы. Эмоция бұзылғанда жиі депрессия не дистимия, гипотимия кездеседі. Бұл жағдай зарығу, сағынумен байланысты. Сыртқа білінбейтін психикалық зақымданудан кейін де депрессия пайда болады. Бұл жағдайда адамның көңіл – күйі төмендеп қайғылы, мұңлы болады. Айналадағы әлем көңілсіз болып көрінеді. Айналадағыларға ықыластың төмендеуінен ауру қатты қайғырады. Зарығу жағдайы жеңіл және ауыр түрінде болады. Ауыр түрінде адам өзін - өзі өлтіргісі келеді (суицидальдық ойлар). өзін- өзі өлтірудің барлығыда психикамен байланысты (XVIII ғасырдың француз психиатрлары осылай санайды) емес. Бірақ суицидалдық әрекеттердің көбі психикалық ауру адамдарда, депрессиямен аурғандарда жиі болады. Депрессиямен ауырған адамдардың бет пішіні қайғылы, ауызы салбырап, қас арасында әжімі болады. Сонымен , адамның бетінен депрессиммен ауыратынын білуге болады. Кейде патологиалық түрде көңіл-күй жоғарылап эйфория болады. Кейде эйфория рак, туберкулез сияқты аурулармен ауырған адамдарда да болады. Эйфорияда көңіл – күй көтеріліп, қуанышты болады. Бұл жағдайда адам өзін - өзі жоғары санап, денсаулығын мықты сезініп, өзін шыдамды, күшті деп есептейді. Айналадағының бәрі жақсы болып көрінеді. Аурудың бет – ажары жанданып, ойлары жылдам өтетін болады. Эйфория маникальдық жағдайда, соматикалық қатты ауруларда, органикалық негізді ақылдың кемістігінде, мас болғанда болады. Дисфория - зарығу, ашыну, кею жағдайындағы наразылық білдіру. Депрессияға қарағанда мұнда айналадағыға кею, ашулану сезімі болады. Кейде маникальды ауру адамның көңіл – күйі көтеріңкі болады, бірақ мұнда да ол ашуланып, әр минутта кеюі мүмкін. Дисфория қояншыққа, ми атеросклерозына және мидың басқа да органикалық ауруларына тән белгі. Эмоциональдық жігерсіздікте не эмоциональдық тұрақсыздықта, әлсіздікте адам көңіл – күйі жылдам өзгеріп отырады. Дәйекті себепсіз ауру адамдар жылап, содан соң күлуі мүмкін. Айтылғандай көрініс қалыпты жағдайда, балаларда, ми склерозында болады (психикалық әлсіреу, мысалы, неврастения – мидың органикалық ауруларында) . Эмоциональдық селқостықта (апатия) эмоциялар мүлдем болмайды. Ауру адамдар айналадағыларға да, өздеріне де көңілсіз қарайды. Мұндай жағдайды көзі ашық іліммен теңестіреді. Мүндай көрініс шизофрениядада, ауыр органикалық ауруларда, мидың ісігінде кездеседі. Аффект – елірмелі, қысқа мерзімді ызалану. Ол дені сау адамдарда да болады. Физиологиялық аффект адамды толғандыратын қайғымен байланысты. Мысалы, ұрысқан кезде адам ашуланып, жаман сөздер айтын, ұрып та жіберуі мүмкін. Бұл жағдайда сана өзгермейді, амнезия болмайды.Мұнда адам күш салса өзін - өзі ұстай алуы мүмкін. Айтылғанға керісінше, патологиялық аффект бар. Бұл жағдайда адам өзіне - өзі есеп бере алмайды. Патологиялық аффектің айырмашылық белгісі сананың түнеруі және болған оқиғаның естен толық шығуы. Физиологиялық аффект пен патологиялық аффекті ажыратудың сот – психиатриялық істе маңызы зор. Балалар мен жасөспірімдегі аффект бұзылуының ерекшеліктері. Балалар эмоцияларының бұзылуы айқын болмайды, бірақ жиі болады. Сау балалардың көңіл – күйі жиі өзгеріп тұрады. Дені сау бала болымсыз әсерлердің арқасында жылауы мүмкін. Әрине, көңіл – күйдің өзгеруінің барлық түрлі патологиялық болмайды. Орталық нерв жүйесі толығынан дамымағандықтан және ішкі секреция бездері мен зат алмасу процестерінің тұрақсыздығынан балалардың эмоциясы өзгермелі болады. Олардың іс - әрекеті интеллектіге емес, эмоцияға байланысты. Эмоцияның паталогиялық бұзылуының төмендегідей ерешеліктері бар. Ертеректе пубертаттық кезеңге дейін балаларда депрессия жағдайы айқын білінбейді деп саналды. Жалпы бала психикасына ұзақ уақыт қайғыру тән қасиет емес. Депрессиялық қайғыру балаларда жылдам жойылады. Мектепке дейінгі балаларда депрессия болғанда, олар жылдам шаршап, ішінің ауыратыны, денесінде ұнамсыз сезімдердің барлығы туралы шағым айтады. Мұндай аурумен ауырған баланың сырт пішіні соматикалық аурумен ауырғандай. Баланың түсі жүдеу, тәбеті нашар, ойнағысы келмейді. Айтылғандай жағдай балалардың тек психикалық аурулармен ауырғанда ғана болмайды. Мұндай көрініс соматикалық және жұқпалы аурулармен ауырғанда да болады. Кейде көңіл- күйінің төмендеуі, зарығу, әлсіздену сияқты депрессия белгілері соматикалық аурудың белгілерінен бұрын білінеді. Балалар үлкендер сияқты зарықпайды, бірақ іші пысып, көңілсіз болатынын айтады. Олар ызақор, жылауық болады. Ересек балаларда, жасөспірімдерде үлкендерге қарағанда дерттің қозуы қысқа және айқын болуы мүмкін. Өмір сүргісі келмейтін ойлар және өлу әрекеті көбінесе ересек балаларда болады. Кейбіреулердің болжамы бойынша 10 дейінгі балаларда өлу туралы ой болмайды. Басқалардың айтуы бойынша мұндай ойлар мұнанда ертерек жаста болады. Балалардың өлу әрекеті олардың ойларына емес, еліктеу мен наразылыққа байланысты. Эйфория-балаларда нашар тараған. Балалардағы болатын эйфорияның ерекшелігі олардың қозғалысының көбеюі мен мазасыздануында. Жасөспірімдерде болатын эйфория айқын ересек адамдардікіне ұқсас. Көбінесе балаларда болатын эмоционалдық бұзылу-үрейге тоқталып өтейік. Үрей балалардың әр кезеңінде және көптеген ауруларда кездеседі. Үрей дара түрінде (түнгі үрейлер) және психикалық бұзылудың бір бөлігі ретінде болады. Мысалы, балалардың елестеушілігінде, сандырағында және депрессиясында үрей жиі болады. Үрей психикалық сау балаларда да болады. Бұл балалардағы қорғану реакцияларының басым болуынан. Әр түрлі психикалық аурулардағы (қояншық, реактивті жағдайлар және т. б.) үрейдің жиілігі жоғарыда айтылған реакцияларға байланысты. Әр түрлі аурудағы үрейдің клиникалық ерекшеліктері болады. Мысалы, баланың нерв жүйесі зақымданған жағдайында үрейін толық және шын айтып береді. Шизофрениямен ауырған балалар өздерінің үрейін бірнеше жыл бойы жасырады. Үрейі бар баланың психикалық жағдайын мұқият зерттеу қажет.Инстинктің немесе әуестіктің бұзылуы. Жыныстық, тағамдық және өзін сақтау инстинктерге байланысты әрекеттің бұзылуы үш топқа бөлінеді. Жыныстық инстинктің бұзылуы гомосексуализм, садизм, мазохизм және т. б. түрінде білінеді. Гомосексуализм-ер адамның еркекке, әйелдің әйелге құштарлығы. Басқаша айтқанда бір жынысты жандардың бір-біріне құштарлығы. Садизм-басқа адамды зақымдандыру арқылы өзінің жыныстық құштарлығын қамтамасыз ету. Мазохизм-өзін зақымдандыру арқылы құштарлықты қанағаттандыру. Тағамдық инстинктің бұзылуы. Анорексия-тәбеттің болмауы және тағамнан бас тарту. Бұл жағдайда асқазан ауырмайды. Булимия (мешкейлік)-ауру адамның тәбеті жоғарылап, тойғанын сезінбей тағамды көп мөлшерде қабылдауы. Жеуге жарамайтын заттарды, кейде өзінің нәжісін жеу, тағамдық инстинктің бұрмалануы болады. Өзін сақтау инстинктінің бұзылуы көтеріңкі не төменгі болады. Көтеріңкі сақтау инстинктінде үрку, қорқу үрейлері басым болады. Төменгі сақтау инстинктінде адамның өмір сүргісі келмейтіні туралы ой мен әрекеттері болады. Сондықтан өзін-өзі жарақаттап не өлтіруі мүмкін. Қарқынды әрекеттің бұзылуы шизофрения, психопатия сияқты психикалық және мидың органикалық зақымдануында кездеседі. Балалардағы әуестіктің бұзылуы. Балалар әуестігінің бұзылуындағы тәжірибеде көңіл аударатын белгілер:Дромомания – орын ауыстыруға, саяхаттыққа, қаңғыбастыққа деген мезгіл – мезгіл пайда болатын әуестік. Осы әуестік пайда бопғанда балалар артын ойламай, кез – келген уақытта үйінен қашып, бірнеше сағат, күн, апта қаңғырып жүреді. Балалар өмірінде мұндай әуестік жиі кездеседі

Жыныстық әуестіктің бұзылуына мастурбация жатады. Ол ( жыныстық жағынан өзін - өзі қанағаттандыру). Кішкене балаларда мастурбация щын мәнінде жыныстық қатынастардың, сезімнің бұзылуынан емес. Ол таза киімі болмағандықтан, құрт ауруларымен зақымданғандықтан болады. Осы айтылғанға байланысты педиатр бала бақшаларында мастурбация болдырмайтын шараларды қолданып, ал мектепте – оқушыларға жыныстық тәрбие беру керек.

Жыныстық әуестену олигофрения, шизофрения, психопатия сияқты психикалық ауруларда не көтеріңкі не төмендеу болады.

Психикалық анорексия синдромы - өзінің асқазанында және басқа мүшелерінде өзгерістер болмаса да тағамнан бас тарту. Сәбилерді дұрыс тамақтандырмағанда анорексия пайда болуы мүмкін. Қыз балаларда анорекция өздерінің толық екені туралы ойлаудан пайда болады. Бұл жағдайда тәбеті толығынан жойылмағандықтан анорексия орын алмайды. Мұнда қарны ашқан соң тағам қабылдағысы келеді, бірақ бұл сезім жасанды түрде тежеледі. Психикалық анорексия синдромы білініп тұрғанда психикалық аурудың алдын алу үшін адамды психатрға көрсету керек.

Булимия ( мешкейлік) миы органикалық түрде зақымданған, ақылы кем балаларда кездеседі.

Организмде минералдық заттар жетіспегенде дені сау балалар тағамға деген әуестігі бұрмаланғандықтан, құм, сары топырақ, бор жейді.

Өзін сақтау инстинктінің төмендеуі өзіне қауіптілігін сезбейтін олигофрения мен дементтік сияқты психикалық ауруларда болады.

ТҰЛҒАНЫҢ ИНДИВИДУАЛДЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ.

Адам естіп, көріп, ойлап, сезіп қана қоймай, өзінің ойлағандарын әрекетке ауыстырады. Адамның әрекеттері оның қозғалысында, ісінде, басқаша айтқанда жүріс-тұрысында білінеді. Адамның жүріс-тұрысы оның жігерімен тығыз байланысты. Сондықтан қозғалыстардың бұзылуын жігердің бұзылуымен теңдестіреді.

Материалистік пәлсапа бойынша әрбір әрекеттің себебі бар. И. П. Павловтың жоғары нерв қызметі туралы ілімінің негізінде детерминизм (себептік) принципі алынған.Пәлсапа мен психологияда детерминизм принципіне қарама-қарсы волюнтаризм іліміқойылған. Бұл идеалистік ілім бойынша адамның әрекеті толығынан жігердің бостандығына байланысты. Материалистер бұл мәселе бойынша идеалистермен, оның ішінде волюнтаристермен күресе отырып, адамның әрекеті бір себепке байланысты екені туралы көзқарастарын жақтады. И. М. Сеченов өзінің «Ми рефлекстері» деген еңбегінде детерминизм принциптерін жақтады. Бұл кітаптағы И. М. Сеченовтың негізгі ойы бойынша, адамның әрекеттері әр уақытта бір себепке байланысты, сондықтан да оларды болжауға болады.

И. М. Сеченов барлық қозғалыстарды екі топқа бөлді: 1) Еріксіз қозғалыстар; 2) Ерікті қозғалыстар. Еріксіз қозғалыстарға шартсыз рефлекстік қызметке байланысты кейбір қозғалыстар жатады. Мысалы, күйген кездегі қолды тартып алу. Бұған жақсы қалыптасқан автоматты (жүру, жазу) әрекеттер мен эмоцияға байланысты бет қимылы (мимика) жатады. Қозғалыстың бұл түрінде идеомоторлық актілер жатады. Бұл қозғалыстардың негізі әрбір әрекеттің айқынды көрінісі осы әрекеттің ишарасымен байланысты. Бұл құбылысты эстрада артистері адамның «ойын табуға» пайдаланады. Көптеген жаттығулар арқылы артистер бұлшықеттердің сәл жиырылуын анықтацды үйренеді. Психиатрия тәжірибиесінде ерікті қозғалыстардың бұзылуына көңіл аударылады. Ерікті қозғалыстар ми қыртысындағы қозғалыс аймақтарының қызметіне байланысты. Бұл аймақ ми қыртысының басқа бөліктерімен тығыз байланыста. Сондықтан ерікті қозғалыстар ми қыртысының талдау-синтездік қызметінің қорытындысы.Ерікті қызмет патологиясы әр түрлі клиникалық көріністер ретінде білінеді. Бұл бұзылудың айқын көрінісі ретінде ауру адамдардың қозуы кездеседі. Қозу әр түрлі ауруларда түрліше болады. Бұл туралы мағлұмат толығынан психопатологиялық синдромдар тарауында беріледі.Қозғалыстар бұзылуының екінші түрі ступор жағдайы. Ступор әр түрлі ауруларда болады. Шизофренияда кататониялық ступор болады. Бұл кезде қозғалыстар тоқталып, ауру адам мелшиіп қатып қалады. Қатты депрессияларда депрессивтік ступор ауру адамдар шағын болса да сөйлесуге жарайды.Психогендік ступор – қатты психикалық зақымданғанда болады. Мидың маңдай бөлімі зақымданғанда ықылассыз, босаң, адинамиялық белгілері бар апатико-адинамикалық жағдай болады. Ерікті қозғалыстардың бұзылуының жекеленген белгілері ретінде әрбір әрекетті қайталайтын – стериотипия ынғайсыз жағдайда, бір қалыпты тұрып қалатын балауыз ілгіштік – каталепсия, әрбір сыртқы әрекетке қарсыласатын – негативизм, біреудің сөзін және әрекеттерді қайталайтын – эхолалиялар, эхопраксиялар, мүлде үндемейтін – мутизм болады. Осы көрсетілген белгілер кататониялық ступорда болады. Ступор кезінде ми қыртысының қозғалысты реттейтін бөлігінде негізінен тежелу құбылысы болады. Тежелудің қарқыны мен тарауына байланысты ступордың әр түрлі клиникалық суреттері болады. Ми қыртысында тежелу болған кезде бағандық рефлекстер қозса каталепсия құбылысы болады.Қозғалыстардың әр түрлі бұзылуы туралы толық мәлімет түрлі аурулардың психопатологиялық белгілері айтылатын тарауларда беріледі.Балалар мен жасөспірімдерде ерікті әрекеттің бұзылуы. Жас балалар патологиясы қозғалу анализаторының бұзылуымен байланысты. Мұның себебі ми қыртысының нашар қызмет істеуі және қыртысасты аймақтар қызметінің басым болып ми қызметінің басқа да бұзылуларының болуынан. Балаларда ступор және субступор тәрізді қозғалмау жағдайы мен қозғалыстың қозуы оңай пайда болады. Психика зақымданған кезде балаларда эмоциогендік ступор пайда болуы мүмкін. Мысалы баланы жаңа танымайтын жерге апарса ұзақ уақыт қозғалу рефлекстері тежеледі. Мұндай тежелуі, инфантилді жағдай әсіресе балаларды мектепке апарғанда, бақшаға орналастырған кезде болады. Бұл кезде мутизм сияқты үндеместік не жартылай ступор болуы мүмкін. Мутизм толық емес жартылай болғандақтан кейбір адамдарда ғана болады. Мысалы бала мектепте сабақ кезінде жауап беруден бас тартады, ал ата-анасымен, жолдастарымен жақсы сөйлеседі. Кейде мұндай мутизм ұзақ болса, баланың әрі қарай өсіп-дамуын тежеуі мүмкін. Балаларда ересектерге қарағанда кататониялық құбылыстар ступор не қозу түрінде жиі кездеседі. Егер кататониялық ступор және қозу ересек адамдарда шизофрениямен ауырғанда жиі кездессе, балаларда органикалық, реактивтік жұқпалы ауруларда да кездеседі. Кататониялық ступор мен қозудың білінуі де басқаша болады. Мысалы мектепке дейінгі балаларда кататониялық қозу біркелкі болады (балаларда бірнеше сағат бойы бір жерде айналып, бір сөзді қайталай береді). Кататониялық қозу кезінде сананың бұзылуы жиі кездеседі. Қозғалыстарды қайталау нерв жүйесінің реттеуіне байланысты болғандықтан дені сау балаларда да болады. Инфантилді балаларда қозғалыстарды қайталау патологияға ауысуы мүмкін. Бұл жағдайды кататониялық қозудан айыра білу керек.Балалар миының органикалық зақымдануы кезінде ырғақты қайталанатын қозғалыстар болады. Оларды да айыра білуі керек. Мысалы, ақылдың кемістігі терең болғанда ауру балада айлар мен жылдар бойы дененің шығыршық тәрізді қозғалысы болады. Өндіріс көлеміндегі жабысқақ әрекеттер балалар өмірінде жиі кездеседі. Өндіріс көлеміндегі бұзылуға балалар мен жасөспірімдер құштарлығының өзгеруі жатады. Бұған көрсетіліп жасалынатын әр нәрселерді жұту (ине, шыны, шеге), өзін зақымдандыру (тамырды кесу) арқылы өзін өзі өлтіру жатады. Құштарлықтың бұзылуына клептомания мен дромомания да жатады. Клептомания - мақсатсыз ұрлауға деген түсіндірілмейтін, тоқтаусыз құштарлық. Кейде ондай бала ұрлаған заттарын басқаларға таратады.

Дромомания үйден және мектептен қашып, бірнеше күн, апта, кейде айлар бойы мақсатсыз қаңғыру.

ПАТОПСИХОЛОГТАРДЫҢ ЭКСПЕРТТІК ТӘЖІРИБЕСІ

Психологиялық көмекті денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыздандыру, халыққа білім беру органдары мекемелер мен ведомстволардың медико-санитарлық бөлімдері атқарады. Психикалық ауру адамдарға көмек емханалар мен ауруханалрда көрсетіледі. Облыстық және қалалық психиклық денмаулық орталықтары диспансерлер мен кабинеттер мен емханалық қызметке кіреді. Ауылдық желерде аудандық орталық аурухананың психиятриялық кабинеті болады. Стационарлық көмек психиятриялық ауруханаларда көрсетіледі. Облыстық және қалалық орьалықтар мен соматикалық емханалардың бөлімшелерінде балалар мен жасөспірімдерге емханалардың бөлімшелерінде балалар мен жасөспірімдерге емханалық көмек көрсетіледі. Мұнан басқа, Қарағанды қаласында балалар мен жасөспірімдерге емханалық және стационарлық көмек беретін орталық бар.Халыққа білім беретін жүйеде ми қабілеті дамымаған, сөйлеуі бұзылған балаларға арналған арнайы бал бақшалар бар. Бұл жүйеде ми қабілеті жеңі түрде артта қалған (дебильдік) балаларды оқыту үшін қосымша мектеп интернаттар бар.Әлеуметтік қамсыздандыру министрлігінің жүйесінде ұзаққа созылған психикалық аурулары бар адамдарға арналған интернат, терең ақаулығы бар 4 пен 14 жастағы балаларға арналған интернаттар бар. Денсаулық сақтау министірлігі жүйесінде орталық нерв жүйесі паталогиясы бар 4-ке дейінгі сәби балалар үйі бар. Ауруханадан тыс психиятриялық көмекті облыстық, қалалық, психоневрологиялық орталықтар мен аудандық кабинеттер көрсетеді.Психикалық денсаулық орталықтары (психоневрологиялық диспансерлер) – психикалық ауруларға арналған әр түрлі көмек шоғырланған мекеме. Орталықтардың негізгі мақсаты психикалық ауру адамдарды есепке алу, оларға диагностикалық және ем көмегін көрсету, реабилитация шараларын жүргізу, керек жағдайда ауруханаға жатқызу. ауру адамдарға әлеуметтік және хұқылық көмек көрсетуге назар аударылады. Балалардың, жасөспірімдердің, психотерапевттердің кабинетінен басқа психологтың, электроэнцефалографияның, працедуралық кабинеттер, ұйымдастыру методикалық бөлім болады. Психикалық денсаулық орталықтарында сот психиятриялық, еңбек және әскери экспертизалары өткізіледі. Бұл орталықтарда еңбек емдеу бөлімшелері болады, көмек территориялық-участкелік принціп бойынша атқрылады. Психиятриялық жедел көмектің арнайы бригадасы болады. Ауруханадағы психиятриялық көмек. Ауру адамдарға ауруханаға жолдаманы участкелік, психиятр-дәрігер не жедел медицинлық көмек бригадасының дәрігері береді. Жедел көмек көрсету керек болған жағдайда кез келген маман-дәрігер ауруханаға жолдаманы бере алады. Ауруды қабылдау мәселесін қабылдау бөлімшесінің дәрәгері шешеді. Балаларды ауруханаға жатқызғанда учаскелік педиятрдың баланың эпидемиологиялық айналасындағы жағдайы туралы анықтамасы болуы қажет. Психикалық ауру адамдарды жедел түрде ауруханаға орналастыру. Ауру адам айналасындағыларына (сананың бұзылуы, күшті сандырақ) және өзіне қауіпті болса (өзін өзі өлтіру ойы болса) оны жедел түрде ауруханаға орналастыру қажет. Кейбір жағдайд қауіпті ауру адамдарды заңды құжаттарға сүйене отырып ауруханаға орналастыру қажет. Жедел көмектің арқасында ауруханаға түскен адамды дәрігерден құралған комиссия қарап, психиятриялық көмек пен емнің қажеттілігі туралы қорытынды жасайды. Мас адамдарды, психопатиялық жүріс-тұрысы бар, психикалық қызметі шекаралық түрде бұзылған адамдарды негізінде жедел түрде ауруханаға орналастыруға болмайды. Невроз бөлімшелерінен басқа бөлімшелерде кесетін үшкір заттарды қолдануға тиым салынды. Ауруханадан шығар кезде ауру тарихынан көшірме психикалық денсаулық сқтау орталығына жіберіледі, ал ауру адамның қолына тек жұмысқа жарамсыздық қағазы (бюллитень) беріледі. Психикалық денсаулық орталықтарында сот – психиятриялық, әскери, еңбек экспертизалары өткізіледі.Сот-психиятриялық экспертиза. Емхана және аурухана жағдайында өткізіледі. Экспертизаның мақсаты адамда психикалық аурудың бар жоқтығын анықтау. Сот психиятриялық экспертизаның негізгі мақсаты қылмыс жасаған адамның қабілеттілігін анықтау.Сот психиятриялық эксперт комиссиясы жоғарғы маманды үш адамнан құралады, төрағасы эксперт комиссиясының мүшесі және эксперт баяндаушы.Ақыл кемістігі болғанда және уақытша психикалық қызмет бұзылғанда не ұзаққа созылған психикалық аурудың салдарынан өзін өзі басқара алмаған және өзінің әрекетіне есеп бере алмаған адам қабілетсіз деп саналады. Соттың үкімі бойынша мұндай адамдарды емделуге мәжбүр етеді. Сот-психиятриялық экспертиза – медициналық және заңдылық тұрғыда ауру адамды қарап, оның негізінде үкім шығарады. Медициналық тұрғыдан экспертизаға түскен адамда психикалық ауруы, психикалық қызметтің уақытша бұзылуы, ақыл кемістігінің бар жоқтығын анықтайды. Бірақ тексерілушіде психикалық аурулардың бар жоғы оның қабілеттілігі туралы сұраққа жауап бермейді. Заңдық тұрғыдан тексерілуші қылмыс жасаған кезде өзінің әрекеті туралы есеп беруге шамасы болды ма , жоқ па, соған қарайды. Басқаша айтқанда заңдық тұрғыдан тексерілушінің қабілетті не қабілетсіз екнін анықтайды. Сонымен медициналық тұрғыдан аурудың диагнозы анықталса, ал заңдылық тұрғыдан сот-психиятриялық баға беріледі. Бұл екі көзқарас сәйкес келмеуі мүмкін. Мысалы, егер қояншық тауруымен ауырған адамда ақыл кемістігі болмаған қылмыс жасаса онда ол қабілетті болып саналады (медициналық және заңдылық көзқарас сәйкес келмейді). Егер осындай ауру адам қылмысты сананың қарауытып бұзылған жағдайында жасаса, онда ол қабілетсіз болып саналады (медициналық және заңдық көзқарас сәйкес келеді). Қабілетсіз жағдайда қылмыс жасаған адамдардың сот алдында жауапкершілігі болмайды, олар медициналық тұрғыдан қорғалады (ықтиярсыз емдеу не жалпы негізде емдеу).Сот-психиятриялық экспертиза тексеру орындарының не соттың шешімі арқасында өткізіледі. Ықтиярсыз емдеудің басталуы мен аяқталуы соттың шешіміне байланысты. Азаматтық істер бойынша сот-психиатриялық экспертиза өткізілсе, онда адамдардың азаматтық әрекеттілігі не әрекетсіздігі анықталады. Азаматтық әрекетсіздікте ауру өзінің әрекеттеріне дұрыс баға және есеп бере алмайды. ондай дамғ қамқоршы тағайындалады. Барлықзматтық операцияларды (заттары мен ақшалары туралы) қамқрршы шасайды.Экспертиза тергелушіге, сотта, сырттай және өлгеннен соң өткізілуі мүмкін. Сот психиятриялық экспертизаның қорытындысы акт ретінде жасалады. Эксперттің алдына қойылған сұрақтарға (сот, тергеу органдары қойған) дәл жауап берілуі керек.Психиятриялық ауруханаларда әйел, еркек, балалар бөлімшелері болады. Кейінгі жылдары невроз және невроз тәрізді жағдайлар үшін бөлімшелер ашылды. Мұнда әйелдер мен еркектер бірге болады. Сот психиятриялық, физиотерапевтикалық, териатриялық және ауыр соматикалық аурулур бөлімшелері болады. Жртылай стационарлар (күндізгі, түнгі) болуы мүмкін. Психиятриялық ауруханаларда дәрігер психиятрдан басқа терапевт, педиятр, невропатолаг, нейрохирург, офтальмолог, құлақ-тамақ-мұрын дәрігері, хирург, тері ауруының дәрігері, сексапотолог, рентгенолог, функционалдық диагностика дәрігері консультант қызметін атқарады. Психиятрдың, электроэнцефалография, ине терапиясы психотерапия, дене шынықтыру кабинеттері бар. Емдеу-еңбек шеберханасы бар. Психиятриялық ауруханалардың жағдайы уйдікіне жақын болуы қажет. Барлық бөлімшелерде ауру адамдарға ермек үшін радио, теледидар, ойындар, музыкалық аспаптар болуы керек. Балалар бөлімшелерінде мектеп, жай және қосымша бағдарламалар бойынша оқытатын мұғалімдер-дефектологтар, психолог, логопед болады. Әлеуметтік қауіпті ауру адамдарға арнайы мейіркештер, олардың жүріс-тұрысын бақылайтын платалар болады. Сот-психиятриялық комиссияның мүшелері берілген қорытындыға заңды түрде жауап береді. Әскери экспертиза емхана және аурухана жағдайында өткізіледі. Бұл экспертизаны әскери ведомствоның бұйрығына сай әскери-дәрігер кмиссиясы атқарады. Әскери экспертизаның мақсаты ауру адамдарды анықтап, оларды әскер қатарына жібермеу. Әскери адамдардың психикалық денсаулығы туралы мәселе көтерілгенде де осындай экспертиза өткізіледі. Әскерге шақырылатын және әскери оқу орындарына түсетіндер де осындай экспертизадан өтеді. Экспертиза кезінде тексерілушіні қараудан басқа медициналық құжаттар , мінездемелер, әскерде бірге болған адамдардан не жақындарынан алынған мәліметтер қаралады.Еңбек экспертизасы еңбекке деген қабілеттің жоғалу деңгейі туралы сұрақты шешеді. Уақытша еңбек қабілетін жоғарлатқанда дәрігер 3-6 күнге еңбекке жарамсыз қағазын (бюллитень) береді. Бұл бюлитеннің ұзартылуын дәрігерлік – косультативтік комиссия шешеді. Комиссияға емдеуші дәрігер, бөлімше бастығы және бас дәрігер не оның орынбасары кіреді. Егер ауруы төрт айдан артық созылса, ол еңбек дәрігерлік эксперт комиссиясына жіберіледі.Әлеуметтік қамсыздандыру ережесі бойынша мүгедектік үш топқа бөлінеді:1 топ – ауру адамның еңбек қабілеті толық жойылмаған және ол адам бақылауды қажет етеді. 2 топ – еңбекке деген қабілеті толық жойылған, бірақ ауру адам өзіне өзі қарай алады.3 топ – еңбек қабілеті төменднген, ауру адам мамандығы бойынша қызмет атқара алмайды. Жазылып, жағдйы жақсарғаннан кейін ауру адамдар еңбекке қайтып оралуы мүмкін.Психикалық ауру адамдардың хұқылық жағдайы. Психиятриялық заң бойынша бір жағынан психикалық ауру адамдарды қорғау керек, ал екінщі жағынан – оларға медициналық көмек корсетіп, қоғамды психикалық ауру адамдардың қауіпті әрекетінен сақтау қажет. Психиятриялық тәжірибеде дәрігерлік құпияны сақтаудың маңызы зор. Психикалық ауру адамдар туралы мәліметтер беруге тыйым салынады. Олар туралы ақпараттарды телефон арқылы беруге болмайды. Денсаулық сақтау органдары мен психиатриялық жедел көмекке сұраулары бойынша мәлімет болады . Жақындарының сұрағына жауап ауызша деонтология принципін сақтай отарылып беріледі. Психикалық ауру адамдардың психикалық жағдайы туралы құжат тек тексеру және сот органдарының,психиатриялық мекемелер мен жоғарыда тұрған денсаулық сақтау органының жазбаша сұрауы бойынша беріледі. Психиатриялық ауру адамдарды ауруханаға тек денсаулығының бойынша жатқызу керек. Тек денсаулық көрсеткіштері бойынша жедел ауруханаға жатқызу мәселесі шешіледі. 16 жасқа дейінгі балалардың психиатриялық консультациясы мен ауруханаға жатқызуы ата-аналарының не олардың орнындағы адамдардың келісімі бойынша жасалынады. Жергілікті өкімет органдарына психикалық ауру адам туралы қамқорлық жасау және қорғау жүктеледі. Психиатриялық комиссия мен бас мамандардың шешемі туралы ауру адам не оның жақындарының шағым айтуға хұқысы бар. Наркологиялық көмекНаркологиялық көмек психиатриялық мекемелермен тығыз байланысы бар денсаулық сақтау оргндарының арнайы наркоогиялық қызметі арқылы атқарылады. Бұл көмек емхана және аурухана жағдайында наркрлогиялық медициналық-әлеуметтік түзету (коррекция) ортлықтарында (наркологиялық диспансерлер) мен кабинеттерде өткізіледі. Орталықтың негізгі меқсаты мскүнемдік, наркомания және уланумн ауырған адамдарды нықтап, есепке алып емдеп, халық арасында психогигиенлық және психопрофибактикалық жұмыстрды атқару.

Наркологиялық орталықтар құрамына кіретіндер:Жылдық есеп дайындалатын, халық арасында наркологиялық көмекті жақсарттын шаралар жасалынатын, наркологиялық қызматке талдау жүргізетін ұйымдастыру - әдістеме кабинеті.Клиникалық және биохимиялық лабараториялар, физиотерапия, инерекфлексотерапия, невропотолог, терапьевт, психолог, рентгенолог, гипнотерапия, мас болуды анықтау кабинеттері сияқты қосымша бөлімшелер.Аурухана бөлімшелері, күндізгі стационарлар, түнгі профилокториялар.Кейінгі жылдары ауру адамдарға аты жөнін, мекен жайын айтпай-ақ, анонимді түрде емдеу кабинеттерімен бөлімшелерінде қалауы бойынша ем ау мүмкіншілігі туды.1990 жылы жабылған емдеу еңбек профилкторияларының орнына 1995 жылы арнайы емдеу профилакториялық мекемелер ашылды. Бұларға туыстарының арызы бойынша емделгісі келмейтін ауруларды сот арқылы жатқызады.Психогигиена және психопрофилактика.Психогигиена – (гигиейя- көне гректердің денсаулық құдайы) – адамның психикалық қызметіне қолайлы жағдай жасайтын, оның психикалық денсаулығын сақтап және нығайтатын шаралар кешені.Психопрофилактика – психикалық аурулардың және невроздардың алдын алу, оларды үдетпеу.Көне заман дәрігерлері ми мен организм қызметін қамтитын жалпы гигиенаға, неке гигиенасына көп көңіл бөлген. Гален «Құмарлық гигиенасы не өнегелі гигиена» деген кітап жазды. Өткен замандағы шетелдік психиатр Эскироль, Морель, Крипелин психогигиена мен психопрофилактиканы дамытуда көп еңбек сіңірді. XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде Н.П. Мержеевский, И.А Сикорский, С.С. Корсаков, артынан В.М. Бехтереев психогигиена сұрақтрымен шұғылдана бастайды.Жалпы мемлекеттік психогигиеналық және психопрофилактикалық шаралар бізде де, шет елдерде де Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының нұсқауы бойынша өткізіледі. XX ғасырдың дерті нерв-психикалық аурулар мен инфекцияға қарсы күресте жетістіктерге жетуге болады деген тұжырым жасалды.Психогигиена жалпы гигиенаның бір бөлігі бола тұра, айналадағы ортаның әлеметтік, өндірістік, тұрмыстық себептердің адам психикасына ететін әсерін тексереді. Жер жүзінде кең талқыланып жатқан экология проблемалары жалпы гигиеналық және психогигиеналық мәселелермен бойланысты. Психогигиена еңбек пен педогогикалық психологиямен бірге еңбекті, тұрмыс отбасы некесін, жүкті және бала емізетін әйелдерді, жыныстық тәрбиені, кәрілікті қорғауға әсер етеді.Психогигиена мен психопрофилактика өзара тығыз байланысты, сондықтан бұладың обьектілерін ажырату қиындыққа түседі. Психогигиена мен психопрофилактика мәселелерімен барлық дәрігерлер шұғылданады, әсіресе психиатрлар, педиатрлар мен гигиенистер. Бұл мәселелердің көбі тек емдеу ғана емес әлеуметтік-реабилитациялық көмек көрсететін, қалыпты өмірді насихаттайтын диспансерлік (психоневрологиялық, наркологиялық, онкологиялық және т.б.) мекемелерде шешіледі. Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымы біріншілік, екіншілік және үшіншілік дәрежедегі психопрофилактиканы бөліп шығарды. Біріншісіне психикалық сау адамдарда нерв-психикалық аурулар дамуының алдын алу шаралары. Екіншісіне – басталған процесті тоқтатуға, аулардың қайтлануына қарсы шаралар жатады. Үшіншісі – мүгедек болудың алдын алу шаралары. Бұларды реттеуші – психикалық денсаулық сақтау орталық мекемелері. Психогигиеналық және психопрофилактикалық насихаттауда, халықтың белсенділігін көрсетуде «Білім» қоғамының маңызы зор болады.Тұқым қуалаушылықта кемшілігі болғандықтан кемтар балалардың тууының, нерв-психикалық және басқа аурулардың алдын алуда медико-генетикалық лабораториялар мен кабинеттердің алатын орны зор. Адамдардың псикалық денсаулығын сақтауда спорт шаралары оның халық арасында насихаттап таратудың маңызы өте зор. Дене шынықтыру және спорт жеке адамның ұнамды қасиеттерін дамытып, жігерін күшейтіп, айналадағы ортаның қалайсыз жағдайларына деген қарсылығын жоғарылатады. Жасөспірімдердің уақытында және өздеріне барабар келетін мамандықты уақытында сайлауда профориентация мен профконсультацияның мақсаты үлкен. Балалардың психогигиенасы ата-аналарының денсаулығынан, анасының жүктілігінен, ертерек және физикалық-психикалық дамуынан, тамақтандыру сапасынан, сәби мен ата-аналардың психологиялық қарым-қатынасынан басталады. Анасы мен әкесінің эмоциональдық әрекетінің маңызы зор екені жеке адамның қалыптасу жағдайлары турлы жазылғанда айтылған. Балаларды ата-анасынан айыру табиғатқа қарсы болады. Психогигиеналық тәрбидегі кемшілік балалар мен жасөспірімдер тәртібінің ауытқыуның себебі болады. Балалар өздігінен жеке адамға қажетті моральдық және жігерлік қасиеттерді таба алмайды. Бұл қасиеттер отп\басындағы мектепке дейінгі және мектептегі тәрбиеге байналынысты. Әсіресе ересек адамдардың жеке басының әсері зор. Ата-анасының маскүнемдікпен не нашақорлықпен шұғылдануы, отбасыдағы ыңғайсыз жағдайға байланысты психикалық зақымдар, дұрыс тәрбиелемеу (аз қамқрлық жасау, көп қамқорлық жасау, «отбасының табынушысы», «жетім» ретінде) баланың жеке басының қалыптасуына зиянды әсер етеді.Ой, дене жұмыстары мен дем алудың дұрыс бөлінуі психопрофилактикада маңызды орын алады. Оқытудың дұрыс ұйымдастырылуы еңбек пен дем алудың ауысуына, олардың біркелкі бөлінуіне және кезектесуіне байланысты. Мектеп дәрігерінің нерв-психикалық зақымдалудың алдын алудағы ролі тек ағарту жұмысында ғана емес, дәрістердің тиімді ауысуын көздейтін сабақ кестесін жасауға қатысуына да байланысты. Ұнамды эмоцияларға толы белсенді демалысты ұйымдастырудың ролі зор.Еңбек психогигиенасының мақсаты жоғарғы қарқынды, автоматтандырылған бірқалыпты ырғақты, конвейерлі өндірістік зиянды жағдайларын азайту. Мұндай ұнамсыз әсерлерді азайтуда өндіріс гимнастикасының, кісіпорындарға жеңілдету кабинеттерін енгізу, бұл орындарды еңбектің нәтижесіне байланысты жаңа экономикалық жолға қоюдың ролі зор. Адамдардың қарым-қатынасының дұрыс, психикалық зақымдануды болдырмайтын мәдениетті түрде болуының психогигиеналық маңызы үлкен. Басқаның қайғысына дөрекі, теріс ниетпен, мен-мендіпен, сыпайысыздықпен, немқұрайлықпен қарау психикалық жарақат тудырады. Мұндай ұнамсыз эмоциялардың топталуы вегетативтік (жүрек соғуының жиеленуі, артериялық қысымның көтерілуі және т.б.) өзгерістер адамның көңіл-күйін төмендетіп, психосоматикалық ауруларды дамытады (гипертониялық ауру, асқазан жарасы, диабет және т.б.).Психогигиеналық проблеманың кадрларды сайлап алуға, әсіресе басшы қызметтегі адамдарға қатынасы бар. Кейбір қызмет иелерінің психикалық өзгеруі туралы жоғарыда айтылады. Өзіне бағынатын адамдарға немқұрайлы не дөрекі қарау т.б. Психогигиенаның негізгі міндеті – адамдар қарым-қатынасында психиканы зақымдайтын жағдайлар мен себептері азайту. Психогигиенаның негізгі міндеттерінің бірі өндірісте де, тұрмыста да шумен күресу. Көшедегі транспорттың, радиоқабылдағыштың, теледидар мен музыка аспаптарының шуы невротикалық реакциялары мен нервоз ауруларын тудырады.Психогигиеналық кешенде жыныстық өмірдің психогигиенасы белгілі орын алады. Әртүрлі үйлеспеушіліктің алдын алу балаға жастан саналы тәрбие беру керек. Мектеп мұратына оқушыларға жыныстық тәрбие беруді енгізуді құптау керек. Балалық – жасөспірім уақытынан әр деңгейдегі, (интелекті, инстинкті, сексуальді) жыныстық қарым-қатынасты білу нервозды тудыратын жыныстық үйлеспеушілікті азайтады. Жыныстық сезіммен байланысты невротикалық және басқа бұзылулардың алдын алу үшін жыныстық дамудың жасқа қарай мерзімдерін, жыныстық қалыпты ерекшеліктерді білу қажет.Бұл мәселелерді сексология ( латынша“секс” - жыныс , “ логос ” - ғғылым ) ғылыми зерттейді. Ғылымның бұл саласы урология, эндокринология, психиятрия, неврология, гинекология, дерматоверенологиямен түйісіп , 1950 жылдардан бастап дамыды. Медициналық сексология немесе сексопотология клиникалық медицинаның саласы бола тұра жыныстық бұзылудың функциональды, эмоцианалды, жеке адамгершілік жақтарын зерттей отырып, диагностикалық, емдеу және алдын алу шараларын белгілейді . Қазіргі кезде сексопаталогия өзінің тәсілдері бар, жеке клиникалық пән болып саналады.Жыныстық қалыптасуға тек сәби жастағы себептер ғана емес, құрсақтағы себептер де әсер етеді. Құрсақтағы нәресте өзінше өмір сүріп, дыбыстарды естиді екен. Нәрестенің мұндай жағдайын ультрадыбыстық зерттеулур көрсетті. Осы әдісті қолдана отырып, 8-12 апталық нәрестенің аяқ-қол саусақтарымен ойнап, басын қасып, көзін ашып – жұмғанын көруге болады.Егер жатыр ішіндегі сұйықты алу үшін ине енгізсек, нәресте инеден қашып, қарама-қарсы жаққа ауысады. Құрсақтағы нәресте мен сәбидің психикасын зерттейтін микропсихология ғылымы пайда болды. Ата мен анасын белгілі мөлшерде ұнамды әсер алмаған нәресте (мәселен жоспарланбаған екіқабаттықта не бала керегі жоқ кезде ) оның орталық нерв жүйесінің қалыптасуына келісімсіз жағдайлар туады.Құрсақтағы нәресте жаңа туған сәбиге қарағанда көп нәрсені жасай алады.1 – 3 жастағы ұлдар мен қыздарда жыныстық сана қалыптсады. Қыз – қыз екенін, ұл – ұл екенін түсінеді. 3 – 4 жастағы балалар басқалардың жынысын киімінен, шашынан, дауысынан ажыратады. Бұл жастан бастап жыныстық белгілерге деген құштарлық пайда бола бастайды: «Тексеру» үшін балалар өздерінің жыныс мүшелерімен ойнайды. Ер балаларға қарағанда 1 – 3 жастағы қыздар ауруға сезімтал болады. Осы жастағы қыз балада мейірімділік аз болса, олардың есейген кезде эрогендік және экстрогененитальдық аймақтарының сезімталдығы кешігеді. Қыз бала дұрыс тәрбиеленуі үшін үш жасқа шейін анасымен болуы керек. Әйелдердегі жезөкшелік, наркомания және спидпен күресу үшін сәби кезден дұрыс жыныстық тәрбие беру керек. Жезөкше мен наркоман әйелдердің жас кезінде шешесімен эмоционалдық қарым-қатынаста болмағанын және олардан туған балаларға аналық аналық сезімі нашар екенін байқаулар көрсетті. Егер аналар балаларына аналық мейірімділігін бере алмаса, олардың жыныстық дамуы дұрыс болмайды.Жыныстық дамудың келесі кезеңі 3 – 6 жастағы баланың жыныстық рольдерді колданып ойлауы. Ұл балалар соғыс, революция сияқты агрессивті ойындармен шұғылданады. Қыз балалар «Әке мен шеше», «дәрігер», «қызы - шешесі», «ұлы мен әкесі» сияқты отбасылық орындарды ойнайды. Ойнағанда балалар ересектерге еліктейді. Жыныстық ойындардың бұл жаста болуы қажеттілік болып саналады. Жыныстық саналық тәрбиеде бұл жас қауіпті. Егер баланы жыныстық ойын үшін ұрысса не ол ересектердің жыныстық қарым қатынасының куәсі болса, қалыптан тыс жыныстық қарым-қатынасты көрсе, ол балада шектен тыс тежелу болуымен қатар, келешекте оның жыныстық психикалық дамуы баяулап, отбасылық өмірде үйлесімділігі нашарлауы мүмкін. 4 – 6 жастағы ұл балалар төбелескіш болып, атасына, әкесіне жақындап, өз жынысындағыларды қолдайды. Толық емес отбасылардағы 6 – 7 жастағы балалар бұзық балалармен жақындай бастайды. Егер 4 – 7 жастағы ұл балаға шешесі мейірімсіз, салқын қараса оның жыныстық кабілеті бұзылады.Пубертатқа дейінгі мерзімде ( 7-12 жастағылар ) жыныстық мінез-құлық қалыптаса бастайды. Бастауыш кластың ұл балалары қыздарға қарсы өзара бірігетіні белгілі. Ұл бала неғұрлым ерлер қауымында тәрбиеленсе, оның соғұрлым еркектік рөлі жақсы қалыптасады. Қыз өзінің қуыршағының ең әдемі болуын, ал ұл бала өзінің басқаларға қарағанда бір нәрсені жақсы жасауын қалайды. 7-8 жастағы қыздар ойнақы болады. Осы жастағы балалардың жартысына жуығының жыныстық қарым-қатынас туралы түсінігі бар, үштен бір бөлігі қарама-қарсы жыныстық ойындарға қатысады. Бірақ ббұл ойындар қарама-қарсы жыныстыққа құштарлықтан емес зерттеу үшін өткізіледі. Бұл жастағы балалардың арасында мастурбация (онанизм) кең тараған. Организмдегі болатын өзгерістерге байланысты көбеюге керек қабілет – жыныстық жетілу болады. Мұны пубертаттық мерзім дейді (латынша pybertas –жыныстық жетілу). Бұл мерзім созылмалы, жеке адамның ерекшелігіне байланысты ( 11-15 жас ). Бұл мезгілде жасөспірімдерге физикалық және психикалық өзгерістер болады. Пубертаттық мерзімнің ерекшелігі жыныстық клеткалардың (гонадтардың) белсенділігі пайда болгандықтан қыздарға етеккір, ал ұлдарда жыныстық заттардың (сперма – ұрық сұйығы) бөлінуінде.Жыныстық екінші белгілері білінеді, қыздардың кеудесі өсіп, ұлдардың бетінде, қалтық астында, жыныс мүшесінің жанындағы түгі көбейіп, дауысы өзгереді. Бұл кезде қуыс сйектер қатайып, организмның өсуі тоқтайды. Пубертаттық дағдарыста психикалық өзгерістер болғандықтан адам қайсар, өте өкпешіл болып, айналадағылар мен ата-анасына деген көзқарасы өзгереді. Бұл кезде жыныстық сана ерекше нәзік болады.Жыныстық сана платоникалық, эротикалық және сексуалдық болып үш кезеңге бөлінеді. Платоникалық мерзімде қиялда білінетін махаббат болады. Эротикалық кезеңде қарама-қарсы жынысқа жанасу туралы ой келеді. 7 жасар балалар қыздардың шашынан тартып, қолынан ұстап, жай ғана жанасады. Үшінші жыныстық қарым-қатынасты тілейтін сексуальды кезең. Бірақ қыздар эротикалық кезеңде тоқтап қалуы мүмкін. Бұл кезеңде және басқа кезеңде порнографиялық фильмдер зиянды әсер етеді. Әр кезеңде елігу тілек және оны орындау болады. Қалыпты сексуальды даму үшін ықыластың орындалуы қажет. Егер ықылас орындалмаса невроз белгілері дамиды. Сексуальды кезеңнің орындалуы табиғи жыныстық қатынас арқылы немесе суррогат түрінде – мастурбация арқылы өтуі мүмкін. Бұл кезеңнің орындалуы биологиялық өажеттіліктен туған, бірақ табиғи жолмен қанағаттандырылмыған физиологиялық үйлеспеушлікті азайтуға не мүлде жоюға мүмкіншілік жасайды. Әдеби деректер бойынша, ерлердің 90 пайызға жақынында әйелдерде бұдан азырақ кейбір мезгілде мастурбация болады.мұның себебі биологиялық жетілудің уақыттан бұрын болып, әлеуметтік жетілудің артта қалып, кеш үйленуіне байланысты. Пубертаттық жаста жеделдік (акцелерация) мен баяулау (ретардация) болуы мүмкін.Жыныстық жетілу кезінде жыныстық қатынастық шартты-физиологиялық ырғағы орын алып, адамның ерекшілігіне байланысты оның жиілігі өзгеріп отырады. Үйленген адамның физиалогиялық ырғағы бойынша жыныстық қатынас аптасына 2-3 рет болуы керек. Бірақ қатынастың түрлері мен жиілігі алдын ала дайындауға (мейірімге) қатынасатын адамдардың үйлесімділігіне, қолданылған әдістерге байланысты. Шартты физиолгиялық ырғақ тұқым қуалаушылыққа, құрсвқтағы даму жағдайы мен сәбилік жасқа байланысты қалынтасып, тұрақты биологиялық қасиеттердің қосындысы – жыныстық конституцияны анықтайды. Бұл конституция құрсақта нәрестенің еркек жыныс гормондары – андрогендер бөлінуінен басталады. Жеке адамның жыныстық қажеттілігі, басқаша айтқанда жыныстық қабілетінің деңгейі жаныстық конституциясымен айқындалады. Жоғары жыныстық белсенділік 9-12 жастағы пубертаттық мерзімде басталса төменгі деңгейде болады. Ерте басталған пубертаттық мерзім қызулы және жылдам өтеді. Пубертаттық мерзімде жыныстық коституцияның ерекшелігі білінеді. Жыныстық конституция психикалық және физикалық қасиеттің қосындысымен айқындалады (өкпенің көлемі, қал бысының қысу күші және т.б.). Физикалық қасиеттің орнықты көрсеткіші ретінде трахантерлік индексті айтуға болады. Бұл индексті анықтау үшін адам бойының ұзындығын аяқтың биіктігіне бөледі. Қалыпты жағдайда бұл индекс 1,92 – 1,98-ге тең. Аяқтың ұзындығы, дененің қысқалығы, жыныс мүшенің кішкентайлығы, түктің нашарлығы, жыныс қабілетінің нашарлығын көрсетеді. Ер адамның жаныстық белсенділігі 18-20 жастан басталып, 60-65 жасқа дейін, кейде 70 жасқа не одан да ұзақ болады.Ең жоғарғы мөлшерде бұл қабілет 20-25 жастағы еркектерде. Әйелдерде ең жоғары түрде жыныстық қабілет 44-50 жастағыларда болады. Ақырғы онжылдықтарда әйелдердің жыныстық қабілетіндегі үзіліс (етеккірі тоқтайтын мезгілі) айтылған жастан кешірек болатыны анықталды (53-55 жас). Бірқ мұнан да кейін төмендеген түрде гормональдық қызмет сақталады. әйелдердің жынысты қабілетінің еркектерге қарағанда биологиялық талғамдығы бар. Қалыпты жағдайда әйелдердің аналық инстинкті жыныстық құштарлыққа қарағанда басым болады. Егер баланың жағдайы өзгерсе онда анасының жыныстық қабілеті төмендейді. Діннің барлық түрі отбасының сақтаушысы ретінде қатал қарайды. Қыздардың, әйелдердің жыныстық түсінігі еркектерге қарағанда кеш пайда болады. 40-45 жастағы әйелдер еркіндікті сезінеді. Жыныстық қабілеттің сөну шегін айқындау қыйын. Бұл сөну біртіндеп жыныстық құштарлықтың азаюымен байланысты. Ақырғы онжылдықтардағы дүниежүзіндепі демографиялық өзгерістерге байланысты қартайған адамдар саны кебейгендіктен, осылардың психогигиенасына байланысты геронтология ғылымы пайда болды. Мұндай өзгеріс әсіресе дамыған елдерде болды. Зейнетке шығумен байланысты өмір стереотипінің өзгеруі, қызметке байланысты эмоцияналдық әсерлерді жоғалту, қызметтес адамдардан және ересек балалардан ажырасу, әйелінен не ерінен айырылу, жалғыздық, материалдық жғдайдың өзгеруі, әлсіздік үлкейген адамдарда психологиялықкемістік тудырады. Осы жағдайды еске ала отырып үлкейген адамдарға әр адамның не жалпы қоғамның тарапынан мейірімділік болуы керек. Психогигиеналық шаралар жалпы мемлекеттік шаралар жоспарына енуі керек. Мәселен, бұларға тұрғын үйлердің сәулеттік ерекшеліктерін, зейнетақы мен қамтамасыз етуді, медициналық көмекті, тамақтандыруды, бос уақытын өткізуді, бір бірімен қатынасуды жақсарту жатады.

Жалпы мемлекеттік психопрофилактикалық және психогигиеналық шараларда халықты салауатты түрде тәрбиелеу, маскүнемдік, наркоманияның, уланудың алдын алу көзделіп отыр. Бұл көрсетілген залалды қуіп-қтер арқылы емес, маскүнемдіктің, нашақорлықтың, уланудың адамға және жұрағатына ететін зиянын саналы түрде түсідіру керек. Маскүнемге қарсы күрестің тиым мен заң арқылы табысты болмайтынын жер шарының көптеген мемлекеттері мен біздің көне және қазіргі тарихымыз көрсетті.

Алдын алу шаралары әсіресе балалар, жасөспірімдер, жігіттер, қыздар мен арасында тиімді болуы қажет. Көптеген дамыған елдерде маскүнемдіктің кейінгі кезде әйелдер арасында таралуы бізде кемістігі бар балалардың санын көбейтіп, нерв-психикалық аурулардың маскүнемдіе, нашақорлық пен улануды дамытады. Жүкті және емізетін кезде арақ – шарап, улы және есірткі заттарды қолдануға болмайды (Жүктіліктің алғашқы үш айында дәрілерді әсіресе психотропты, ұйықтататын препараттарды ішу нәрестеге зиян келтіреді).

Жас әкелердін маскүнемдігі балаларды жиі нерв-психикалық ауруларға әкеліп соқтырады. Бұл жағдайда жиі кездесетін әлеуметтік (микро-әлуметтік, отбасы ішіндегі) себептен басқа биологиялық фактор маңызды орын алады. Жас әкелер (30-дейінгі) маскүнемдікпен ауырған жағдайда кеміс және орталық нерв жүйесі зақымдалған балалар жиі туады. Маскүнемді емдеудің қиындығы ауырған адамда ауруға деген сынауының (анозогнозия) жоқтығы. Маскүнемдіктің алдын алу мен емдеуде медициналық шаралардан басқа қоршаған орта мен қоғамның әсері үлкен.

Бізде және дүние жүзінің әр аудандарында ұлттық ерекшеліктерге байланысты есірткілердің түрлерін пайдалану әр түрлі, сондықтан оның алдын алу ерекшеліктері де түрліше. Алдын алу шаралары халыққа есірткілердің зиянды екенін түсіндіруді көздейді. Кейбір аудандарда есірткілер зиянсыз, пайдалы деген ұғым тараған. Осы айтылғанның шығыс аудандарда тараған нашақорлық пен басқа наркомания түрлеріне қатысы бар. Наша да басқа өсімдік тектес есірткілер тектес наркомания, улану мен маскунемдікте болатын құмарлық белгісін дамытады. Нашақор адамның балалары нерв-психикалық және басқа аурулармен жиі ауырып, көптеген аурулардан қауіпті болады. Ақырғы жылдары улы заттарды қабылдауға байланысты уланумен ауыратын адамдар саны көбейді. Осыған ұйықтататын, психотропты және аналгнтиктерді көп пайдаланатындар да жатады. Дәріханада бұл дәрілер тек дәрігірдің рецепттері арқылы беріледі. Бірақ, әсіресе балалар мен жасөспірімдердің бензин, толуол және басқа тұрмыстық химия еріткіштерін иіскеуін тыю қиындыққа түседі. Улы заттарды жиі қолдану құмарлық тудырып, бұл заттарға деген тәуелдік пайда болып, араққа қарағанда бірінші пайдаланудың өзі психиканы бұзып, миға зиянды әсер етеді. Балалар мен жасөспірімдерді осы улы заттардан сақтау медицина медицина қызметкерлері мен барлық қоғмның міндеті.Темекі шегу (никотинизм) зияндығына қарамастан кең таралған уланудың түрі. Темекі тарту уланумен нашақорлықтың басқа турлері сияқты психиканы бұзбай, ақыл кемістігі болмағанмен жүрек-тамыр,тыныс алу, ішек-қарын мен орталық нерв жүйелеріне зиянды әсер етеді. Темекі тартуды шектеуде мекемелерде, мейрамханаларда, асханаларда, поездар мен ұшақтарды, бақа қоғамдық орындарда тиым салу көрнекті роль атқарады. Мұдай шаралар темекі тартуды қысқартып қана қоймай тартпайтын адамдардың түтінмен улануын төмендетті. Темекі тартуға қарсы күрес жалпылама және жеке түрде жүргізілуі керек.

ПАТОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СЕМИОТИКА. ШИЗОФРЕНИЯ АУРУЫНА СИПАТТАМА.

Шизофрения ауруының белгілері мен ағымы. Шизофрения тек психиатриядағы маңызды проблемалық ауру емес жалпы медициналық сырқат. Шизофрения ауруымен көбінесе жас адамдар ауырады. Сол себептен бұл ауруды айқындап танудың тәжірибелік маңызы зор. Шизофренияның басталу мерзімінің шегі жоқ. Ол бала кезде де, ересек кезде де болуы мүмкін. Сол себептен балалық және пубертаттық, онан соң кәрілік кездегі шизофрения туралы айтылады.

Шизофрения ұзақ мерзімді ауру. Көп уақытқа созылған аурулардың жартынан көбі шизофрения. Шизофрения жиі ақылдың кемістігімен аяқталатындығынан бұл қауіпті дерт болып саналады.

Осы уақытқа дейін шизофренияның пайда болу себептері анық емес. Психиатриядағы көптеген өткір теориялық және тәжірибелік сұрақтар шизофрениямен байланысты.

Шизофрения ауруының клиникасы жан-жақты. Онда болатын барлық белгілерді атап өту мүмкін емес. Шизофренияда болмайтын белгілерді айту оңай. О. В. Кербиковтың айтуы бойынша шизофренияда ешқашанда Корсаков белгілері тәрізді, сананың делириозды бұзылмауы болмайды. Бірақ балалар шизофрениямен ауырғанда делирийдің кейбір белгілері көру елестеушілігі ретінде кездеседі. Қалғанның барлығы да әр түрлі вариация ретінде шизофренияда кездесуі мүмкін.

Жалпы клиникалық көрінісін жазу оңай мәселе емес. Шизофрения клиникасында әр түрлі формаларды жалпы байланыстырып тұратын бірнеше психикалық белгілер бар. Аурудың пайда болу тегі, оның бірнеше түрге бөлінуі жағынан көптеген пікірлер бар. Бірақ барлық психиатрлар шизофрениядағы негізгі клиникалық белгі ретінде бөлшектену (расщепление) бар екеніне күмәнданбайды («Шизо» - бөлшектену, осыдан аурудың аты пайда болады). Бұл аурудың атын швейцар психиатры Э. Блейлер қойды.Бөлшектену белгісі төмендегідей болады. Қалыпты жағдайда барлық психикалық процестер өзара байланысты. Сезіну, қабылдау, ойлау, жүріс-тұрыс психикасының әр түрлі жақтары болып саналады. Шизофренияда осы көрсетілген біртұтастық бұзылады, яғни психикалық қызметін тұтастығы, бірлігі бұзылады. Бұл әрине ауру адамның жүріс-тұрысынан білінеді. Басқаша айтқанда айналадағы шындықпен байланыстан білінеді. Ескі психиатрлар шизофренияны беттері ауыстырылған кітаппен, дирижерсыз оркестрмен салыстырған. Психикалық қызметтің барлық жақтарының бұзылуы айналадағы жағдайға сәйкес емес қылықтарды тудырады. Мысалы, медицинаға қатысы жоқ адамның рак ауруының себебін табуы. Ауру әйел үйіндегі электр сымын айналадағылардың әсерінен сақтану үшін балық майымен майлайды. Троллейбус жүргізуші жолаушылардың паспортын көрсетуін талап етеді. Осындай ауру адамдардың айналадағы ортаға сәйкес емес таңырқарлық мінез-құлықтары болады. Ауру адамдар ынтасы аз, әрекетсіз және тұйық болады және жасырынып айналадағы ортадан алшақтайды, мұндай адамдардың субъективті әлемін ескі авторлар Қытайдағы орта ғасыр қаламының қабырғасымен салыстырады.

Тұтастықтың бұзылуы аурудың ойлауынан, сөйлеуінен айқын білінеді. Логикалық байланыс жоғалып, үзілді-кесілді болып, оның сөйлемі тек жекеленген сөздерден құралады. Мысалы, «Мен қолжуғышты отыруым керек, себебі бірнеше архимандриттер мұра қалдырды».

Психикалық қызмет тұтастығының және оның айналамен байланысының бұзылуын аурудың эмоциясынан айқын көруге болады. Олар айналадағы шындыққа сәйкес болмайды. Мысалы, жас әйел өзінің сәбиіне мейірімсіз болып, оны тамақандырмауы да мүмкін. Келг жақын туыстарымен жолыққысы келмей, тек әкелген заттарына назарын аударуы мүмкін. Бір ауру адамның көзінше әкесі қайтыс болады. Ол әкесіне қарамай оның әкелген жүзім шырынын әрі қарай іше берген. Психиатриялық ауруханаға жатқызған кезде мұндай аурулар бұған назарын аудармайды.

Бірте-бірте ауру адамдар босаңсып, ынтасыз бола бастайды. Олар өздерінің әр түрлі әрекеттері басқа біреудің ықпалымен болатынын, айтады (кинестетикалық авмоматизм).

Ауру аадмдарға символдық өте тән нәрсе. Мысалы, ауру өзін бір қеңбердің ішіне сурет қылып салып, «өзім жасаған шеңбер ішінде қауіп мүлде жоқ» деп түсіндіреді. Егер ауру өзінің салған суретін жазбаша түсіндірмесе, оның не салғаны түсініксіз болар еді. Бұл шизофрениядағы символды суреттер. Кейде ауру адамды көрмей, оның салған суреттері бойынша диагноз қоюға мүмкін. Шизофрениямен ауырған балалардың суреті қызық болады. Оларда сөйлеу нашар дамығандықтан суреттерінде символизм мен бөлшектену білінеді.

Кейде аурулар өз ойларын кәдімгі сөздер арқылы бере алмай, жаңа сөздерді ойлап табады (токсистер, ішексіздер, интерма, амбурга, эхологика және т.б.).

Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, шизофрениямен ауырған кезде ойлау мен эмоция бұзылып, психикалық қызметтің тұтастығы бөлшектенеді. Уелгі кезде интеллект қызметінің бұзылуы формальды түрде дұрыс болады. Ауру адам өз жұмысын одан әрі атқара береді. Бірақ туыстары мен қызметтес адамдардың бақылауы және айтуы бойынша, психиканың бұзылуы нақтылы болғандықтан аурудың диагнозын қоюға болады.

Шизофрениядағы көрсетілген жалпы белгілер балаларға да тән, бірақ балалар психикасының ерекшеліктеріне байланысты бұл белгілер өзгеше болуы мүмкін. Психиатриялық қызметте бөлшектену белгісі осы жастағы сау балалармен салыстырғанда ауру баланың көңілінің ерекшелігінен білінеді. Мысалы, кішкене баланың ықыласы балалар ойындарында емес, ойынға қатынасы жоқ басқа затта болады. Ботинканы алып, бала күні бойы отыруы мүмкін. 7 жастағы баланың үш жыл бойы бала-бақшаға барып, өзін үлкен деп санап, аты-жөнімен атауды талап еткен. Үйіне келгеннен соң ата-анасына өзінің Марья Ивановнамен бірге істейтінін айтқан. Артынан бұл «әйелдің» пластмассадан жасаған ойыншық үйрек екені белгілі болды. Бұл жәйт ата-анасы мен дәрігерлерге бала психиатриялық ауруханаға түскеннен кейін белгілі болды. Баланың эмоциональдық салқындығы ата-анасы деген жеккөрушіліктен, жауласудан және агрессивті болуынан біллінеді. Әуестенуі бұзылғандықтан ертерек мастурбация болып, садистік ойлар мен әрекеттері байқалады. Кішкене балалар өздерін өлтіруші ретінде сезініп, дар ағашты, өлтіру суреттерін, қаңқа мен табыттарды салады. Шизофрениялық процесс білінбей жас басталады.Е. Крепелиннің жіктеуін осы уақытқа шейін жекеленген психиаторлар мен психиатриялық мектептер пайдаланады. Ол бұл ауруды төрт топқа бөлген қарапайым, гебефрениялық, кататониялық параноидтық.Жас өспірім кезінде басталатын аурудың қарапайым түрінде алдынғы қатарға эмоциялардың кедейленуі, ынта жоғалып, әлсіреу мен интеллектуальды өнімсіздік байқалады. Аурудың гебефрениялық түрінде (гебеос – грекше бала) баланың мінез-құлқында есерлік, мәнерлік, бет аузын тыжырайту, қылымсу басым болады. Кататониялық түрінде кататониялық ступор мен қозуы бар кататониялық синдром басым болады. Параноидтық түрінде алдыңғы қатарға елестеушілігі (жиі жалған елестеушілігі) бар сандырақ ойлар шығады.

Келтірілген Е. Крепелиннің жіктеуінің кемшілігі, оың статикаға негізделуінде. Мұнан басқа Е. Крепелин жазғандай аурудың барлық түрлері ақылдың кемістігімен аяқталмайды.

Біздің елде шизофренияның түрлерге бөлінуі аурудың клиникалық ерекшеліктері мен өтуіне байланысты.Аурудың үш негізгі түрт бар: үнемі болатын, ұстамалы-прогредиентті және рекурентті.

Үнемі ағымды (непрерывная) шизофрения. Аурудың бұл түрінде дерт қозбай үнемі ағымды болады. Белгілерінің ерекшеліктеріне байланысты қатерлі (злокачественная), параноидты және жай ағымды (вялотекущая) түрлері болады.

Шизофренияның қатерлі түрі жасөспірім кезінде басталып, үш негізгі бөліктен құралады. Олар: психикалық үнемділіктің төмендеуі (энергия патенциялының төмендеуі), эмоционаьдық өзгерістердің пайда болуы және бұрмаланған пубертатты дағдарыстың құбылыстары. Мұнан басқа мезгіл-мезгіл рудиментті сандырақ ойлар (қарым-қатынастық, улану, әрекет жасау), жекеленген елестеушіліктер пайда болады. Ойлаудың бұзылуы, қиындауы, оқу үлгерімінің нашарлағаны байқалады. Ауру білінбей, жайлап дамиды. Сабақ оқудың орнына ауру назарын басқа мәселелерге аударады. Мысалы, астрономия мен философияның күрделі мәселелерін шешуге әрекет жасайды. Бұл белгі «философиялық улану» деген ат алды. Күрделі мәселелерге көңіл аударуына, ғылыми әдебиетті оқуына қарамастан олардың білімдері үстіртін жұмыстағы өнімділігі нашар болады (мұны «энергия патенциалының төмендеуі» дейді). Психиканың бөлшектенуіне байланысты жоғарыдағы көрсетілген белгілерден басқа шизофренияның бұл түрінде эмоциялар айтарлықтай өзгереді. Олар туыстары мен жақындарына дөрекілік көрсетеді. Сырттан қарағанда шизофренияның айтылған түрі пубертатты құбылыстарға ұқсас. 8-9 кластарда көптеген оқушылардың оқу үлгерімі төмендейді. Физиологиялық пубертатты жылжуда эмоциональдық өзгерулер ашуланшақ, дөрекілік, тұйықтық ретінде болады.

Айырмасы неде? Ауру балалардың сабақпен шұғылданғанына қарамастан оқуы төмендеп, өнімділігінің нашарлауы шизофренияның негізгі белгілерінің бірі болып саналады. Олар көп отырғанына қарамастан ештеңе өндіре алмайды, ықыластары нашар, жүйесізболады. Білімдерін іс жүзіне асыруға тырыспайды. Шұғылданған істері нәтижесіз болады. Шын мәнінде оларда білім болмайды. Бұған қарамастан олардың өз ойлары бойынша білімдері ерекше жоғары. Олардың жүріс-тұрыстары да ерекше. Олар ұсқыны кетіп ешкімге жақындамайды.

Эмоциялар. Қалыпты жағдайда пубертаттық жаста ауру бала өздерінінң жақындарына дөрекілік көрсетеді. Мұның себебі «мен» деген сезімінің күшеюінен, қалыпты жағдайда сау балалар дөрекілік көрсеткенімен көбіне мейірімді, өте сезімтал болады. Мұндай балаларға әке-шешесі беделді болмаса да, басқа біреу, мысалы, оқытушы беделді болады.

Шизофренияда мүлдем басқаша. Мұнда эмоцияның төмендеуі жақындарына бағытталған суық дөрекілік, мейірімсіздік ретінде болады. Отбасының қуанышы мен қайғысы ауру адамнан тыс өтеді. «Басқалардың ата-анасы» деген сандырақ, дисморфофобия, психикалық анорексия болуы мүмкін.

Бұл түрдің ішінде аурудың жағымды және жағымсыз ағымы болады. Осы айтылған бұзылушылықтар аурудың алғашқы мерзімінде болады. Біраз уақыттан соң (бірнеше айдан, жылдан соң) психоздың манифестациялық мерзімі білінеді. Бұл эмоцияның бұзылуы (депрессия не маниялар), жүеленбеген сандырақ ойлар (ізіне түсу, уландыру, физикалық әрекет), елестеушіліктер, (жиі жалған елестеушілік), психикалық автоматизм үлкен спихоз ретінде білінеді. Герефрениялық белгілер (ақымақтық қозу суреттері), ступор мен қозу сияқты кататониялық көріністер жоғарыдағы айтылғандарға қосылады. Емдеудің арқасында белгілердің қарқыны төмендейді, бірақ біржола аурудан айығып кетпейді. Бір-бір жарым жылдан соң процесс қалыптасып, ақырғы жағдай болып, кейбір психикалық бұзылулар сақталып (жекеленген сандырақ ойлар, елестеушіліктер), ақылдың кемістігі дамиды. Емдеу жақсы нәтиже бермейді.

Параноидты шизофрения. Аурудың бұл түрі үнемі ағымды, 25-тен кейін, кейде 30-35 жастағы және одан да үлкенірек адамдарда болады. Бұл жағдайда шизофренияның наты белгілерінің бірі сандырақ аурудың барлық мерзімдерінде басым болады.

Параноидты шизофрения жайлап басталады. Аурудың алғашқы кезеңінде жабысқақтық (невроз тәрізді) және психопатия тәрізді патологиялық бұзылу орын алады. Бұл мезгілде ауру адамдар ешкімге сенбейтін, жабырқаңқы, айналадағыға назары тарылып, ойлауының бір ойдан екінші ойға ауысуы қиындайды (ригидті болады). Аурулар өздерімен өздері болып, эмоциялары нашарлайды.Невроз тәрізді патия тәрізді басталуда отбасы мен жұмыста сиыспаушылық, ұрысқақтық пайда болады. Олар бір жұмыста тұрақтамай, семьяларынан ажырасады. Осы кезде қарым-қатынастық, қызғанушылық сандырақ ойлар білінеді.

Бастапқы кезеңнің ұзақтығы 5-6 жылдан 20 жылға дейін. Бұл кезде ауру адамдар психиатр көзіне түспейді.

Аурудың манифестациясы сандырақ қайғылар ретінде білінеді. Алдымен паранойяльды кезеңде паранойяьлды белгі дамып, елестеушіліксіз жүйеленген түсіндірмелі сандырақ болып, психикалық автоматизм құбылыстары болмайды. Маңызы жағынан сандырақтар ізіне түсу, қызғаншақтық, ойлап тапқыштық, реформаторлық, махаббаттық және дәлсалдық болады. Мұндай сандырақ ойлар кейде шын болып көрінуі мүмкін («әйелім опасыз», «жұмыста одан құтылғысы келеді», «көршілер қуып шыққысы келеді», «ол – ерекше өнертапқыш»). Сандырақ ойлар абсурдты болмай, өмір жағдайлары мен дауды бұрмаланған түрінде бейнелейді. Психоздың дауы біртіндеп, бірнеше жылға созылады. Ауру адам өте белсенді болып, көптеген газеттер мен үкімет орындарына хаттар арқылы хабарласып, олардың алдына талап қояды. Көпеген жылдар өткен соң бұл белсенділік төмендейді.

Егер ауру көптеген жылдар бойы бір деңгейде болса, онда аурудың ерекше түрі паранойяльды шизофрения туралы айтады. Бірақ прогредиентті параноидты шизофренияға қысқа мерзімді паранояльды кезең тән. Мәні жағынан ізіне түсу, қарым-қатынас пен улану сандырағы жиі болады. Кейінірек (бірнеше аптадан, айдан, жылдан кейін) параноияльды белгінің орнына параноидты белгі келеді. Бұл жағдайда жалған елестеушілігі, психикалық автоматизм құбылыстары бар физикалық және психикалық әрекеттердің сандырағы пайда болады. Басқаша айтқанда Кандинский – Клерамбо белгісі дамиды. Ауру адамдар олардың ойлары сезімдері басқаның әрекетімен басқарылады дейді. Олар бостандықтарында дыбыстарды естиді.

Бұл кезде адамның жеке басы тұрпайы түрде өзгеріп, әлеуметтік жағдайға бейімсіздегі айқын білінеді.

Паранойяльды параноидты кезеңдерден кейін параноидты шизофренияның парафренді кезеңі болады. Мұнда сандырақ қияли түрде өзгереді. Ауру адамдар өздерін кәдімгідей емес, барлық әлемге әсер ететін құдыреті, сиқырлы қабілеті бар ұлы адамдардай санайды. Бұл кезде жалан елестеушілік пен психикалық автоматизмнің басқа белгілері сақталады. Аурудың көрінісінде елестеушілік пен жалған елестеушілік басым болғанда параноидты шизофренияның елестеушілік түрі туралы айтады. Ауру адамдар дауыстарды басында және сырттан естиді, олар осы дауыстармен және өздерімен өздері сөйлеседі, дауыстардың болуын басқалардан дасырады. Қазіргі кезде емдеудің арқасында ауру

Баяу ағымды (аз прогредиентті) шизофренияда невроз және психопатия тәрізді бұзылулар аурудың көрінісінде басым болып, біртіндеп дамиды. Аурудың бұл түрінде жеке адамда шизофрениялық өзгерістер болғанымен, олар біртіндеп дамып, үнемі ағымды қатерлі прогредиентті (параноидты) шизофренияға тән терең дәрежелерге жетпейді. Сандырақ ойлар мен елестеушіліктер не мүлде болмайды, не жұрнақ түрінде білінеді.

Невроз тәрізді шизофренияның баяу түріндегі аурудың көрінісінде жабысқақ үрейлер, құштарлық, ойлар мен әрекеттер, ырымдар (ритуал) басым болады. Ырым біртекті, ұзақ және өзгермейтін болады. Мұнан басқа жеке адамның шизофрениялық ерекшеліктері аутизм, боямалылық, эмоцияның солғындауы, ойлаудың бұзылуы ретінде білінеді. Шизофренияның баяу ағымды түрінде истерия тәрізді және ипахондриялық көріністер болуы мүмкін. Аурудың ағымы солғын болғандықтан шизофрениялық кемістік біртіндеп білінеді. Баяу ағымды шизофрения психопатия тәрізді бұзылулар ретінде өтеді. Шизофренияның бұл түрі жиі жасөспірім кезінде басталып, алдымен мінез-құлықтың бұзылуы ретінде білінеді. Мінез-құлықтағы қиыншылықтар алдыңғы қатарға шығады. Олардың тәртібі нашар, тыңдамайтын, үйдн және мектептен қаңғырып кететін болады. Алдымен бұл сыртқы себептерге (жазалау, дау) байланысты болуы мүмкін. Артынан тәртіптің ауытқуы шын себептермен байланысын жоғалтады. Отбасы мен мектепке бейімделмеу орын алады. Жас өспірімдер үлкендердің бақылауынан шығады. Олар ерсі киініп, өмірін ойын-тоймен өткізеді. Әлеуметсіз қауымдарға тартылып, ұрлау және одан да ауыр (біреуді себепсіз өлтіруге дейін) қылмыстар жасайды. Жиі токсиманиялық заттарды, алкгольды, наркотиктерді пайдалануға үйренеді.

Психопатия және басқа шекаралық бұзылулардан ерекше (жеке адамның патологиялық дамуы), оларда біртіндеп эмоцияның салқындығы, әлеуметтік бейімделмеуге байланысты ойлаудың бұзылуы сияқты шизофрениялық өзгерістер болды.

Ұстамалы прогредиентті (өзгерісті) шизофрения. Шизофренияның бұл түрінде (басқаша шуб тәрізді дейді) дерттің ағымы өөгерісті болады. Немістің «шуб» деген сөзі жылжуды, өзгерісті көрсетеді. Бұл дерттің қозуынан ауруда шизофренияға тән өшпейтін өзгеріс болады.

Ауру қозудың алдында үнемі ағымды дертке тән белгілер білінеді. Басқаша айтқанда, дерттің қозуы жеке адамда болатын невроз, психопатия тәрізді және сандырақ белгілері бар кезде басталып, онан соң ұстама мерзімінің арасында да сақталуы мүмкін. Ұстама сандырақты, елестеушілігі, невроз тәрізді белгілері бар аффективті - маниакальды және депрессивті бұзылулар ретінде білінеді. Басқаша айтқанда дерттің қозуы маниакальды, депперссивті белгілер не күрделі маниакальды сандырақ, депрессивті сандырақ, маниакальды елестеушілік-сандырақ, депрессивті елестеушілік-сандырақ, аффективті жабысқақ белгілер ретінде білінеді. Дерттің қатты қозуы Кандинский – Клерамбо белгілері бар аффективті-маниакальды, депрессивті түрінде болуы мүмкін.

Дерттің қозуы бірнеше сағаттан бірнеше күнге, аптаға, айға созылуы мүмкін. Кейде ұстама бір-ақ рет болып қайталанбайды. Бәрақ ол бінеше аптадан, айдан, жылдан соң жиі қайталанады. Ұстамадан кейін аурудың қатты белгілері жойылады. Бірақ ұстама арасында аурудан бұрынғы (невроз, психопатия тәрізді, сандырақ) өзгерістер сақталады. Мұнан басқа, ұстама арасында жеке адамда эмоциональды салқындық, ойлаудың бұзылуы сияқты шизофрениялық өзгерістер болады. Мұндай өзгерістер бір ұстамадан екіншісіне дейін тереңдейді.

Аурудың ағымы және ұстаманың көрінісң жағынан ұстамалы прогредиентті шизофрения үнемі ағымды не рекурентті шизофренияға жақын тұрады.

Рекурентті (мерзімді) шизофрения. Шизофренияның бұл түрінде ұстаманың соңынан ауру мүлде жазылып кетеді. Мұнда онейроидты кататониялық, депрессивті-параеоидты және аффективті (депрессивті, маниакальды) белгілер болады.

Кейбір ауруларда ұстама кезінде әр түрлі белгілер, ал басқаларда, біркелкі белгілер (клише типі) болады. Аурулардың бір бөлігінде ұстама бүкіл өмірінде бірақ рет болуы мүмкін. Бұл көбіне пубертатты, жасөспірім кезінде болады. Ал кейбір ауру адамдарда жылына 2-3 рет болады. Кейде ұстама пубертаттық, жасөспірім, кәрілікке жақын, кәрілік кезінде болады. Кейбір адамдарда ол соматикалық (жұқпалы және жұқпалы емес) аурулардан соң, психикалық жарақаттанудан кейін пайда болады. Кейбір әйелдерде босанудан кейін болады.

Рекурентті шизофренияда ұстама бірнеше айға, кейде бірнеше күннен бір-екі аптаға дейін созылады. Ал аурудың депрессивті түрі бірнеше айға не бірнеше жылға созылады. Бұны емдеу қиын. Ұстамадан кейін адамның психикасы нашарлап, астения болып, белсенділік пен ынта төмендеп, басқа адамдармен байланысы шектеледі. Аурудың басында пубертаттық, жасөспірім кезінде инфантилизм, өз билігін жоғалту, біруге бағыну сияқты өзгерістер білінеді. Кейбір аурулар өз денсаулығын сақтауға ерекше көңіл бөліп, педантты, ригидті болады.

Кейбір кезде аурудағы өзгерісті білу қиын, сондықтан рекурентті шизофрения маниакальды-депрессивті психозға жақындайды.

Шизофрения әр жаста дамуы мүмкін (оның манифестациясы жиі жас кезде болады). Осыған байланысты шизофренияны балалық, жасөспірім, кеш (40 жастан кейін) және кәрілік (60 жастан кейін) деп бөледі.

Аурудың нақты білінуі, психопатологиялық белгілердің маңызы жасқа қарай ерекше болады. Әр жастағы ауру ағымының жалпы ұқсастығы да болады.Балалар шизофрениясы 2-4 жаста басталады. Олардың белсенділігі төмендеп, ата-анасымен және жақындарымен қарым-қатынас жойылады, өмірге деген құштарлық жоғалып балаға тән емес ықылас пайда болады. Ауру балаларда түсініксіз жақсы көрушілік, қитұрқылы сөйлеу және қозғалу, жабысқақтық болуы мүмкін. Андырақ тәрізді қиялдар жиі болады. Мұндай балаларда түнгі үрейлер (балалар үрейлер туралы ештеңе айтпайды және оларды түсіндірмейді), кататониялық бұзылулар болады.

Кейбір зерттелушілердің болжамы бойынша бала кездегі шизофрения ақылдың кемістігі – олигофренияға әкеліп соғады дейді. Оны «олигофрениялық плюс» деп атайды. Осы көріністе кейін шизофренияның жаңа қозулары болуы мүмкін. Керісінше, олигофрениямен ауырған балаларда шизофрения басталуы мүмкін. Мұнда пфропфшизофрения туралы айтады.Эпидемологиялық мәліметтер. Шизофрения жиі кездесетін психикалық аурулардың бірі. Оның пайда болуын зерттеу қиындықтарға байланысты. Мұның себебі әр түрлі психиатриялық мектептердің бұл ауруға деген көзқарасы түрліше. Тағы бір қиындығы мұндай ауруларды сау адамдардан ажырату қиын. Қалалық аудандарда шизофренияның таралуы туралы кейбір мәліметтер бар. Әр мың адамға бұл аурудың таралуы 8,2 адам (Әйелдер арасында 8,44 және ерлерде 7,94). Шизофрения ұл балаларда жиі кездеседі деген мәліметтер бар.

Аурудың шығу тегі мен патогенезі. Қазіргі көзқарас бойынша шизофрения тұқым қуалаушылық жағынан тез қабылданатын ауруларға жатады. Мұның айтағы ретінде шизофрениямен ауырған отбасында шизофрениялық психоз және адамның жеке басының өзгеруі кездеседі. Мұнан басқа, шизофренияның тұқым қуалайтын ауру екенінің айғағы ретіндеегіз туған балаларды зерттеудегі алынған мәліметтерді алуға болады. Бір жыныс клеткасынан шыққан егіздерде аурудың сәйкестігі (конкорданттығы) жоғары болады.

Аурудың патогенетикалық механизмі әлі белгісіз, бірақ көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша психоздардың шығу себебі нейромедиаторлардың бұзылуынан.

Шизофренияның пайда болуын биогендік аминдер мен олардың ферменттерінің, катехоламиндер, индоламин т.б. алмасуының бұзылуынан деген қағидалар бар. Мұна басқа мембранның жетімсіздігін, ауру адамның организмінде тканьдерді зақымдап, миға қарсы әрекет жасайтын антиденелерді тудыратын биологиялық кемістіктің бар екені анықталды. Бірақ, айтылғандардың бәрі болжама себептер, аурудың пайда болуында олардың рөлі анықталмаған.

Емдеу

Қазіргі шизофренияны емдеудің негізгі тәсілдері антипсихотикалық, антидепрессивті, транквилизаторлы және стимуляциялық әрекетті псизотроптық заттардың қолданылуы. Бұрын емдеудің естен тандыру әдістері (инсулинді, электрлі терапия) аурудың ем қонбайтын түрлерінде кеңінен қолданылады. Қазіргі кезде бұл әдістер сирек қолданылады. Емдеудің барлық биологиялық түрлері психотерапия және еңбек пен әлеуметтік бейімделуі шараларымен қатар өткізіледі. Емдеудің барлық кезеңінде жеке адамның белсенділігін сақтап негізгі принцип болып саналады. Әрбір ауырған адамды емдеуде өзіне тән шаралар қолданылуы керек.

Шизофрениямен ауырған балалар мен жасөспірімдерге психотропты препараттарды жасына қарай беру керек. Қартайған адамдарды емдеуде психитропты заттардың орта жастардағы адамдарға арналған дозасының екіден бір не үштен бірін береді. Дискенизияның қосымша әрекеттерінің дамуын тоқтату үшін басқа жастардағы топтарға берілетін паркинсонизмге қарсы циклодол және ноотроптар (энцефабол, ноотропил) беріледі.

Сауықтыру. Ақтау шаралары емдеудің барлық мезгілінде жүргізіледі. Бұған еңбек терапиясын ертерек енгізу, мәдени терапия, топ терапиясы, аптаның соңында үйлеріне жіберу, аурухананы жартылай пайдалану, жұмысқа орналастыру, кемістігі болған жағдайда емдеу, еңбек шеберханаларына, өндіріс орындарындағы арнайы цехтарға орналастыру жатады.

Еңбек және сот-психиатриялық сараптама. Еңбек сараптамасы. Шизофрениямен ауырған адамдардың барлығында да еңбек қабілеті төмендейді және жоғалмайды. Кейбір жағдайда ауруынан жазыла бастаған адамда кәсіби өсу болуы мүмкін. Шизофрениямен ауырған адамдардың еңбек қабілеті аурудың клиникасына, ағым түріне және биологиялық, үйдегі және жұмыстағы әлеуметтік жағдайларға байланысты өзгеріп отырады.

Ауру қозған кезде адам уақытша еңбек қабілетін жоғалтады. Емдеу шараларына қарамай аурудың ағымы еңбекке ұамсыз әсер етсе не аурудың қозуы жұмысқа оралуына байланысты болса, ауру адам мүгедектікке ауыстырылады. Еңбек қабілеті жартылай сақталғанда ІІІ топтағы мүгедектік, еңбек қабілетін уақытша жоғалтқанда ІІ топтағы мүгедектік, басқаның көмегінсіз өмір сүре алмаған жағдайда І топтағы мүгедектік беріледі. Мүгедектіктің топтары қайта қаралуы мүмкін.

Еңбекке деген қабілеттікті психиатриялық диспансерлер және ауруханалармен байланысты түрде арнайы дәрігер – еңбек экспорт комиссиясы жүргізіледі.

Сот сараптамасы. Шизофрениялық процесс психозға не жеке адамның қабілетсіз болуына әкеліп соғады. Қабілетсіз адамның өз әрекетіне есеп беруге шамасы болмайды. Егер мұндай процесс кезінде адамның ісі сотта не өзі түрмеде болса, оны жазадан босатып, психиатриялық ауруханаға емделу үшін жіберу керек.

Егер аурудың қозуынан кейін бірнеше жыл бойына, еңбекке бейімделген, ондағы өзгерістер аз да болса топтаған болса, онда ол адам қабілетті деп саналуы мүмкін. Жай ағымды шизофренияда кемістіктің деңгейіне, психопаталогиялық және басқа бұзылуларға байланысты экспертизада көптеген қиыншылықтар туады. Ауру адамның өзіне өзі есеп беру қабілеті және өз әрекетін нақтылы қылмысты жағдайда басқаруға байланысты оған сот психиатриялық баға беріледі.

Шизофрениямен ауырған адамның мұрагерлік пен үйлену туралы ісі сол мезеттегі оның жағдайына байланысты сот – психиатриялық бағалауда ескеріледі. Аурудың психозы және көрініп тұрған кемістігі болса, оны қабілетсіз деп санап, басқаның қарауында болуы керек деген тұжырым жасалуы қажет. Бірақ мұндай жағдайда өте мұқият болу керек, себебі шизофренияда негізгі психикалық қызмет барлық адамдарда біркелкі бұзылмайды.

Маниакальды-депрессивті психоз. Маниакальды-депрессивті психоз не циклофрения туралы алғашқы рет 1896 жылы Крепелин жазды. Бұл ауру ересек жаста, 30 –дан кейін пайда болып, аурудың ағымында ми кемістігі мен адамның жеке басында өзгеріс болмайды. Ұстаманың аффективті, маниакальды және депрессивті кезеңдері бар. Әр ұстаманың арасында ауру адам жазылғандай болады. Көбіне әйелдер ауырады. Кейінгі жылдары бұл аурумен ауыратын адамдардың саны жасы ұлғайған адамдар арасында да көбейеді. Клиникалық көрінісі. Маниакальды-депрессивті психозда ауық-ауық маниакальды және депрессивті кезеңдер, әсіресе депрессивті кезең орын алады. Аурудың қозу жиілігі, оның арасындағы үзіліс әр түрлі болады. Кейбір кезеңдері бірнеше күн, ал кейбіреулері бірнеше ай не бірнеше жылға созылады. Аурудың қозуы көктем мен күзде, ешбір себепсіз пайда болады. Кейде ол психиканың зақымдануымен, жұқпалы не соматикалық аурулармен байланысты. Психоз маниакальды не депрессивті кезеңде дамып, онан кейін жазылып, артынан жоғарыдағы кезеңдер қайталанады. Кейде психоздың қозуы тек депрессивті (бұл жиі болады) не маниакальды (сирек) түрде болады. Кейде аурудың қозуы біресе депрессивті, біресе манмакальды түрде болады. Кейбір ауру адамдарда ауру қозуының депрессивті кезеңі маниакальды кезеңге ауысады, керісінше де болуы мүмкін. Бұл жағдайда екі кезең туралы айтады. Депрессивті кезеңі. Депрессияға не меланхолияға үш түрлі белгі тән: зарығушылық, ойлаудың тежелуі, қозғалыстың нашарлауы. Ауру адамның сыртқы пішіні өзгереді. Беті қайғылы, азап шеккендей, маңдайына көлденең әжімдер түседі. Ауру жай, әзер естілетіндей және аз сөйлейді. Олардың қозғалыстары тежелген, бөгеліп тақырыпқа ауысуы қиындайды. Олар өзін-өзі кеміс көріп кінәлап, өзін-өзі қорлайды, бұрын өзінде көп қателік болғаны туралы айтады. Келешек оларға көңілсіз және болашағы жоқ болып көрінеді. Оларға әсіресе таңертең қиын, кешке қараай көңіл-күйі біраз жақсарып, зарығу сейіледі. Ауру адам балаларына суық қарап, жақындары үшін қайғырмайды. Мұны психикалық анестезия не тас бауырлық дейді. Мұны өздері түсінеді және оларға онан арман наразылық білдіреді. Депрессия жағдайында олардың өмір сүргісі келмей өлу үщін әрекеттер жасайды. Депрессияның жоғары деңгейінде ауру ашынып, бұлқан-талқан болып, басын қабырғаға, еденге соғып, өзін-өзі азаптап, тіпті өлтіруі де мүмкін. Осы жағдай меланхолиялық раптус деген ат алды. Депрессия кезінде жүрек тұсын ауыр сезініп, жүрек зарығуы болады. Олар жыламайды. Психикалық көріністерден басқа симпатикалық нервтердің тонусы басым болғандықтан соматикалық белгілер де білінеді. Бұл кезде жүрек қызметі жиіленіп (тахикардия), артериялық қысым мөлшері көтеріліп, көзқарашығы кеңейіп, іш қатып, аменоррея болады. Ауру адам жүдейді. Психикалық жағдай жақсарғанда бұл белгілер жойылады. Депрессияның ауырлығына байланысты аурудың көңіл-күйі тәулік ішінде өзгеріп, таңертең нашарлап, кешке қарай тәуірленеді. Аурудың клиникалық көрінісі әр уақытта жоғарыда көрсетілген классикалық түрде өтпейді. Мысалы, ойлау мен қозғалыстың жалпы заңдылығы әр уақытта сәйкес келмейді. Кейде депрессия кезінде ауру адам мазасызданып қозғалып, ерсілі-қарсылы жүріп, сенделіп, жоқтау айтып, көмек сұрап, өзіне орын таппайды, бірақ жыламайды. Депрессияның осы түрін ажитация дейді. Кейбір жағдайда жылауық депрессия болады., оны астениялық депрессия дейді. Депрессивті бұзылуларда әр уақытта білінетін жабыраңқылық, зарығу болмайды. Меланхолия жағдайының тұншыққан, субдепрессия түрі де кездеседі. Кейінгі жылдары жасырын не бүркемелі, ларвирді депрессия түрлері көбейіп кетті. Бұл түрдің клиникалық көірінісінде ауру адамның шағымы әр түрлі ұнамсыз соматикалық сезімдерінде шоғырланған. Сондықтан мұндай аурулар соматикалық алғашында соматикалық шағымдармен терапевтке көрінеді. Тексеру кезінде соматикалық аурулар мүлде болмайды не жеңіл түрде білінеді. Мұндай жағдайда соматикалық шағымдар негізгі аурудың білінуі – зарығуды бүркеп қалады. Айқындығы әлсіз депрессияларда соматикалық шағымдар кез келген соматикалық аурудың бар екенін көрсетеді. Депрессивті жағдайды емдегеннен соң депрессивті кезеңнің белгілері азаяды. Сол кезде ауру адамдар белсенді болып, көңіл-күйі көтеріліп, аурудан жазылғандай болып көрінеді. Дәрілердің дозасын азайту қайтадан депрессияны күшейтеді. Мұндай жағдайда аурудың қозуы бітпей, депрессияға тек шымылдық ілініп, емдеуді қайтадан бастауды қажет етеді. Кейбір аурулардың депрессия белгілері оңай түрде білінуі мүмкін. Онда субдепрессивті жағдай туралы айтылады. Маниакальды кезеңі. Бұл кезең депрессивтіге қарама-қарсы үш белгіден құралған. Бұл кезеңге көңіл-күйінің көтеріңкілігі, ойлау процесінің жылдам өтетіні, психомоторлы қозулық тән. Мұндай ауруларда физикалық және ой қызметі күшейгені, денсаулықтың мықты екені сезіледі. Айналадағының бәрі әдемі және қуанышты, адамдар жақсы, қайырымды болып көрініп, ауру адамның көңіл-күйі көтеріңкі болып, көп және жылдам сөйлейді. Олар қатты, жылдам, жұлқынып сөйлеп, өлең айтып, бірден өлең шығарып, билейді, үнемі қозғалыста болады. Кейде ойлау қарқыны сондай жылдам болғандықтан, олар өз ойларын айтып үлгермейді, сондықтан сырт қарағанда сөйлеуі үйлеспейтіндей болып көрінеді. Мұндай жылдам ойлауды ойлардың секіруі дейді. Ауру адамдар айналадағының бәрін көріп, бәріне көңіл аударады және бәрі олардың реакциясын тудырады. Көңіл-күйі көтеріңкі болғаннан басқа ойлауы жылдамдап, есі күшейеді. Сондықтан мұндай адамдар бұрынғы біліп ұмытып қалған өлеңдерді оқиды, әңгімелерді айтады. Үнемі қатты сөйлегендіктен дауысы қарлыға бастайды. Инстинктер (мысалы жыныс рефлекстері) тежелмейді. Ауру адамдар сексуальды тақырыпта оңай сөйлеп, танымайтын адамдармен оңай танысып, олармен жыныстық қатынасқа түседі. Ұятты қойып жаман сөздер айтады. Олардың тәбеті жоғары, ұйқысы қысқа мерзімді, бірақ қатты болады. Ауру адамның дене салмағы күрт төмендейді. Сырт пішіні жас болып көрініп, бет әлпеті ойнақтап, көздері жылтырап, үнемі күліп, жымиып жүреді. Өз басын жоғары бағалайтын ойлар болады. Өздерін өте қабілетті, талантты деп санап, артист, ғарышкер, ақын, жауапты қызметкер болатыны туралы айтады. Кейде маниакльды жағдайда ашуланшақ және ызалы болады. Онда ызалы мания туралы айтады. Кейде эйфория жағдайында қозғалу мен сөйлеу белсенділігі болмауы мүмкін. Онда атипті, өнімсіз мания туралы айтады. Кейбір жағдайда маниакальды синдромның барлық белгілері аз мөлшерде білініп, көңіл-күйі сәл көтеріңкі болып, сөйлеуі мен қозғалысы азаяды. Мұнда гипоманиакальды жағдай туралы айтады. Кейбір ауру адамдарда маниакальды және депрессивті аурудың қозуы субдепрессивті және гипоманиакальды деңгейде болады. Мұндай жағдайда ауру адамдар дәрігерге қаралмаса аурудың күшеюі, ал емхана жағдайында жазылуы мүмкін. Маниакальды депрессивті психоздардың осындай түрлерін циклотимия деп атайды. Шығу тегі мен патогенезі. Көптеген зерттеушілер маниакальды-депрессивті психозды тұқым қуалаушылықпен байланыстырады. Айтылғанның айғағы ретінде ата-анасы маниакальды-депрессивті психозбен ауырған отбасында бұл аурудың орын алатыны туралы айтқан жөн. Мұнан басқа бұл ауру монозиготты егіздерде пайда болуы мүмкін. В. П. Протоповтың (1948 ж) айтуы бойынша маниакальды-депрессивті психоздың патогенезі мидың гипоталамус бөлімі қызметінің және заттар алмасуының бұзылуына байланысты. Адренал жүйесінің қызметі аурудың маниакальды және депрессивті кезеңдерде жоғарылайды. Сондықтан бұл кезеңдердегі психикалық бұзылулар қарама-қарсы болоғанымен соматовегативті белгілері ұқсас болады. Депрессивті және маниакальды кезеңдерде жүрек жұмысы жиілеп (тахикардия), қан қысымы көтеріліп, көздің қарашығы үлкейіп, іш қатып, ауызы құрғап, дененің салмағы төмендейді. Осындай соматовегативті белгілерінің бірдей болуы екі кезеңде де аурудың шығу тегінің бірдей екенін көрсетеді. Циклофренияда эндокриндік бұзылулардың маңызы зор екені туралы ойлар айтылып жүр. Мұның айғағы ретінде ауру әйелдердің босанған не климакс болған кезде жиі ауыратыны туралы айту керек. Екі кезеңде де әйелдердің етеккірі тоқтап қалады. Емдеу. Емдеу кезінде аурудың кезеңін еске алу керек. Депрессияда антидепрессивті препараттарды клиникалық ерекшеліктеріне байланысты беру керек. Емдеу кезінде құрамында тирамині бар сыр, кофе, сыра, шоколад сияқты тағамдарды жеуге болмайды. Депрессивті ауруларда өзін-өзі өлтіру туралы ойлар мен әрекеттер болатындықтан олар үнемі медбикелердің алдында болуы керек. Олардың маңайында кесе, үшкір заттар болмау керек. Бастарын көрпемен жауып жатуына жол бермеу керек, себебі олар өздерін өлтіру үшін ақжайманы, жастық тысын, өзінің шаштарын пайдалануы мүмкін. Өзін өлтіру үшін аурулар дәрілерді жинайды. Сол себептен медбикелер ауру адамның дәріні ішкеніне көзін жеткізуі керек.

Еңбек сараптамасы. Циклофрения дамыған кезде ауру адамдар ауруханада не емханада емделуі керек. Интермиссия кезінде еңбек қабілеті қалпына келеді. Сондықтан ауру адамдарды мүгедектікке ауыстыруға асықпау керек. Аурудың өте созылмалы, емдеуге келмейтін түрінде, әсіресе жасы ұлғайған кезде ғана мүгедектікке ауыстыруға болады.

Сот-психиатриялық экспертиза. Аурудың айқын маниакальды және депрессивті түрінде ауру адамдар қабілетсіз, ал интермиссия кезінде олар қабілетті болып саналады.

ШЕКТЕУЛІ ЖҮЙКЕ ПСИХИКАЛЫҚ БҰЗЫЛЫСТАР. НЕВРОЗДАР, ПСИХОПАТИЯ, СОМАТИКАЛЫҚ ПАТОЛОГИЯДАҒЫ ПСИХИКАЛЫҚ БҰЗЫЛЫСТАР.

Қояншық ауруы (эпилепсия) – денені құрыстыратын және психиканы бұзатын, ұзаққа созылатын ауру. Эпилепсия деген түсінікті ұсынған Абу-Али-ибн-Сина. Бұл сөз грек тіліне аударғанда ұстаймын, шабуыл жасаймын деген мағынаны көрсетеді. Бұған дейін орыстар құлаушы (падучая) деп атаған, мұның себебі ұстама кезінде адам есінен танып, құлайды. Қояншық ауруының екі түрі болады – нақтылы және симптоматикалық. Нақтылы түрінде (идиопатиялық, генді) осы ауруға тән клиникалық көрініс болады. Симптоматикалық түрінде негізгі аурумен (ми ісігінде, зақымдану ауруында, энцефалитте) қатар жүреді. Қояншық ауруының үш түрлі көрсеткіштері бар: құрысу, жіті психикалық бұзылулар және жеке басының өзгеруі. Құрысудың клиникасы үлкен және кіші түрде болады. Үлкен қояншықтық құрысудың өзіне тән даму кезеңдері бар. Аурудың жаршысы ретінде бірнеше сағат не күн бұрын бас ауырып, көңіл-күйі төмендейді. Аурудың ұстамасы аурудан (леп, соғу) басталады. Психикалық аура көру, есту, иіс сезу елестеушілігі ретінде болуы мүмкін (ауру адам ұшқындарды, шеңберлерді көреді, күйді естиді, иісті сезінеді). Бұлар вегативті құбылыс (қызару, барлық жердің терлеуі, жүрек соғуының жиіленуі іштің ауыруы) қозғалыстық және психосенсорлық бұзылулар ретінде білінеді. Бір аурудың өзінд бір түрлі аура болады. Аураның ұзақтығы бірнеше секунд. Құрысу өткеннен соң ауру аураны есінде сақтайды. Аура үнемі болмайды, ауру адамдардың жартысында ол жалпы болмайды. Аурадан кейін тоникалық кезең басталады. Ауру адам толығынан есінен танып, барлық бұлшықеттері күрт тоникалық түрде тартылады. Кейде бұл мезетте дыбыс саңылауы тарылып, демді шығарған кезде айғай естіледі. Ауру адам тұрған жерінде құлайды. Сол кезде ол жарақаттанып, сүектері сынып, буындары шығып, еріксіз зәр, кейде нәжіс бөлінуі мүмкін. Тыныс алуы тоқатлып, тері үсті көгеріп (цианоз), көз қарашығы кеңейіп, жарықтың әсеріне жауап бермейді. Тоникалық кезеңнің ұзақтығы жарты не бір минут. Мұнан соң клоникалық кезең болады. Бұл кезеңде қол-аяқтар мен дененің бұлшықеттері бірінен кейін бірі жиырылып, ауру адам басын, денесін, аяқ-қолдарын еденге соққылап, қосымша жарақаттар пайда болады. Тоникалық пен клоникалық кезеңдерде тіл мен ауыздың кілегей қабаты тістеліп, сілекей араласып, ауыздан қан аралас көбік ағады. Клоникалық тырысулар 1-2 минуттан соң саябырлап, 2-3 минутқа созылады. Кейбір ауру адамдар тырысудан кейін терең ұйқы тұра алады. Бірақ көбіне тырысудан кейін терең ұйқы басталып, онан соң ауру адамдар қатты қалжырап әлсізденеді. Аурадан басқа аурудың есінде ештеңе болмайды. Егер құрысулар бірінің үстіне бірі болып, арасында ол есін жинай алмаса, онда қояншықтық жағдайы (статус эпилептикус) дамиды. Бұл өмірге қауіпті, сондықтан дереу дәрігердің көмегін қажет етеді. Қояншықтық тырысу кез келген кезеңде тоқтауы мүмкін. Мысалы, тырысу аурамен шектелуі мүмкін (бұл жағдайда балалардың іші ауруы мүмкін). Бұлшықеттер тырысып жиырылып, жартылай қысқаруы мүмкін. Кезеңнің бірінде үзілген құрысуды абортивті (өсіп-жетілмеген) дейді. Балаларда үлкен құрысулар ересектерге қарағанда сирек кездеседі. Оларда көбіне абортивті тырысулар болады. Бала неғұрлым жас болса, тырысулар соғұрлым қысқа болады. Сәбилерде тоникалық кезең жиі кездеседі, ал клоникалық құрысулар мүлде болмайды (тоникалық тырысулар мидың астындағы орталықтарға, ал клоникалық тырысулар мидың орталықтарына байланысты). Кішкене құрысуда бірнеше секунд не 1-2 мин. ішінде есінен айырылып, жекеленген тоникалық кезең болмайды, ауру адам құламаайды, клоникалық кезең қысқа болады. Мұнда үлкендегі сияқты толық амнезия болады. Абсанс- қозғалыстар құрысуының болмауы, ол сананың аз мезгілге (бірнеше сек) жойылуы. Бірінен кейін бірі болатын кішкене тырысуларда ауру адам есін жинай алмай, тырысулар статус тәрізді болады. Кішкене тырысулардың балалардағы ерекшеліктері. Бұлар астатикалық кішкене тырысулар ретінде білінеді. Үш айға дейінгі сәбилерде басын алға бұрғанда басы мен мойнының бұлшықеттері тырысады. Мұндай тырысулар шұлғу мен шоқу деп аталады. (құстың шұлғуы мен шоқығаны секілді). 6-7 айлық сәбилер отырған кезде шығыстағы амандасу сияқты алға қарай кейеді. Сондықтан мұның аты –сәлем. Бір жылдық сәбиде астатикалық тырысулар алға, етпетінен құлаған секілді білінеді. Сәбилердегі кішкене тырысулардың түрлері басты ұстау (2-3 айда), отыру (5-7 айда), жүру (1 жылда) сияқты морфофункциональдық құрылымдар онтогенездің белгілі бір кезеңінде жетілген кезде байқалады. Бұлар органикалық кемістік бар жерде орын алады. Тырысу кезіндегі барлық қозғалыстар алға бағытталғандықтан осы тырысулар пропульсивті деп аталады. Бұлар жиі болып, осы кезде физикалық және психикалық даму тоқталады. Отыруға, жүруге деген дағды (әдет) жойылады. 4-5 жастағы балалар мен 12 жастағылардың арасында ретропульсивті не пикнолептикалық артқа бағытталған тырысулар болады. Бұл тырысулар өте жиі (тәулігіне дейін 50 дейін) болады. Бұлар жақсы аяқталады. Миоклоникалық тырысулар – қорыққандағы (шошығандағы) селк ету сияқты. Бұлар емшектегі сәбилер мен мектеп жасындағыларда кездеседі. Бұл тырысудың өмірі қысқа, өйткені бұларға үлкен тырысулар қосақталады. Қояншық ауруындағы жіті психикалық бұзылулар. Ешбір сыртқы себепсіз кенеттен пайда болып, тырысулардың болуы. Мұндағы клиникалық суреттер әр түрлі. Сананың қарауытып бұзылуы. Бұл кенеттен пайда болып, қысқа ағымды (бірнеше сағат және күндер) бірден аяқталатын сананың терең бұзылуы, оның екі түрі бар. Сананың елестеушілік – сандырақ бұзылуында ауру адам қайда екенін, қанша уақыт болғанын, айналадағылардың кім екенін білмейді.. Бұл кезде көру, есіту елестеушіліктерін сандырақ түрінде бағалайды. Аурудың осы мезеттегі қайғылары қорқынышты болады. Олар ұрыс майданын көріп, зәресі ұшады, өліктерді, оттарды көріп, біреуі қуанғандай, өлетіндей болып сезінеді. Ауру мазасызданып, қозып, жалған қуғыншылардан қашып, айғайлап, не оларға шабуыл жасайды. Мұндай адамдар айналадағыларға қауіпті. Аурудың ұстамасы кенеттен аяқталып, кейін болған жағдайды ұмытып қалады.Амбулаторлық автоматизмдер. Бұлар кенеттен басталып, бірнеше сағат не күннің ішінде бірден аяқталады. Мұнда елестеушілік пен сандырақ болмайды. Сананың терең бұзылуына қарамай ауру жүріс-тұрысы сырттай қарағанда байсалды, ол өзін-өзі қамтамасыз ететін әрекет жасайды. Амбулаторлық автоматизмнің бірнеше түрлері болады. Транс- ауру адамдар билет сатып алып қаланың басқа шетіне не басқа қалаға кетіп, есін жинағаннан кейін қалай келгенін білмейтін амбулаторлық автоматизмдер. Бұл бірнеше сағат не күндерге созылады. Сомнамбулизм (ұйқысырап жүруі) балалар мен жасөспірімдерде жиі кездеседі. Ауру түннің ортасында тұрып, бөлменің ішінде жүріп, сыртқа шығып, үйдің шатыры мен балконына шығады. Бірнеше минуттан не сағаттан соң олар қайтып орнына жатады, таңертеең не болғанын есінен шығарады. Оларды сыртқы әсерлермен бұл жағдайдан шығаруүмкін емес. Балалардағы сананың бұзылуы әсіресе түндегі үрей ретінде болады. Түнде оянып, бала айналадағыларға көңіл аудармай айқайлауы мүмкін, онан соң қайтадан ұйықтап, таңертең ештеңені есінде сақтамайды. Психикалық пароксизмалар деп аталатын ерекше жағдайларда ауру адам өзінің көргенінен не ешқашанда көрмегенінен қапаланады. Бұл жағдайларда қаланың тыныс жерлері бөтен, ешқашанда көрмеген болып, таныс емес көшелер, орындар, бұрыннан білетіндей болып қабылданады. Қояншық ауруындағы қатты психикалық бұзылулардың бірі – дисфория ешбір себепсіз болатын сағыныш-ызалы көңіл-күйі. Ауру адамдар көңілсіз, бәрін де жаратпай, ашуланшақ, кейде төбелес бастайды. Мұндай жағдайлар бірнеше сағат не бірнеше күндерге созылып, кенеттен аяқталады. Мұнда сананың бұзылуы болмайды, сондықтан адам бәрін есінде сақтайды. Дисфорияның жиілігі әртүрлі: тәулігіне бірнеше рет не бірнеше айда бір рет. Кейде ауру бұл күндерді қаралы деп атайды. Қояншық ауруының күшті түрінде психикалық бұзылулардан бұрын аурудың тырыспасы ұстайды. Тырыспа өз бетімен де пайда болады. Кейбір ауруларда аурудың күшті тырыспасы психикалық бұзылулар не психомоторлық пароксизмалар орын алады. Қояншық ауруының мұндай түрі ауруды пайда қылатын себептің мидың самай бөлігінде орналасқанын көрсетеді. Сондықтан қояншық ауруының бұл түрі самайлық деп аталады. Қояншық ауруындағы психикалық қызметтің хроникалық өзгерістері ол ұзақ уақытқа созылғанда болады. Мұндай өзгерістерде аурудың мінез-құлқы, ойлауы өзгеріп, біртіндеп ақыл кемістігі дамиды. Ақыл кемістігінің клиникалық суретінің айқындығы сондай, аурудың ұстамасы бар екенін білмей тұра, оның диагнозын қоюға болады. Қояншық ауруымен ауыратын адамға әсіресе ойлаудың толықтығы тән (әңгімесінде толықтық, зорға жылжу бар). Ауру адам бір мәселенің айналасында тоқырап бір тақырыптан екіншіге көше алмайды, егжей-тегжейді тәптіштеп, болмашы мәселеден ажырата алмайды. Мұны түзеу мүмкін емес. Интеллект пен ес, тапқырлық төмендейді. Осындай ауру адамдарға тақуалылық, аса ұсақтылық, асқан дәлдік, тұқыптылық пен мұқияттылық өте тән нәрселер.Мысалы, оның ьхатындағы әріптер ұқыптылықпен жазылып, төсегі мұқият жиылады. Ауру адамдар ашуланшақ, кісіге сенбейтін, шағым айтуды жақсы көріп, айналадағылардан зәбір мен қыспақ көргенін айтады. Өзі және заттары туралы қамқорлық, ұсақ сарандық – мұның барлығы қояншық ауруымен ауырған адамның психикасындағы қасиеттер. Мұндай адамдарға екі жүзділік, жылмаңдық, жарамсақтық, діншілдік, мистицизм тән. Сондықтан олардың психикасында екі жүзділік бар. Сол себептен олар туралы қалтасында құраны, қойнында тасы бар адам дейді. Олар баяу сөйлейді, кейде іздеген сөзін таба алмайды (олигофрения), сөздерінде сырбаздылық, кішірейтілген, мейірімді сөздер көп кездеседі (ағатай, докторжан). Бірақ олар сәл-пәл қарсы айтқанда қатты ашуланып, агрессивті болады. Аурудың қимылы жай, кейде кібіртіктеп қалады. Аурудың ағымы. Қояншық ұзаққа созылатын ауру. Аурудың ұстамасы әр түрлі, кейде жылына бір рет болуы мүмкін. Ал, кейде күнде не күніне бірнеше рет болады. Ұстамасының жиілігінен аурудың ауырлығын анықтауға болады. Ұстамасы жиіліген сайын ақылдың кемістігі молая түседі. Бірақ, мұндай тәуелділік міндетті түрде емес. Кейде ұстамасы сирек болған жағдайда ақылдың кемістігі болады. Кейде ұстамасы болған жағдайда да ақыл кемістігі болмауы мүмкін (Достаевский, Флобер, Гельмгольц). Қояншық аурудың ұстамасы абортивті және кішкене ұстама түрінде де болады. Күшті асихикалық бұзылулар мен ұстаманың әр түрінің қосындысы жиі кездеседі. Кейбір жағдайда ауруда тек психомоторлық ұстама болады (самай қояншығы). Кейде аурудың ұстамасы тек түнде болады. Қояншықтық статус бірнеше қолайсыз жағдайлар қосылғанда болады. Мысалы, емдеуді тоқтатқанда, алкоголь ішкенде, қатты шаршау мен қызған кезде болады. Дифференциальды диагноз – қояншық ауруының нақтылы не генді түрін басқа ауруларда кездесетін (зақымдану, ісіктер, улану) симптоматикалық не қояншық тәрізді синдромнан айыра білу керек. Бұл ауруларда қояншыққа тән өзгерістер болмайды. Бірақ мұндай бөлу үнемі мүмкін емес. Себебі ауыспалы түрлері кездеседі. Балаларда әр түрлі ұнамсыз әсерлерге тырысып, қояншыққа тән реакциясының болатыны белгілі. Бұған фебрильді тырысулар, ыстығы көтерілгенде болатын қояншықтық реакциялар жатады. Кейінгі өмірде аурудың ұстамасы қайталанбауы да мүмкін. Бірақ 10% балалардың анамнезі бойынша ауруына ауысады. Сонымен, балалардың 10% қояншық реакциясымен ауыратын потенциальды аурулар. Мұндай қояншықтық реакциялар органикалық кемістігі (туған кезінде зақымдануы, менингоэнцефалит) бар балаларда жиі дамиды. Қояншықтық реакция, қояншық ауруының арасында айқын шекара жоқ. Осы айтылғандардың бір түрі екіншісіне ауысуы мүмкін. Әрбір ұстамалы тырысу шыққан тегіне қарамай келесі ұстамалы тырысуларға жол ашады. Организмде болатын өзгерістер оның тырысу қабілетін жоғарылатады деген болжам бар. Қояншықтық ұстаманы истериялық ұстамадан ажырата білу қажет. Истерияда ұстама психикалық зақымдану болған кезде болады. Ауру кез келген жерде құламайды және жарақаттанбайды. Мұнда белгілі кезеңдер жоқ (тоникалық, клоникалық тырысулар, кома, ұйқы), аурудың ұсатамсы бірнеше минут емес, 40-60 минутқа созылады. Аяқтарының қозғалыстары жүйесіз. Ұстаманы бұйрықты үнмен күшейтуге немесе керісінше, тоқтатуға болады. Ауру адам ұстамадан кейін барлық болғанды есінде сақтамайды. Қояншықтық ұстаманың басталуы әр уақытта психикалық зақымданумен байланысты болмайды. Ұстама кезеңдері кезекпен ауысып, тілін тістеу, зәр шығару, нәжіс бөлу болады (истериямен ауырғанда адамда, егер ол басқалардың ұстамасын көрсе, онда да болуы мүмкін). Аурудың ұстамасы 2-3 минут, сирек 5-6 минут болдаы. Ұстамадан кейін ауру адамның есінде ештеңе сақталмайды. Құлаған кезде ол жарақаттануы мүмкін. Қояншық ауруының шығу тегі мен патогенезі. Қояншық ауруының шығу тегі туралы пікір әр түрлі. Құрсақта не өмірдің алғашқы кездерінде әсер ететін инфекциялар мен уланудың мәні зор екені туралы көптеген мәліметтер бар. Бірақ шығу тегінде бұл осы аурудың инфекциялар мен улардың әсерінен пайда болғанын көрсетпейді. Мидың (әсіресе туған кезде) зақымдануына үлкен көңіл бөлінеді. Бұл айтылған себептердің қояншық ауруының пайда болуында маңызы зор. Нағыз немесе генді қояншық ауруының шығу тегі белгісіз. Бірақ, бұл аурудың негізінде тұқым қуалаушылық жатыр. Басқаларға қарағанда қояншық ауруымен ауырған отбасында осы ауру жиі білінеді. Генді қояншық ауруымен ауырған отбасы мүшелерінің 56-60% -ің электроэнцефалограммасында (ЭЭГ) өзгерістер кездеседі. Басқа адамдардың арасында мұндай өзгерістер 12%. Бір жыныс клеткасынан шыққан егіздердің біреуі қояншық ауруымен ауырса, екіншісінің ауыру мүмкіндігі 64%, ал екі жыныс клеткасынан шыққандардікі -14%. Қояншық ауруының шығу тегі көп себепті, ал патогенезі бір себепті. Қояншық ауруында зат алмасу (белок, май, көмірсу,су) өзгереді. Бірақ бұл өзгерулер осы ауруға тән емес. Сілгілі-қышқылдық тепе-теңдік қышқыл жағына сырғитыны мәлім. Қояншық ауруымен ауырған адамдардың миының биотогінде электрэнцефалограмма бойынша белгілі «шың» толқындары болады. Мұндай «шың» толқындар аурудың ұстамасынан кейінгі мерзімде болады. Лампаның ырғақты тітіркендіруі кензінде не бірнеше минут ішінде жиі тыныс алғаннан соң жоғарыда айтылған толқындар айқын біліне бастайды. ЭЭГ қояншық ұстаманы функциональдық (истериялық) ұстамадан ажыратып, аурудың диагнозін дұрыс қоюға, аурудың шоғырланған жерін табуға көмектеседі. Қояншық ауруын емдеу. Ауруды емдеуде келесі принциптерді ұстау керек: ұзақ уақыт және үнемі, комплексті және әр адамның ерекшеліктерін еске ала отырып емдеу. Дәрінің дозасын көбейту немесе азайтуды, бір дәріні екіншіге ауыстыруды біртіндеп жүргізу. Аурудың ұстамасының аяқталуы емдеуді тоқтатуды көрсетпейді. Ұстамасы аяқталғаннан кейін тағы да адамды 3-5 жыл емдеп, ЭЭГ арқылы бақылап отыру керек. Комплексті емдеу түріне дәрілер арқылы емдеу, диетаны сақтау, еңбек пен демалуды кезектестіру жатады. Дәрімен емдеуде құрысуға қарсы қолданылатын заттар орталық орын алады. Құрысуға қарсы препараттардан басқа жылына 1-2 рет организмнен дегидратациялық және тыртықты қайтаратын (зәр айдайтын, алоэ, фибс, шыны тәрізді дене), препараттар, В₁, В₂ витаминдері, глютамин қышқылы беріледі. Ауру адамның диетасы сүт, өсімдік тағамдары тұзсыз, ащы болуы керек. Ішімдікке мүлде тиым салынады. Жүрек пен тыныс алу қызметі нашарлағанда кордиамин, кофеин, лобелин беріледі. Камфораны беруге болмайды, себебі ол құрысуды күшейтеді. Еңбек сараптамасы. Ауру адамның жеке басы аз өзгерсе, ұстамасы сирек болса, ол өзінің үйреншікті қызметін атқара алады. Бірақ, оған транспорт жүргізуге, қозғалатын механизмдерде істеуге, биіктікте, су мен от жанында қызмет атқаруға болмайды. Ұстамасы сирек болса мүгедектік берілмейді не III топтағы мүгедектік беріледі. Аурудың ұстамасы жиі және ақыл кемдістігі болса II не I топтағы мүгедектік беріледі. Соттық-психиатриялық сараптама. Қояншық ауруының диагнозының болуын соттық-психиатриялық сараптама шешпейді. Ұстама арасында ауру адамды жауапқа тартуға болады, ал психикасы күшті бұзылған кезде жауапқа тартуға болмайды. Ұстамасы сирек болса оны абақтыға отырғызуға болады. Ұстамасы жиі және ақылы кем ауру адамдарды психиатриялық ауруханаларға жібереді. Сараптама кезінде әрбір ауру адамға жеке көзқарас болуы керек.

СОМАТИКАЛЫҚ АУРУЛАРДАҒЫ ПСИХИКАЛЫҚ БҰЗЫЛУЛАР

Көптеген соматикалық ауруларда психоз деңгейінне жетпейтін психикалық бұзылулар болады. Бірақ, ауыр және ұзаққа созылған ауруларда айқын психикалық бұзылулар болады. Психикалық белгілер негізгі соматикалық аурудың белгісі, ретінде білінетіндіктен бұл психоздар»симптоматикалық» деп аталады. Бұлар соматогендік деп те аталады. Психикалық бұзылулардың пайда болу механизімінде төмендегідей үш себеп бар: аурудың салдарынан өзгерген мүшеден миға баратын патологиялық импульстер;мүше қызметіндегі өзгерістер және зат алмасудағы басқа бұзылулардың миға әсері;жеке адамның ауруға деген реакциясы. Бұл реакция ауру адамға диагнозын (әсіресе қатты ауырғанда) айтудан пайда болады.Сондықтан бұл жағдайда соматогендік емес, психогендік ауру туралы әңгіме болуы керек. Көптеген соматикалық ауруларда психикалық бұзылулар аурудың басында, ортасында және аурудан жазылған соң да білінеді. Айқын психикалық бұзылулар дерт қаулап тұрғанда болады. Бұдан аурудың психикалық және физикалық белгілері бір кезде өтеді деп айтуға болмайды. Кейде аурудың соматикалық белгілері кетіп, психикалық белгілері қалады және керісінше де болуы мүмкін. Көптеген соматикалық ауруларда психикалық бұзылулар бірдей болады. Жиі кездесетін бұзылулар төмендегідей болады. Астениялық синдром. Алдыңғы көріністе психикалық әлсіздік пен жүдеушілік орын алады. Ауру адам жарыққа, шуға, дыбыстарға, денені тітіркендіруге сезімтел болып, ашуланшақ, жылдам шаршағыш болады. Кәдімгі жарық жарқыраған, радио дыбысы қатты, көрпе ауыр, киім тұрпайы болып кқрінеді. Басы ауырып, айналып, ұйқысы қашып не керісінше қатты ұйықтағыш болады. Назары нашарлағандықтан ауру адам бірнеше жол оқып, онан соң оқудан бас тартады, айналадағылармен сөйлесуден жылдам шаршайды, ұмытшақ және көңілі басқаға ауғандықтан оқығанды, айтқанды есінде сақтамайды. Терлегіш, жүрек қызметінің жылдамдауы сияқты вегативтік бұзылулар болады. Психопатия тәрізді синдром. Ұзаққа созылған соматикалық ауруларда және заттар алмасуы бұзылғанда психопатия тәрізді жағдай дамиды. Бұл жағдайда ауру адамның көңіл-күйі бұзылып, айналадағыларды жек көріп, оқшауланып, ынтасын тек ауру маңайына жинап, ашуланшақ, ұрысқақ, қыңырланып дәрігердің айтқандарымен келіспей, өзін-өзі емдеп, көптеген дәрігерлерге қаранып, олардың емдеуін місе тұтпайды. Соматикалық аурулардың ауыр түрінде сананың бұзылуы, делириозды, аментивті көріністер болып, ойы қарауытып есеңгіреп қалады. Осы жағдайлар бір-біріне ауыса беруі мүмкін.Ауыр және ұзаққа созылған соматикалық аурулардан кейін шизофренияға, циклофренияға, ұқсас «аралық» не «эндоформды» синдром дамиды. Бұлар депрессивті, депрессивсіз-параноидты, елестеушілік және басқа синдромдар ретінде білінеді. Кейбір жиі кезедесетін аурулар. Миокардтың инфаркті. Бұл аурудағы психикалық құбылыстар өте жылжымалы. Әуелі есепсіз өлім туралы үрей пайда болып, ауыру күшейген кезде бұл үрей басым болады. Мазасыздану, үрей, зарығу, тиышсыздану, үмітсіз сезім осы жағдайға тән. Ауру адам сыртқы әсерлерді, жай сөйлегеннің өзін, киімнің тәніне тиюін, көмескі жарықты да көтере алмайды. Ауру адамның мінез-құлқы әр түрлі болады. Кейбіреуле үндемей, қозғалуға қорқады. Кейбіреулер санасы бұзылғандықтан қозып кетеді. Ауру белгісі болғанда да оларда жиі үрей, мазасыздану, зарығу пайда болады. Кейде мұндай жағдайлар ауру белгісінің алдында болады. Ауру адамның жағдайы нашарлаған кезде мазасыздану, зарығу көріністерінің көтеріңкі көңілге ауысуы қауіпті. Бұл кезде адам мазасызданып, оның көңіл-күйі айналадағыға сәйкес келмейді. Инфаркт қатты болған кезде аурудың бірнеше минут, сағат, сирек тәулік бойында ойы алжасуы (сананың бұзылуы) мүмкін. Артынан психикалық жағдай әлсізденіп, жеке басының ауруға деген көзқарасы тууы мүмкін. Бұл адамның ауруға дейінгі жағдайына байланысты. Бүйрек қызметінің жетіспеушілігінде психиканың бұзылуы. Компенсация мен субкомпенсация кезінде астениялық синдром орын алып, аурудың басы жиі ауырады. Улану көбейген сайын есеңгіреу, делирий, аменация сияқты сананың бұзылуы болады. Улану күшейген кезде адам күндіз ұйқышыл болып, түнде ұйқысы қашып, бір көрген түсін қайта-қайта көре береді. Уременияның соңғы кезеңінде үнемі есеңгіреу жағдайы болады. Ұзақ уақыт бүйрек жұмысы жеткіліксіз болса энцефалотия дамиды. Бауыр ауырғандағы психикалық бұзылулар. Бауырдың циррозында айқын психикалық бұзылулар болады. Бұзылудың жиі түрі астениялық белгілер ретінде білінеді. Ұйқы бұзылғандықтан күндіз ұйқы келіп, түнде ұйқы қашып, күндізгі ұйқының келуі кенеттен нарколепсия ретінде пайда болып, артынан психоорганикалық синдром дамиды. Негізгі ауру ауырлаған кезде кома дамиды. Психопатия тәрізді бұзылулар кезінде ауру адам өте өкпешіл, күдікті, ұрысқақ болып, өзіне ерекше назар аударуды талап етеді. Мидан тыс орналасқан ісік жағдайында психикалық бұзылулар. Бұл бұзылулар ауру адамның жеке басының конститутциялық ерекшеліктеріне, емдеуіне және емнің қонуына байланысты. Бұл жағдайға астения тән. Ауру адамдар аурудың нақтылы диагнозынан қорқып, дәрігерге қаралмайды. Мұндай адамдардың санасында ауру туралы ой болмай, анозогнозия орын алып, олар «аурудан қашуға» тырысады. Аурудың диагнозына сенбей, «дәрігер білмейді, қателесті» деген ойға келеді. Кейде депрессивті реакциялар өте ауыр болып, өмір сүргісі келмейді. Ауру дамыған кезде, «тыныш делирий» ретінде делириозды-аментивті жағдайға байланысты ой алжасуы болады. Бірақ көрінетін психоз болиайды. Кейде көңіл – күйі көтеріңкі (эйфория) болады. Диффузды улы алқым ісуі (зоб) кезіндегі психикалық бұзылулар. Бұл ауруда қалқан безі үлкейіп, оның қызметі жоғарылайды. Осы кезде заттар алмасуы бұзылып, жүдеп, жүрек соғуы жиілейді. Ауру адамның эмоциональдық психикасы жылжымалы, көңіл-күйі өзгеріп, жылауық, өкпешіл, ұмытшақ, ашуланшақ болып, жылдам шаршағыш, еңбек қабілеті төмендеп, дене мен психикалық астения болып, қатты сөйлегенді, жарқыраған жарықты, жанасуды жаратпайды. Депрессия мен күрделі психикалық өзгерістер сананың бұзылуы ретінде болуы мүмкін. Ұйқыға кетуі қиындап, жиі оянып, мазасыз түстер көреді. Ауру ұзаққа созылса интеллект бұзылады. Гипотиреоздағы психикалық бұзылулар. Қалқан безінің жұмысы жетіспегенде гипотиреоз пайда болады.Осы аурудың айқын түрі микседема, туа пайда болған түрі кретинизм деп аталады. Кретинизм жағдайында психикалық даму тоқталып, олигофрения пайда болады. Жалпы гипотиреоз жағдайында ауру енжар, ұйқышыл, жылдам шаршағыш ойлауы баяулап, көңіл-күйі нашарлап, қозғалуы баяулап, уайым-қайғысы көбейіп, эмоциясы солғын болады. Ауру удеген кезде интеллект төмендеп, санасы бұзылып кома болып, қояншық тәрізді булығулар болады. Шыжың ауруы кезіндегі психикалық бұзылулар. Шыжың ауруы инсулин жетіспегенде дамиды. Шыжыңның алғашқы кезеңінде психикалық даму баяулайды. Бұл дертте ересек адамдар жылдам шаршағыш, ұйқысы бұзылып, еңбек қабілеті төмендеп, енжар, эмоциялары солғын, көңіл-күйі төмен болады. Психопатия тәрізді бұзылулар, энцефалопатиялар, қайталайтын кома жиі болады. Басқа соматикалық аурулардағы психикалық бұзылулар. Асқазанның ойық жарасында ауру адам ашуланшақ, жылдам шаршағыш, ұйқысы қашып, невроз тәрізді белгілер білінеді. Жүрек ақауы кезінде ауру ашуланшақ, жылауық, мазасызданып, үрейленіп, физикалық және психикалық астения болады. Ауру адамның санасы бұзылып, кардиологиялық психоз пайда болады. Адамның жеке басының дамуында әр түрлі патологиялық өзгерістер болуы мүмкін. Соматикалық психикалық ауруларды емдеу. Көптеген жағдайларда ауру адамдарды психиатриялық ауруханаларға ауыстырудың қажеті жоқ. Мұндай ауруларды емдеу медициналық әр салалы ауруханаларда өткізілуі қажет. Емдеуге аурудың түріне байланысты негізгі дәрігер мен психиатр бірге қатынасуы керек. Ауруы қозған адам жеке бөлмеге орналастырылып, тәулік бойынша бақылауда болады. Соматикалық ауру адамдарға психофармактерапия заттарын бергенде олардың сезімталдығын, парадоксальды реакциясының болуын еске сақтап, препараттар жеке бастың ерекшелігіне байланысты берілуі керек. Психиатриялық емдеу мен соматикалық емдеу қатар жүргізілуі қажет. Психотикалық емес соматогенді бұзылуларды емдеуге әртүрлі вариантты психотерапияның атқаратын ролі зор. Аурудың алдын алу. Аурудың алғашқы алдын алу соматикалық ауруларды анықтау және емдеумен байланысты. Жеке адамның психогендік реакцияларының алдын алу медициналық деонтологияның маңызы зор. Еңбек және сот-психиатриялық экспертиза. Негізгі соматикалық аурудан жазылған кезде соматогенді психикалық бұзылулар да жойылады. Бұл жағдайда ауру адамдардың толығынан еңбек қабілеті орнына келіп, олар бұрынғы жұмыстарын атқарады. Негізгі ауруы жазылмай, психоорганикалық синдром бар жағдайда мүгедектікке ауыстырылады. Қабілетті не қабілетсіз туралы мәселе соматогенді психикалық бұзылулардың ерекшеліктеріне байланысты әр жағдайда жеке шешілуі керек. Жұқпалы аурулардағы психоздар. Әр түрлі жұқпалы ауруларда психикалық бұзылулар болуы мүмкін. Психикалық құбылыстардың даму механизмі әр түрлі болады. Кейде мұндай бұзылулар микробтардың миға тікелей әсірінен емес, олардың уларының әсерінен болады. Екінші жағдайда микробтардың өздері тікелей миды және оның қаптарын зақымдандырып, энцефалит, менингит, менингоэнцефалит дамиды. Үшінші механизм- ми қызметінің бұзылуы ішкі ағзалардағы өзгерістерге, тыныс алу, қан ағуы мен зат алмасуының бұзылуына байланысты. Осы айтылған патогенетикалық мехенизмдер бір-бірімен үйлеседі. Ішкі ағзалардың зақымдануына байланысты психоздармен ауырғандар ешбір зардапсыз жазылып кетеді. Бұл жағдайда орталық нерв жүйесінде «қорғау» ретінде қорғаныс тежелуі пайда болып, ми зақымданбайды.Егер жұқпалы ауру кезінде ми зақымданса, энцефалит, менингоэнцефалит болса, онда мида тұрақты өзгерістер болып, неврологиялық белгілер орын алады. Осы ғасырдың басында (1908 ж.) неміс психиатры Бонгеффер әр түрлі жұқпалы аурулар біркелкі «типті» психикалық реакцияларға тудырады деген теорияны шығарды: Бұл реакцияларға делирий, аменция, қарауытқан жағдай және басқалар жатады. Бонгеффердің ойы бойынша организм әр түрлі өткен залалдың әсеріне біркелкі жауап береді. Жұқпалы аурулардан кейбір адамдарда делирий дамып, басқаларда қарауытқан жағдай не басқадай өзгеріс болады. Осындай өзгерістерді Бонгеффер адамның туа біткен құрылымымен байланыстырылады. Жұқпалы психоздардың клиникалық көрністерінде ортақ жағдайлар бар. Инфекцияның түріне байланысты аурудың клиникалық көрністерінде айырмашылықтар да болады. Кез келген жұқпалы аурудың әр түрлі кезеңдерінде психоз дамуы мүмкін. Дене қызуы көтерілгенге және аурудың дамуына дейін психикалық өзгерістер білінуі мүмкін. Бұл өзгерістер әдебиетте инициальды делирий деп аталады. Аурудың толық дамуына дейін дімкәстік сезіліп, бас ауырып, әр түрлі сыртқы тітіркендірулерге сезімталдық күшейеді – ауру адамдар тықылдатқанды, қоңырауды, қатты сөйлегенді, жарқыраған жарықты көре алмайды. Онан соң сана тұнжырап, парейдолия мен көру елестеушілігі болады. Айналаны қабалдау бұзылады. Ауру адамдар қозып, сананың делириозды тұнжырау көрнісі дамиды. Ауру нағыз қызған кезде, температура көтерілген шақта психикалық бұзулар жиі болады. Мұндай жағдайды безгек делириі деп атайды. Кешке қарай делирий белгілері көбірек білініп, таңертең төмендейді. Осы кезде сананың делириозды тұнжыруа көрнісі де дамиды. Ауру адамдар шатасады. Оларды көру елестеушілігі басым болады. Кейде темпнратура төмендеп, жұқпалы процесс аяқталғанда психикалық өзгерістер жойылады. Безгек делириі жазылған кезде сана айқындала бастап, елестеушілік және басқа ауру қайғылары таралып, басынан өткізгенін айта бастайды. Бөртпе сүзек делириінен жазыла бастаған бір ауру адам посылка алғаны туралы айтып (делирий кезіндегі елестеу) оны жананда жатқан ауру адамдардың тумбочкасынан іздеп, посылканы деген шағым айтады. Мұндай жағдайда резидуальды сандырақ дейді. Мұндай ауру адамдардың өзіне сын көзбен қарау кеңінірек пайда болады. Жұқпалы аурудың кейбір жағдайында делирийдің дамуы дененің қызуы түскеннен кейін болады. Мұны коллапс сандырағы дейді. Келтірілген мәліметтерден сананың делириозды тұнжырауы жұқпалы психоздан кейінгі көрініс болып табылады. Инициальды делирий (сандырақ) мен безгекті делирийді жоғарыдағының кепілі ретінде айтуға болады. Коллапс сандырағы мен резидуальды сандырақ өзінің мәні жағынан делириозды жағдай болып саналады. Жұқпалы аурудың ауыр түрінде сананың аментивті бұзылуы дамиды. Аменция – сананың терең бұзылуы болатын реакцияның ауыр және созылмалы түрі. Делирий мен аменцияның арасында нақтылы шекара жоқ, сондықтан бір жағдай екіншіге ауыса беоеді. Егер делирий дене қызуы көтерілген кезде болса, ал аментивті жағдай соматикалық өзгерістердің ауыр түрінде дене қызуы төменнен кейін дамиды. Аментивті жағдайда төсакте ауырып жатқан адам қозып, шатасып, жекелеген елестеушілік пен сандырақ орын алады. Аменцияның делирийге қарағанда ұзақтығы 2-3 айға созылады. Бұл аурудан жазылу организмнің соматикалық жағдайына байланысты. Әр түрлі залалдар туғызатын жұқпалы аурулардан кейінгі психоздардың клиникалық көрінісінде көптеген ұқсастығы да, айырмашылығы да болады. Мысалы: бөртпе сүзетіндегі психоздар туралы В.А.Гиляровский жан-жақты жазған. Ол бөртпе сүзектен кейінгі делирийдің бірнеше ерекшкліктері, әсіресе бұған ұқсас сандырағы тән екенін ашты. Ауру адам төсекте оның жанында біреу жатқандай сезінеді, ол онымен байланысты сияқты көрінеді, кейде денесі екі есе үлкейгене болып көрінеді. Грипптен (тұмау) кейінгі бұзылмауларда адам организмі әлсізденіп, енжар, парықсыз, 1-2 жұмадан кейін жойылады. Кейбір жағдайда қорғаныш, мазасыздану, көңіл-күйі төмен болады. Бірақ, бұл құбылыстар да өтіп кетеді. Спид – кезінде психикалық бұзылулар туралы мәліметтер бар. Бұл бұзылулар өте полиморфты және көбінесе ауыр болады. Жұқпалы аурулардан кейінгі астения психикалық өзгерістер кейде уланудың және орталық нерв жүйесінде қысқа үстіртін болатын құбылыстарға байланысты. Жұқпалы аурудан кейінгі астения психикалық жүдеу, ашуланшақтық, жылауықтық ретінде білінеді. Ауру тез жүдеп, жай әңгімеден шаршайды. Тез шаршайтындықтан олар оқи да, жаза да алмайды. Жазылған сайын бұл құбылыстардан айығады. Кейде психопатия тәрізді жағдай дамиды. Ауырған кезде ми не оның қаптары зақымданып, энцефалит, менингоэнцефалит болса, психоорганикалық синдром дамиды. Бұл синдром кезінде интеллектке кемістік, неврологиялық бұзылулар, ұстамалар болады. Жұқпалы аурулардан кейінгі психоздардың балалардағы бұзылуы. Балаларда жұқпалы аурулардан кейінгі психоздар сирек кездеседі, бірақ дене қызуы көтерілген кезде психикалық бұзылулардан жұрнағы білінеді. Делирийлік жағдай оларда көмескі түрде кейде ғана болады. Қорқынышты түстер, үрей, қиял, гипнологиялық елестеушіліктер болады. Жұқпалы уарулардан кейінгі психоздарды емдеуде негізгі ауруды емдеп, психикалық бұзылулар таралмау үшін психотропты препараттар беріледі. Делирий, аменция кезінде аз мөлшерде нейролептік препараттар (аминазин, тизерцин, галоперидол) қолданылады. Депрессивті жағдайда амитриптилин беріледі. Ұйқысы бұзылған кезде және ашланшақ болған жағдайда транквилизаторлар (фенозепам, элениум және т.б.) беріледі. Көтеріңкі енжарлық кезінде тонусты көтеретін стимуляторлар (сиднокарб, сидкофен, қытай лимоннигінің, женьшеннің, элеутерококтің тұнбасы) қолданылады. Антибиотиктерден, қабынуға қарсы заттардан басқа организмді жақсартатын, жүрек пен қан тамырларына әсер ететін және организмнің жағдайына байланысты симптоматикалық терапия қолданылады. Бассүйек пен ми зақымдануындағы психикалық бұзылулар. Мидың зақымдануы шайқалу (коммоция), жаралану, (контузия), және жаншылған (компрессия) түрінде болады. Ауырлығы жағынан бассүйек-ми зақымдануы үш дәрежеге бөлінеді: жеңіл түрі – сананы жоғалтпау не бірнеше секундке ғана жоғалту, есеңкіреу, орта түрі – сананы бірнеше минутқа жоғалту, аз уақытқа кома (кейде бірнеше сағатқа), ауыр түрі – сананы бірнеше сағатқа не тәулікке жоғалту, кейін сопор мен есеңкіреу жағдайына ауысады. Ми жарақаттанғанда психикалық бұзылулар бірден және бірнеше айдан не жылдан соң дамиды. Бассүйек-ми зақымданғаннан кейін бірден кома, сопор, есеңкіреу болып, қатты зақымдану психозы жиі қарауытқан сананың бұзылуы ретінде дамуы мүмкін. Бұл жағдайда қатты психомоторлы қозу болып, аффективті зорланушылықта агрессивті әрекеттер, үзілді-кесілді сандырақ пен елестеушілік орын алады. Осы жағдайдың ұзақтығы – бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін созылады. Онан соң ауру адамның есінде ештеңе сақталмай, толық амнезия болады. Делириозды, аментивті және онейроидты синдромдар туралы да жазылған. Ауыр психоздар бірнеше сағаттан бірнеше аптаға дейін созылады. Сана бұзылудан кейінгі мерзімде астениялық жағдай дамиды. Кейде тұрақты, бірақ кейбір жағдайда қайтадан қалпына келеді. Корсаковтың амнезия синдромы пайда болуы мүмкін. Бұл жағдай ес бұзылып, конфабуляция мен жалған реминисценция болуы мүмкін. Зақымданғаннан кейінгі психикалық бұзылулар жиі зақымдану церебрастениясы, зақымдану энцефалопатиясы, зақымдану қояншығы және зақымданудағы ақл кемістігі ретінде болады. Зақымдану церебрастенциясында ауру адам қатты жүдеп, психикалық пен физикалық қажу, ашуланшақтық болады. Ауа райының өзгеруі жағдайда нашарлатады. Олар көлікпен жүргенді көтере алмайды. Зақымданудың ауыр түрінде жарылғыштық, ұстамсыздық, даукестік және жүдеушілік дамиды. Ауру адамдар арақ ішкендіктен алкогольге үйренуі мүмкін. Осы мезетте психогенді бұзылулар оңай пайда болып, аздаған психикалық зақымдануға жауап ретінде қояншық ауруы және сананың қарауытқан бұзылуы дамиды. Эмоция мен вегетативті құбылыстар жылжымалы болады. Транспортқа (көлікке) отыр,ан ауру адамдардың жүрегі айнып, құсып, басы айналады. Ауа райының өзгеруіне тәуелді болады. Жекелеген невроз тәрізді белгілер болуы мүмкін. Осы айтылған бұзылулар зақымдану энцефалопатиясы деген атпен біріктіріледі. Бұл жағдайда адам өз ауруын бағаламай, өз мүмкіншілігін жоғары санап, көңіл-күйі көтеріңкі болады. Басқа жағдайларда ол әлсіз, айналаға немқұрайды қарап, назары тарылады. Осы айтылған психопатологиялық көріністерден басқа зақымдану ауруында құрысу және қарауытқан сана бұзылуы болады. Бұл жағдайда зақымдану қояншығы туралы айтылады. Зақымданудан кейін мезгіл-мезгіл аффективті (депрессивті, маниакальды) кейде елестеушілік және елестеушілік сандырақ психоздары болады. Ауру жазылмаса зақымдану деменциясы дамуы мүмкін. Бұл ауруда ес бұзылып, адам ынтасыз, жайбарақат болып, интеллекті төмендейді. Зақымдану қайталанса, арақ-шарап ішуі жіленсе, қан тамырлары бұзылады. Осы жағдайда ақыл кемістігі күшейеді. Кейбір жағдайда ақыл кемістігі зақымданудан соң бірден, Қорсаков синдромы дамиды. Емдеу. Бассүйек – ми зақымданғаннан кейін ауру адам 2-4 апта төсекте жатуы керек.

Еңбек сараптамасы адамның жеке басына өткізілуі керек. Бұл жағдайда зақымданудан соң бірден ауру адамдарға физикалық және психикалық түрде зорлануға болмайды. Еңбекке дұрыс орналастыру аурудың өзгеруіне әсер етеді. Уақытша еңбектен босатылу мерзімі 1-4 ай. Мүгедектік тобы ауру адамның жеке басының өзгеруіне, адамның құрыспасына және пароксимальды өзгерулеріне,ақыл кемістігіне байланысты анықталады. Қайтадан қараған кезде ауру адамдар еңбек етуге жиі қайтарылады.

Сот-психиатриялық экспертиза. Санасы бұзылған зақымдану психозында, ақылдың кемістігінде ауру адам қабілетсіз болып саналады. Церебрастениялық, энцефалопатиялық жағдайда құрыспаса сирек болатын аурулар қабілетті болып саналады.

Ақылдың кемістігі мен ұзаққа созылған зақымдану психозымен ауырған адамдар азаматтық әрекетсіз болып саналады. Мидың сифилистік зақымдануындағы психикалық бұзылулар. Нерв жүйесіне сифилис (мерез) ауруы солғын трепонема арқылы жұғады. Мидың ерте және кеш түрде сифилистік зақымдануы болады. Біріншісі жұққаннан кейін 4-6 жылдан соң білініп, ми сифилисі не нейросифилис деп аталады. Мұнда ми тамырлары мен қабы зақымданады. Кеш түрі сифилис жұққаннан соң, 10-15 жылдан кейін білініп, мұнда ми затының өзі зақымданып, клиникалық көрінісі ауыр түрде өтетін прогрессівті паралич не сал ауруы болады. Психикалық бұзылулар сифилис жұққаннан кейін бірден болуы мүмкін. Бірақ, ол кезде ауру адамның қойылған сифилис диагнозына байланысты реакциясы болады. Бұл жағдайда кейде өмір сүргісі келмейтін депрессиялар болуы мүмкін. Осы кезде емдеу транквилизаторлар, антидепрессанттар, психотерапия арқылы көрсетілетін реакцияны жоюға бағытталуы керек.Ми сифилисі. Әр түрлі авторлардың мәліметтері бойынша сифилис жұққан адамдардың 10% дейін нейросифилиспен ауырады. Арнайы емдеуді алмаған адамдар осы сифилиспен жиі ауырады. Сифилис жұққан бойынша, орталық нерв жүйесіндегі аурудың белгілері 2 жылдан 5 жылға, не 5 жылдан 10 жылға дейінгі уақытта білінеді. Ауру сифилис жұққаннан кейін 2-3 жылдан кейін не одан да ерте білінеді. 25-40 жас арасындағы адамдар жиі ауырады.Ми сифилисінің клиникалық көрінісі әр түрлі болып, осы уақытқа дейін түрлерге бөлінуі туралы біркелкі көзқарас жоқ.Патологоанатомиялық өзгерістерге байланысты ми сифилисі үш негізгі топқа бөледі.Бірінші топқа ми қатпарының зақымдануына байланысты аурулар жатады. Бұлар сифилистік менингиттер мидың көршілес учаскелері зақымданғанда пайда болатын менингоэцефалиттер.Екінші топқа ми тамырлары зақымданғанда пайда болатын аурулар жатады.Үшінші топқа ми затының диффузды өзгеруіне кейде гуммозды ошақтарға байланысты.Менингит не менингоэнцефалитпен ауырған бірінші топтағы адамдарда төмендегідей симптомокомплекс болуы мүмкін.Астениялық құбылыстарда бас ауырып, айналып, ұйқы қашып, ашуланшақ болады, еңбек төмендеп, ес нашарлайды. Осы белгілер сифилистік невростения деген атпен біріктіріледі.Астениялық құбылстардан басқа осы зақымдануда сананың қара көлеңке не делириозды бұзылуы және эпилепформды ұстамалы ауруы болуы мүмкін.Көрсетілген белгілерден басқа әр түрлі неврологиялық көріністер орнын алады. Вассерманның серологиялық реакциясы қан мен жұлын сұйығында оң болады. Ланге реакциясында «сифилистік ирек» болады. Жұлын сұйықтығында цитоз (1 мкл 1000-2000 клеткалы элементтер), белок (0,6-1,2%) кездеседі.Екіншілік ми сифилисінің қан тамырлық түрлері. Ірі қан тамырлары зақымданғанда апоплектиформды құбылыстар орын алады. Қан құюылуна және мидың жұмсаруына байланысты аурудың клиникалық көрінісінде негізінен ошақтық құбылыстар болады. Оның ішінде жиі кездесетіні сөйлеудің бұзылуы, дизартрия т.б. Неврологиялық белгілерден птоз (жоғары қабаттың түсуі), қылилық (көз қарашығының біркелкі орналаспауы), көздің жарыққа деген реакциясының нашарлауы жиі кездеседі. Интеллект бұзуларында, ауру туралы сана сақталғанға, жартылай не лакунарлы ми кемістігі болады. Қан құйылуы қайталанған сайын ми кемістігі күшейе береді. Ұсақ тамырлардың зақымдануында жекеленген тамырлар емес, барлық қан тамырлары қамтылады. Мұнда процесс диффузды болып, психика ауыр зардап шегеді. Ірі қан тамырларының сифилисі кезінде бірнеше ірі тамырлар ғана зақымданады. Диффузды жағдайда ірі қан тамырлары зақымданғандағы сияқты дөрекі ошақтық белгілер болмайды. Аз-көпті ми кемістігіболады. Осы кезде сананың бұзылуы сияқты күшті психоздар дамып, галлюциноздар мен галлюциноз-сандырақ психоздарыф орын алады. Неврологиялық жағынан қарашық біркелкі орналаспай, жарыққа деген реакция нашарлайды.

Үшінші топта – ми затының диффузды өзгерулері төмендегідей психопотологиялық көріністер береді.

Сифилистік жалған сал ауруы. Бұл түрдің осылай аталуы прогрессивті сал ауруымен ұқсастығынан. Мұнда бірінші қатарға ошақты белгілермен қатарлас (ми нервтерінің сал ауруы, птоз, көз қылилығы) алдыңғы қатарға ми кемістігі шығады. Әуелі ауру адамдар ұмытшақ болып, еңбек қабілетін жоғалтып, ақырында ақылы кемиді. Мұнда жекеленген елестеушілік, сандырақ ойлар және қояншық тәрізді ауру болады.

Ми сифилисінің кейбір жағдайларында қазіргі оқиғаларға деген ес төмендеп, конфабуляция пайда болып, Корсаков тәрізді амнезиялық синдром дамиды.

Елестеушілік пен паранойдты түрі. Бұл екі түрі өзара өте жақын болғандықтан бірге қаралады.

Сифилистік елестеушілікке алкогольды елестеушілік сияқты сана айқын болған жағдайда дауыстарды естиді. Естілетін дауыстар ұнамсыз, қатерлі, ауру адамның атына жаман сөздер айтылады. Бұл дауыстарға ауру адам сын көзбен қарайды. Одан басқа ми сифилисіне тән басқа белгілер (неврологиялық, лабороториялық мәліметтер) болады. Елестеушілігі бар жағдайда бірінші қатарда сандырақ ойлар болса, онда паранойд түрі туралы айтылады. Мұндағы сандырақ ойлар негізінен қудалау ойлары.

Туа пайда болған сифилисте ақыл кемістігі – олигофрения не жоғарыда көрсетілгендей белгілер болады. Бұл дертке физикалық дамуда артта қалушылық, кейде ер тәрізді мұрын, қылыш тәрізді аяқ, тістерінің кесетін шеттерінде ұсақ ойпаң (Чейностоктікі), қыли көз, басының әр жерінде шашы түскен сияқты физикалық белгілер тән.

Диагнозы және дифференциальды диагнозы. Диагноз анамнезге (жыныстық қатынастарды есептеу), аурудың клиникалық (соматикалық, неврологиялық, психикалық мәліметтерге) көрінісіне, серологиялық ақбарларға негізделген. Кейбір жағдайда диагнозды анықтау үшін байқау терапиясы қолданылады (күдікті жағдайларда, егер арнайы терапиядан кейін ауру жазыла бастаса, диагноздың анықталғаны).

Дифференциальды диагнозда астениялық синдромы бас сүйек-ми зақымдануынан, ми атеросклерозынан, токсиманиядан ажырату керек. Қояншық тәрізді, апоплектиформды, гумм синдромында ми ісігін шығарып тастау қажет.

Патологиялық анатомия. Патоморфологиялық өзгерістер қан тамырлары зақымдануына, менингоэнцефалиттерге, гуммаларға жатады.

Емдеу комплексті түрде жүргізіліп, антибиотиктер (пенициллин, эритромицин), висмут пен иод препаратраттары арнайы қолданылуы керек. Психотропты препараттарды таңдау психикалық бұзылулардың ерекшеліктеріне байланысты.

Еңбек экспертизасы. Айқын ақыл кемістігінде, әсірісе ошақты неврологиялық белгілерде ауру адам еңбекке жарамсыз деп саналып, басқа адамның күтімін қажет етеді. Адам аурудың алдыңғы кезеңдерінде тиімді терапиялық емдеудің әсерінен өзінің қызмет орнына қайтып келуі мүмкін.

Сот-психиатриялық экспертиза. Ақыл кемістігі бар және психозды ауру қабілетсіз болып саналады. Айқын деменция жағдайында ауру адам азаматтық әрекетшілігі жоқ деп саналады.

Әскери экспертиза. Туа пайда болған сифилис кезіндегі айқын олигофрения белгісі бар ауру адамдар әскерге шақырудан босатылады. Деменция жағдайында да осындай шешім болады.

Прогрессивті паралич (сал ауруы)

Өте ауыр психикалық аурулардың бірі болып саналады. Бұл аурудың негізінде мида болатын және организмнің бәріне таралатын сифилистік процесс жатыр.

Алғашқы рет прогессивті параличті 1822 жылы француз психиатры Бейль жазды. Ол осы аурудағы патологоанатомиялық мәліметтерді көрсетті. 1878 жылы И. П. Мержеевский прогрессивті паралич кезінде патологоанатомиялық өзгерістер туралы жазды. Прогрессивті паралич пен сифилис арасындағы байланыс туралы П. И. Ковалевский жазды.

1911 жылы жапон зерттеушісі Ногуши ауру адамдардың миында солғын спирахетаның бар екенін анықтады. Осы уақыттан кейін прогрессивті параличтің сифилиспен байланысы бар туралы күдік мүлде жойылды.

Сифилиспен ауырған адамдардың тек 3-4 %-де ғана прогрессивті паралич пайда болуы үшін тек сифилистің жұғуы жеткілікті емес. Бұл үшін маскүнемдік, зорлану, психикалық және жай зақымданудың болуы қажет.

Сифилиске қарсы ем алмаған адамдарда прогрессивті паралич дамиды. Сифилис жұққаннан кейін 10-15 жылдан соң 30 бен 50 жастың арасында прогрессивті паралич дамиды. Инкубациялық мерзім 4-5 жылға азаятыны туралы мәліметтер бар.

Прогрессивті параличтің өтуінде үш кезең бар.

Бірінші кезеңде невростенияға ұқсас белгілер белгіленеді, сондықтан параличтің алдындағы кезеңі деп атады. Аурудың басы ауырып, жылдам шаршағыш, ашуланшақ, ұмытшақ болып, еңбекке деген қабілеті төмендейді. Бұл белгілер ауру дамыған сайын күшейеді.

Кейінрек аурудың жүріс тұрысы дөрекі, әдепсіз болады. Әуестігі қозып, мешкей болады.

Екінші кезең – аурудың толық даму мерзімі. Аурудың клиникалық көрінісінде ақыл кемістігі айқын көрінеді. Ауру адам киіміне қарамай, салақ болып, ойланбаған әрекеттер жасайды. Мысалы, тігінші материалды кесіп-кесіп, ештеңеге жарамсыз етіп тастайды. Ауру жұмыс қабілетінен айырылып, керексіз заттарға ақшаны көп жұмсамайды. Есі, тапқырлығы төмендейді. Ақыл кемістігі өскен сайын ауру адамның күші де азаяды. Бірден неврологиялық белгілер шығады.

Екінші кезеңде аурудың клиникалық белгілеріне байланысты әр түрлі түрлері болады.

Дементті түрі – бәрінен де жиі кездеседі. Ауру адамның көңіл-күйі жайбарақат, көтеріңкі болып, артынан селқостанып, эмоциональдық ынжықтық орын алады. Сандырақ ойлар, елестеушіліктер болмайды.

Экспансивті түрі (кеңею түрі). Бұрын жиі кездесіп, аурудың классикалық түрімен қатарласатын. Бұл түрдің клиникалық көрінісінде үнемі көңілділік, ұлылық сандырағы орын алады. Ауру адам өзіне де, айналадағыларға да риза, барлығы да әдемі болып көрінеді,оған күш біткендей болып, өзін бай деп санайды. Ауру адам миллиондаған ақшасы, көптеген сарайлары бар деп, солар туралы айтады. Осы мезетте ол қарызға шылым сұрайды. Қисынсыздықпен қатар сандырақ әңгімелері тұрақсыз болады. Ертеңіне ол бүгінгі сөйлегендерінен керісінше айтады.

Депрессивті түрі. Ауру адамның көңіл-күйінің нашар болуы, өзін-өзі кінәлауы, ипохондриялық сандырағы алдыңғы қатарға шығады.

Аментивті түрі. Сананың терең бұзылуы, қимылдарының күрт қозуы.

Циркулярлы түрі. Депрессивті және маниакальды жағдайлар кездеседі.

Табиялық түрі. Кәдімгі психикалық көріністерден басқа (жиі деменция түрінде) тізе мен ахилл рефлекстері мүлде болмайды, атаксия болып, көру нервтері семіп, сезімталдық бұзылады.

Жасөспірім параличі. Туа пайда болған сифилис негізінде дамиды. Бұл жағдайда аурудың дементті түрі байқалады. Ересектерге қарағанда ұстамасы жиілеп, паралич пен парез болады.

Стационарлы паралич. Клиникалық көрінісі әлсізбілінеді. Жылдап бұл көрініс өзгермейді.

Үшінші кезең – психикалық және физикалық маразм кезеңі. Бұрыннан белгілі клиникалық айырмашылық жойылады. Психикалық белгілер азаяды. Ақылдың кемістігі тереңдейді. Ауру адамдар аузына не түссе соны салып, ас жегенде шашалып, кірді сезінбей, өте салақ болады. Сөзі бұзылып, ауру адамның не айтқанын түсіну қиын. Көп жеуіне қарамай, денесі ойылып, қатты жүдейді.

Трофикалық бұзулардың арқасында сүйектері жылдам сынғыш болады. Залалды заттармен организмнің күресуі нашарлағандықтан өкпе қабынып, шіру процестері орын алады. Емдемесе 2-3 жылда лімге әкеліп соқтырады.

Неврологиялық және соматикалық белгілері - өте маңызды белгі. Көздің қарашығы біркелкі болмай, кейде кішірейіп (мироз), кейде кеңейеді (мидриаз). Қарашықтың формасы өзгеріп, жарыққа жауап бермей, бейімделу (аккомадация) реакциясы сақталады (Аргайль – Робертсон синдромы). Аузға ботқа болғандай әрбір буында тоқтап, бүтін сөздерді түсініксіз айту – дизартрия ерте және жиі кездесетін белгісі. Жазуы біркелкі болмай, жүрісіне көңілі толмай, теңселіп жүреді. Сіңір рефлекстері көтеріңкі немесе төмен не мүлде болмайды. Шашы ағарып, тырнақтары сынады. Зәр мен нәжісін ұстай алмайды, бұлшықеттері ойылады.

Лабороториялық зерттеулердің мәліметтері. Қан мен жұлын сұйықтығындағы (ликвор) вассерман реакциясы оң болады. Солғын трепонем иммоболизация реакциясы (СТИР) (сифилис реакциясы) және иммунофлюресценция реакциясы (ИФР) қан мен жұлында оң болады. Жұлын сұйықтығындағы глобулин реакциялары – паралич ирегі.

Диагноз және дифференциальды диагноз. Анемнездің негізінде, психикалық бұзылулардың ерекшеліктеріне, неврологиялық және соматикалық мәліметтерге, лабороториялық зерттеулерге байланысты диагноз қойылады. Ми сифилисінде, мидың маңдай бөлімінде шоғырлану болғанда, Пик ауруынан және ми тамырлары зақымдануынан дифференциальды диагноз өткізіледі.

Патанатомия. Ми қатпарлары семіп, әжімдері кеңейіп, сыртқы және ішкі шемен болып, мидың жұмсақ қабы лайланады. Микроскопиялық зерттеулер мидың жұмсақ қабы мен тамырлары қабынып, нерв клеткалары мен талшықтары бұзылғандықтан ми қыртысының босайтынын көрсетті. Нерв клеткаларының жанында трепонемалар барлығы білінеді. Прогрессивті параличте алдымен мезодерма мен эктодерма, ал сифилисте алдымен тек мезодерма зақымданады.

Емдеуі. Қазіргі кезде 6-8 рет қайталанатын емдеу курсы қолданылады. Әр курста 12-20 млн бірлігіне тең пенициллин қолданылады. Аралығында висмут (бийохинол, бисмоверол) пен иод препараттары, кейде пирогенді заттар қолданылады.

Еңбек экспертизасы. Әр түрлі дәрежедегі органикалық кемшіліктер не ақылдың кемістігі бар адамдар жұмысқа шектеліп не мүлде еңбекке жарамсыз деп саналады.

Сот-психиатриялық экспертиза. Ауру адамдар әр уақытта қабілетсіз және әрекетсіз болып саналады.

ОЛИГОФРЕНИЯ. Олигофрения деген терминді 1915 ж. неміс психиатры Крепелин енгізген. Олигофрения кемақыл деген сөз (олиго – кем, аз, френ - ақыл). Кейінгі жылдары «ақылдың артта қалуы» деген термин қолданылып жүр.

Олигофрения – туа пайда болатын, туғаннан кейінгі ақыл кемістігі ауруы. Құрсақтағы жетілу кезіндежүктіліктің әуелгі үш айында қалыптасады. Орталық нерв жүйесінің дамуында ерекшелік бар. Оның жетілуі құрсақтағы 9 ай ішінде аяқталмайды. Туғаннан соң алғашқы айларда және жылдарда оның дамуы жалғастырылады. Сондықтан залалды заттар, әсіресе өмірінің алғашқы үш жылында, мидың дамуына ұнамсыз әсер етеді. Туа пайда болған аурудың туғаннан кейінгі залалды заттардың әсерінен пайда болатын аурумен клиникалық суреті бірдей болғандықтан осы ауруларды жалпы олигофрения не ақылдың кемістігі дейді.

Прогресті органикалық және басқа психикалық аурулардағы ақыл кемістігі олигофренияға жатпайды. Ол аурулардағы ақыл кемдігін деменция дейді.

Халық арасындағы ақыл кемістігі шамамен 3%. Олигофрениямен ер балалар жиі ауырады деген мәліметтер бар. Көптеген зерттеушілер олигофрения ауруымен ауырған адамдардың саны көбеюде деп санайды. Бұл медицина жетістіктерімен, жұқпалы ауруларды тиімді түрде емдеу мен (балалар осы аурулардан бұрын өле берген) босану кездегі көмектесудің жақсаруынан деген болжам бар. Ақырғы жылдары осы аурудың пайда болуын ұнамсыз экологиялық себептермен байланыстырады.

Олигофрения ауруының көбеюінің бір себебі осы аурудың жақсы анықталуы. Мектеп бағдарламаларының қиындауының оқудың алғашқы жылдарында олигофрения аурумен ауырғандарды ажыратуда маңызы зор.

Олигофренияның шығу тегі мен патогенезі. Ақырғы онжылдықтарда олигофренияның шығу тегі мен патогенезін зерттеуде біраз жетістіктер бар. Бұл жағдай генетика, эмбриология, биохимия, тератология сияқты биологиялық ғылымдардың, акушерлік таным, педиатрия, психиатрия сияқты клиникалық пәндердің жетістіктеріне байланысты. Осыған байланысты әртүрлі этиопатогенезі бар олигофренияның жалпылама тобы өздерінің шығуы мен патогенезіне сай жекеленген клиникалық түрлерге өлінеді. Шығу негізінде көмірсулардың, белоктардың алмасуының бұзылуына, хромосомалардың, тұқым қуалаушылық себептердің өзгеруіне байланысты олигофрения топтарға бөлінеді.

Г. Е. Сухареваның ойы бойынша олигофренияның шығу тегі ми дамудағы ауытқулыққа, организмнің әр түрлі жүйелері мен ағзаларында болатын дизонтогенезге байланысты. Г. Е. Сухарева бойынша екі түсінік бар: 1) Мидың дамуындағы ауытқылыққа байланысты интеллектуальдық кемістік; 2) Қалыптасқан ми құрылысының зақымдануына байланысты интеллектуальды бұзылулар. Бірінші түсінікке психикалық жетімсіздігі бар, прогредиентті емес, олигофрениялық ми кемістігі, екінші түсінікке қалыптасқан психикалық қызметтің бұзылуы жатады. Бұл жағдайда жүре пайда болған ми кемістігі – деменция туралы айтады.

Осындай көзқарас арқылы олигофрения тобынан туғаннан кейін үш жылдан соң, жылжымала прогредиентті ауруы бар патологиялық процестер бөлініп шығарылды. Олигофрения тобынан тағы да уақытша психикалық дамуы тоқтап қалғаннан пайда болатын интелектуальды кемістіктің (инфантилизм, дұрыс тәрбиелемеу, соматикалық және органикалық аурулар) оңай түрлері шығарылды. Олигофренияның клиникалық көрінісі залалды әсердің организм дамуының қай кезеңінде әсер еткеніне байланысты. Залалды нәрсе онтогенездің әр түрлі кезеңдерінде әр түрлі бұзылулар тудырады. Организм дамуының бір кезеңінде түрлі себептер біркелкі өзгеріс тудыруы мүмкін. Құрсақтағы дамудың алғашқы кезеңінде нәрестенің залалды себептерге беретін жауабы бірдей болады. Дамудың кейінгі кезеңдерінде клиникалық көріністің қалыптасуы экологиялық процестің сапасына байланысты болуы мүмкін.

Зақымданудың уақытына және патогендік әсердің сапасына байланысты Г. Е. Сухарева (1965) олигофрения үш топқа бөлінеді.

Бірінші топ ата-анасының генеративі клеткаларының патологиясымен байланысты. Екінші топ құрсақ мерзіміндегі залалды әсерлерге байланысты.Үшінші топ туған кезінде және туғаннан кейін әуелгі үш жыл ішіндегі залалды әсерлерге байланысты.Бірінші топ. Ата-анасының жыныс клеткаларының патологиясына байланысты толық құнды болмауынан (залалды себептердің арғы атаға әсер етуінен) не сыртқы залалдың әсерінен пайда болады. Бір жыныс клеткалы егіздердің олигофрениямен ауру мүмкіншілігі 80%, ал екі клеткалыдан шыққан егіздерде мұндай мүмкіншілік тек 16-18%. Егер ата-анасының екуі де олигофрениямен ауырса, онда олардың балаларының кем ақылдығы 50-ден 100% дейін. Егер ата-анасының біреу ғана ауырса, онда мұндай көрсеткіш 38-58 % дейін төмендейді. Бірақ, отбасындағы олигофренияның барлығы тек тұқым қуалаушылыққа байланысты емес. Олигофренияның бір отбасында қайталауы сифилис, токсоплазмоз сияқты жалпы ауруларға байланысты болуы мүмкін.Генетикаға байланысты олигофренияның отбасы түріне микроцефалияны және сүйек пен теріде болатын өзгерістері бар клиникалық түрлерін жатқызады (дизостоздық және ксеродермиялық түрлері, бірінші жазған авторларының аттарына байланысты Марфан, Крузон, апер басқалардың синдромы).Олигофренияның тұқым қуалайтын түрі ферменттік жүйелердің биохимиялық жетіспеуімен және белок, қант, пигмент заттарының алмасуының бұзылуымен байланысты (фенилкетонурия, галактоземия және т.б.). Хромосомалық ауытқулық шамалы түрде тұқым қуалайтын олигофренияға жатқызылады. Мұны себебі залалдың ата-анасының жыныс клеткаларына ұрықтану кезінде не ұрықтанғаннан кейін жұмыртқаның алғашқы бөліну кезеңдерінде әсер етуінен. Хромосомалық аурулар пайда болуда әйелдердің жыныс клеткаларына әсер ететін сыртқы себептердің мәні зор. Даун ауруы анасының жасының ұлғаюымен жиі байланысты болады.Ата-анасының жыныс клеткаларының зақымдануы улану, мысалы маскүнемдік, нашақорлық, инфекциялар, радиацияның әсері, белоктың жетіспеуі сияқты сыртқы залалдарға байланысты.Екінші топтағы олигофренияның екіқабат кездегі ұрық пен іштегі нәрестеге уланудың, инфекциялардың, таксикоздың залалды әсеріне байланысты. Осы аурулардың негізінде жатыр мен нәресте жолдасының қан айналымының бұзылуы жатыр. Көптеген зерттеушілер дәрілер, психотропты заттар не не нәрестені түсіруге арналған препараттар (хинин), жүктіліктің әуелгі үш айында залалды әсер етеді деп санайды. Үшінші топтағы олигофренияға нәресте өмірінің алғашқы 1-3 жылындағы туу кезіндегі зақымдануы мен тұншығуына, инфекциялар мен улануға байланысты болатын өзгерістерді жатқызады. Осы топқа соқырлыққа, сөйлеу қабілетінің жетілмеуіне, краниостозға байланысты олигофрения енеді. Шығу тегі белгілі, барлық топтағы олигофрениялар дифференциаланған түрлер деп аталады. Шығу тегі белгісіз олигофрениялар дифференциаланбаған деп аталады. Алғашқылар аурулардың үштен бір де екіншілері үштен екі бөлігінде кездеседі.Олигофрения клиникасы. Олигофренияның әр түрлі этипатогенездік механизміне байланысты клиникалық білінуі де түрліше. Бірақ психикалық қызметтің жетіспеуі салдарынан әр түрлі ауыру жағдайлары бір топқа біріктіріледі. Оның ішіндегі ең маңыздысы танып-білу қабілетінің, ең алдымен интелектуальды қызметтің артта қалуы. Олигофрения кезінде орталық нерв жүйесінде, ми, сүйек, тері, ішкі секреция бездерінде, жүрек пен қан тамырлар жүйесінде дизонтогенез болады. Айтылған өзгерістер Даун ауруында, дизостоздарда, микроцефалияларда болады. Энзимопатиялық олигофренияларда, мысалы, фенилпирожүзім олигофрениясында тері мен көздің сыртқы мөлдір қабаты пигмент болмағандықтан ағарады (шашы сары, көзі көк). Бұл ауруда зәр мен қанда аралық заттар алмасуынан пайда болатын фенилаланин және терінің пигменті мелагия жетіспейді. Ауру адамдардың басы кішірейіп, олардан «тышқан» мен «қасқырдың» иісі шығады. Олигофрениядағы психикалық бұзылулар тұрақты, бірақ кейде адамның жасына қарай өзгеруі де мүмкін. Олигофренияның бөлінуі негізінен интеллектуальды дамыдың жетіспеуімен байланысты. Ақыл кемістігін көрсеткіштер арқылы анықтау шет мемлекеттерде, біршама бізде қолданылады. Егер орташа адамның интелкті 100-ге тең болса, оның өзгеруі 70-тен 130-дейін болса, онда 70-тен кем интеллект коэффицинті (I. Q) ақылдың кемдігін көрсетеді.лигофренияның клиникалық жіктелуі әр түрлі. Бұл бөліну интеллектуальды кемістікке, клиникалық көріністердің және ерекшіліктерге негізделген. Олигофренияның интеллектуальды кемістікке байланысты бөлінуі кең орын алған. Осындай бөліну тәжірибелік жағынан ыңғайлы, себебі оқыту, экспертиза жұмысына көмектеседі.Дебилдік (I.Q. 50-70) – олигофренияның жеңіл түрі. Мұндай жағдайда арнайы бағдарлама бойынша қосымша мектепте оқыту және мамандықтың жеңіл түрін үйретуге болады. Дебилдер өмірдің күрделі емес жағдайында өз бетімен үйреніп, қиналмай-ақ үйленеді. Жоғары абстаракциялар оларда жоқ, бірақ сөз қоры мен механикалық есі орташа деңгейінде болуы мүмкін. Дебильдік орташа деңгейінде эстетикалық, интеллектуальды өнегелілік сияқты жоғары эмоциялар болуы мүмкін. Жылдар өткен сайын ақыл кемістігі аз білінеді. Дебильдіктің жеңіл түрінде еңбекпен айналадағы ортаға толық әлеуметтік бейімделу болады. Имбецильдік (I. Q, 20-50) – ақыл кемістігінің орташа және айқын түрі. Абстаркті ойлауға мүлде қабілеті жоқ, тілі мүкіс, сөз қоры ондаған сөздермен шектеледі. Аз мөлшерде санауды біледі және қарапайым арифметикалық әрекеттерді көрнекті мысалдар арқылы жасай алады. Олардың тіршілігі тамақты қабылдауы және жыныстық сезіммен шектеледі, әуестіктің өзі бұзылған. Оларда өзін-өзі қарауды дағдыландыруға болады. Еңдек істеуге қабілеті жоқ. Өз бетімен өмір сүре алмайды, үнемі бақылауды қажет етеді, туған –туысқандарына жақын болады. Олар қуануы, ұялуы, қорқуы мүмкін. Қосымша мектепте оқи алмайды, жүйелі түрде білім ала алмайды. Олардың жүріс-тұрысы рабайсыз. Имбецильдердің реакциялары ерекше болып, кейде ашуланшақ және қауіпті болады. Олардың сенгіштігі мен еліктеушілігі жоғары болғандықтан әлеуметке қарсы әрекет жасайды.

Идиотия - ең терең ақыл кемістігі (I. Q. – 20-дан аз). Ойлау мен сөйлеу қабілеті дамымаған, тек түсінік дыбыстар шығарады. Айналадағыларға реакциясы төмен болады. Ауру тұра да, жүре де алмайды. Біреудің көмегінсіз өмір сүре алмайды. Кейбірлері аз қазғалып, ұзақ уақыт бір қалыпта болады, ал екіншілері тынышсыз, қозып үйреншіті қозғалыстар жасайды. Мұндай уақытта ашуланып, агрессивті болады, өзін-өзі тырнап, тістеп, ұрады. Мастурбация, (таза емес заттарды жеу) дамиды. Физикалық дамуда өрескел кемістіктер мен неврологиялық белгілер айқын білінеді. Ауруда өзін-өзі қамтамыс ету, ұқыптылық болмайды. Дебильдік, имбецильдік пен идиотияның өзара қатынасы төмендегідей: 75, 20 және 5%. Ауыр дебильдік пен жеңіл имбецильдік, интеллектің төменгі нормасы мен жеңіл дебильдік арасындағы түрлерді диагностика жасағанда қиындықтар туады. Әлеуметтік – еңбек реабилитациясы кезінде қалыпты жағдайдың төменгі варианты мен жеңіл дебильдің арасын ажыратудың мәні зор. Диагностика кезінде патопсихологиялық тексерудің қорытындысына сүйенген жөн. Психикалық жетілмеу негізінде түрлерге бөлуден басқа да аурудың түрлері болады. Мысалы, олигофренияның типті, типті емес түрлері бар. Олигофренияның типті түрінде психикалық жетілмегендік біркелкі болады. Типті емес түрінде ауру адамның сөйлеуі, жүріс-тұрысы, кеңістікті синтездеуі бұзылады.Сонымен бірге, мұнда мидың маңдай, самай бөліктері, қыртысасты орталықтары және басқалар жетілмейді. Сол себептен ауру көрінісінде интеллектің кемістігі, эмоциялардың ерекшелігі, ауру адамның ерекше жүріс-тұрысы орын алады.Жоғарыдағы айтылғандарға байланысты аурудың асқынған және асқынбаған түрлері болады. Асқынбаған түрі тұқым қуалаушылықтың патологиясына байланысты пайда болып, ойлаудың күрделі түрлері дамымай, эмоциональды жігер қызметі бұзылмай, әлеуметтік бейімделуі жақсы болады.Асқынған түрлерінде біліп-тану қызметі бұзылып, жүріс-тұрысы тежелмей, қозуы жоғарылап, назары дерексізденіп, жылдам шаршағыш болады.Асқынбаған және асқынған түрлер олигофренияның типті емес түрлеріне сай келеді. Жоғарыда айтылған клиникалық көріністеріне сай олигофренияның бөлінуінен басқа интеллектуальдық кемістікке және гендік пен хромасомалық патологияға байланысты да түрлері бар.Даун ауруы. 1866 жылы алғашқы рет Даун жазған. Бұл аурудың пайда болуы 21 жұп аутосомада үш аутосоманың бірігуінен не хромосомада 21 жұп аутосоманың орнына 19 жұп болуына байланысты. Даун ауруы 40 жастан кейінгі босанатын әйелдердің баласында болады. Кейінгі кезде мұндай балалар өте жас әйелдерден де туатыны белгілі болды. Даун ауруының клиникалық көрінісі төмендегідей: көздері екі жаққа қиғаш қарайды, жоғары қабағында әжімі бар (эпикантус), тілі үлкейген, терең әжімді, тістері сирек және ұсақ, мұрны кішкене және пұшық, жоғарғы ерні қалың, беттерінде қызылы бар, басы кішкене, желкесі тегіс, саусақтары қысқа және жуан. Ауру адамдардың ақыл кемістігі көбіне орта дәрежеде болады (имбецильдік, айқын дебильдік). Кляйнфельтер синдромы. Бұл синдромы 1942 жылы кляйнфельтер жазған. Бұл ауру тек еркектерде болады. Жыныс клеткаларында Х хромослмалар 2-3-5 дейін көбейеді. Аурудың бойы ұзын, әтек, интеллекті төмен, бедеу болады. Ақыл кемістігі хромосома санына байланысты емес. 5Х хромосомасы бар адамдардың балалары болғаны туралы мәліметтер бар. Бір Х хромосомасы артық болған жағдайда терең ақыл кемістігі және бедеулік болады.Шершевский – Тернер синдромы. Бұл синдром туралы 1926 жылы Н. А. Шершевский және 1938 жылы Г. Тернер жазған. Жыныс клеткаларында тек бір Х хромосомы бар әйелдерде кездеседі. Клиникалық көрінісі: аласа бойлы, екінші жыныстық белгілері жетілмеген және алғашқы аменорреясы бар. Туғаннан кейінгі клиникалық көріністе салмағының аздығы, бойының кішілігімен көзге түседі. Иойны қысқа артқы жағында және жанында артық терісі бар, көз қиығы монголоидтар көзіне қарама-қарсы құлақтары төмен орналасқан, сыртқы құлығы ішкісінен төмен (эпикант), шаштары төменгі деңгеге дейін өседі. Кейде қуысы өзгерген, алақаны жалпақ, саусақтары қысқа, табанының формасы өзгерген, бойы аласа, аяқтары қысқа болғандықтан ауру адамдардың түрі ерекше болады. Ақыл кемістігі онша білінбейді, бірақ кейде идиотия деңгейіне жетеді.Фенилкетонурия – Бұл олигофренияның энзимопатиялық түрі. Ферменттердің жетіспеуінен зат алмасуының бұзылуының тұқым қуалаушылығымен байланысты. Мұндай ауру адамдардың бауырында фениналанингидрооксидаза ферменті мүлде болмайды не оның белсенділігі төмен болады. Осы себептен фенилаланиннің тирозинге ауысуы бұзылып, фениналанин және ол ыдырағандағы пайда болатын заттар (фенилпирожүзім қышқылы) зәр мен қанда болады. Сондықтан ондай ауруларға өмірінің алғашқы айларынан бастап 5-8 жылға дейін фенилаланин болмайтын диета белгіленеді. Баланың тамағында ет, балық, жұмыртқа, нан, печенье, ботқа, саңырауқұлақ, жаңғақ, шоколад, сыр мүлде болмауы керек. Тағамында көмірсулар мен майлар басыңқы болып, мәзірге жемістер мен көкөністер кіруі қажет. Фенилаланин ауыстырылмайтын амин қышқылы болғандықтан оны бала тағамынан мүлде алып тастауға болмайды. Бұл заттың жетіспеуі көкөністер, жемістер және басқа белоксыз азық-түліктер арқылы толтырылады. Фенилаланинсыз амин қышқылдарының қосындылары қолданылады. Біздің елде ең кең тараған берлофен (ГДР) қолданылады.

Аурудың клиникалық көрінісі 3-8 айдан басталады шаштардың пигменті жоғалып, көз қарашығының бояуы жойылады, шаш пен құйқасы ақшыл, көздері көгілдірленіп, зәр мен терінде арнайы тышқан иісі болады.

Интеллект деңгейінің кемістігі қалыпты жағдай мен терең идиотияға дейін өзгеріп тұрады. Емделмеген адамдарда имбецильдік пен идиотияның мөлшері – 90%, дебильдік – 10%. Ақыл кемістігінен басқа эмоция мен жігер, жүріс-тұрыс өзгеріп, балалардың үштен бірде ұстамалы құрысу болады.

Фенилкетонуриядан басқа галактоземия, фруктозоурия сияқты заттар алмасулық олигофрениялар болады.

Микроцефалия. Бұл ауру бас сүйегі тігістерінің тұқым қуалаушылыққа орай ерте өсіп кетуімен байланысты. Бас сүйегінің кішкене мөлшері мидың өсуіне кедергі жасайды. Мидың маңдай бөлігі нашар дамып, айқын емес. Бас сүйектің бет жағы төбе-самай жағына қарағанда үлкен болады. Интеллекті төмен, ақыл кемістігі идотия мен имбецильдікке жетеді.

Экзогенді олгофренияда (ата-анасының маскүнемдігі, инфекциялар, туған кездегі зақымдану және т.б.). ақыл кемістігі дебильдіктен идиотияға дейін.

Гидроцефалияға байланысты олигофренияның пайда болуы менингоэнцефалитпен, ми зақымдануымен не құосақтағы нәрестенің патологиясымен байланысты. Гидроцефалия жұлын сұйықтығының (ликвор) көп болуы және оның қайта сорылуының бұзылуымен байланысты. Бас сүйегінің төбе-самай бөлігі үлкейіп, еңбегі қатайып, терісі жұқа болғандықтан вена тамырлары, көрініп тұрады (клиникалық көрінісі). Психикалық кемістік жеңіл дебильдіктен идиотияға дейін өзгеріп отырады. Бірақ, кейде аурулардың механикалық есі, есеп пен музыкаға деген қабілеті жақсы болуы мүмкін.

Олигофренияның айқын түрлеріне дифференциальды диагноз қою қиындыққа түспейді. Кейде олигофренияның өз ішінде диагноз қиын болады. Мұнан басқа, бала, жассөспірім кезіндегі психикалық дамудың уақытша тоқталуын олигофрениядан айыра білу керек. Бұл диагноз тек 10-14 жасқа дейінгі балаларға қойылады, мұнан соң олардың психикалық дамуы қалпына келеді. Бұл жастан кейінгі интеллект кемістігі дебильдіктің оңай түрінің бар екенін көрсетеді.

Психикалық уақытша дамудың тоқталуын не шектес интеллект кемістігін тудыратын себептер төмендегідей 5 топқа бөлінеді: 1) айналадағы ортаның қолайсыз жағдайларына және тәрбиеге байланысты; 2) ұзақ уақыт соматикалық аурулардың салдарынан әлсіздікке байланысты; 3) инфантилизмнің түріне байланысты интеллектік қызметтің бұзылуы; 4) естудің, көрудің, сөйлеудің, оқу мен жазудың бұзылуына байланысты интеллектің кемістігі; 5) резидуальды – органикалық жағдайларда. Осы барлық топтардағы негізгі клиникалық белгі – баланың жетілмеуі, ең алдымен интеллект пен эмоцтональдық жігердің жетілмеуі.

Олигофренияға қарағанда дамуы кешеулеген балалар сергек болып, айналадағыны ынта қойып қарап, ойнаған кезде творчестволық елестеуі болады. Мұндай балалардың интеллекті нашар дамып, мектепке баруға дайын болмай, көбінесе ойнағысы келеді. Назары тұрақсыз және жылдам жалыққыш болады.

Ақыл кемістігі бар балаларға қарағанда дамуы уақытша кешіккен балалардың саны көп. Оларда айқын эмоция болады. Мұндай балаларға тапқырлық, зеректік, тәжірибелік ойлау тән. Олардың сөйлеуі кейін қалады.психиканың дамуы кешеулеген балалардың жүріс-тұрысы өздерінің қажеттігіне бағындырылған, міндет сезімі дамымаған. Олар өз қалағанын жасайды. Олардың ойнауы да рахаттануға бағытталған. Мұндай балалар сабақта ойнап, ынтасыз отыруы мүмкін.

Дифференциальды диагностика жасағанда оқыту әдістерін қолдану керек. Мұнда тәжірибе кезінде баланы мадақтап, көмектессе, ол көмекті қабылдайды. Бұл жағдайда баланың патенцияльдық мүмкіндіктері білінеді.

Психикалық дамудың кешеулеуін тудыратын себепке байланысты әр түрлі клиникалық көріністері болады. Психикалық дамудың тоқталуы негізінде мидың зақымданыу, естің, назардың, еңбек қабілетінің, мақсаттылықтың бұзылуы жатыр. Интеллектуальдық кемістік пен мақсаттылықтың бұзылуы аурудың көрінісінде маңызды орын алады. Мұндай жағдайда астениялық көріністер басым болады. Интеллектуальдық өнім тәуліктің уақытына және басқа себептерге байланысты біркелкі болмайды. Мысалы, таңертен есепті шығару кешке қарағанда оңай болады. Кей уақытта интеллектуальдық кемістік ауру адамның жүріс-тұрысы жеңілденіп, шыдамдылығы азаюына байланысты. Басқа жағдайлардағы аурудың көрінісінде, керісінше ауру адам сылбыр, баяу болып, қозғалу қабілеті төмендейді.

Емдеу және реабилитация. Олигофрениямен ауырған адамдарды реабилитациялау мен емдеуде медициналық, педагогикалық және әлеуметтік өзара байланысты шаралар қолданылады. Бұл шараларды жүзеге асыру үшін ауру балаларды іріктеп, арнайы балалар үйіне, бала бақшасына, қосымша мектептерге, арнайы кәсіптік-техникалық училищеге, интернаттарға орналстыру қажет. Осы мекемелерге іріктеуді медико-педагогикалық консультациялар атқарады. Онда ауру балаларды еңбекке үйретеді.

Олигофренияны этиологиялық түрде емдеу мүлде жоқ. Аурудың кейбір түрлерінде (фенилкетонурия және басқа) патогенетикалық емдеу қолданылады.

Аурудың белгісіз түрлерінде арнайы емес әр түрлі әдістер қолданылады. Дәрілерден мидағы зат алмасуды жақсартатын аминалон (гаммалон), ноотропил (пирацетам), пиридитол (энцефабол), пантогам сияқты ноотроптар қолданылады. Глутамин қышқылы, В тобындағы витаминдер (В1, В6,В15) емдеуге ұсынылады. Бас сүйек ішіндегі қысым көтерілген кезде суды айдайтын заттар (магний сульфаты, эуфиллин, диакарб және басқалар) қолданылады. Психомоторлық қозу кезінде транквилизаторлар мен нейролептиктер (элениум, реланиум, нозепам, тазепам, тизерцин, неулептил) қолданылады.

Олиофренияның алдын алу үшін медико-генетикалық консультациялар өткізу керек. Бұл консультация арқылы аурудың диагнозын қойып, емдеу шараларын белгілеп, ақыл кемістігі бар балалар тууының алдын алуға болады. Баланың туу тумасын ата-анасы шешеді.

Халық арасында балалардың психикалық кемістігінің себептері туралы кең түрде әңгіме өткізу керек.

Еңбек экспертизасы. Дебильдік ауру адамдар қосымша мектепті бітірген соң оңай жұмысқа бейімделуі керек. Имбецильдік және идиопатиямен ауырған балалар жас кезінен мүгедек болып саналады. Оларға арнайы ұаржы төленіп, интернаттарға орналастырылуы керек.

Сот экспертизасы. Терең деңгейлі олигофрениямен ауырған адамдар (имбецильдік, идиопатия) еңбекке жарамсыз және соттауға болмайтындар қатарына жатады. Дебильдік кезінде мұндай мәселе әрбір ауру адамның жеке басының жағдайына байланысты шешіледі. Дебильдік имбецильдікке жақын болған ауру адамдар еңбекке жарамсыз және оларды соттауға болмайды.

Әскери эспертиза. Жеңіл деңгейдегі дебильдігі бар адамдар құрылыс бөлімдеріне алынуы мүмкін.

Ертеде болатын резидуальды-органикалық нерв-психикалық бұзылулар.

Бұл топқа балалар мен жасөспірімдердің құрсақта және құрсақтан кейін ми зақымданудың әсерінен пайда болатын нерв-психикалық бұзылулар жатады. Бұл жағдайлар ағылшын тілдес шетелдерде «мидың миниальды дисфункциясы» (ММД), ал неміс тілдес елдерде «ұзаққа созылған органикалық психоз синдром» деп аталады.

Этипатогенезі. Резидуальды-органикалық жағдайлар жылжымалы ауру процесі емес патологиялық жағдай ретінде қаралады. Бұл бұрын болған жұқпалы ауру-улану, зақымдану әрекетінің қорытындысы болып саналады. Осылардың ішінде шешесінің екіқабат кезінде жұқпалы аурулармен ауруын және улануын, босанған кездегі зақымдануын айту керек. Зақымданған кезде іштегі нәрестеге оттегі жетіспей уланып, туғаннан соң нәресте жұқпалы аурулармен ауырып, бас сүйегі зақымдануы мүмкін (өмірінің 3 жылына дейін). Осы факторлардың әсерінен мида өзгерістер пайда болады. Мысалы, тыртықтану мен қосылған жерлер пайда болғандықтан жұлын сұйықтығының айналымы бұзылады. Әртүрлі жұқпалы факторлар әсер еткенде мидың диэнцефаль сияқты белсенді учаскелері жиі зақымданады. Аурудың клиникалық көрінісінің қалыптасуында этиологиялық факторға шоғырлануы мен ауру адамның жасы басты роль атқарады. Зиянды фактор неғұрлым жас кезде әсер етсе, соғұрлым аурудың зардабы ауыр болады. Ми зақымданғанда көрінісі жағынан олигофренияға ұқсас туа не жүре пайда болған ми кемістігі орын алады. Егер зақымдану процесі ми бағанымен базальды бөлімдерде болса, онда диэнцефальды және церебрастениялық көріністер пайда болады. Бірақ, залалды зат дамыған бала миына әсер еткендіктен, мидың бір жерінен зақымдануының жаңғырығы болады. Мысалы, оқшауланған бұзылудың арқасында сөйлеу дамымайды (алалия). Бірақ мұнда баланың барлық психикалық қызметінің дамуы артта қалады. Мидың төмен бөлімі зақымдынғанда кеңістік синтезінің бұзылуы деп аталатын процесс дамиды (1 жастағы балада қалыптасады). Бұл бұзылуда психиканың жалпы кемістігі болады. Мұндай балалар мектепке барғанда жазуды, оқуды, санауды нашар игереді.

Резидуальды-органикалық нерв-психикалық бұзылуы патогенезін ескере отырып 3 топқа бөлуге болады:

1. Негізінен дамуы бұзылатын айрықша дизонтогенетикалық түрлері.

2. Негізінен функциялардың бүлінуі мен жойылуына байланысты айрықша энйефалопатиялық түрлері.

3. Дизонтогенетикалық және энцефалопатиялық компоненттер бірдей қатынасатын аралас түрлері (В.В.Ковалев, 1979).

Клиникасы. Төмендегідей клиникалық синдромдарға бөлінеді.

1. Өте жүдеу, шаршағыш, кәдімгі тітіркенулерге жауап беретін церебрастениялық жағдайлар. Мұндай балалар жәй әңгімеден шаршайды. Олар мектеп жүктемесіне шыдай алмайды. Сабақтарда есінеп, ұйықтауы мүмкін. олардың назары бөліне береді. Басы ауырып, айналып, көз алдары қарауытады. Кәдімгі жарық пен дыбыс оларды ашуландырады. Олар ерке, жылауық, көңіл-күйі құбылмалы, көбінесе жабырқаңқы.

2. Нервоз тәріздес жағдайлар. Оған неврастенияға тән белгілер мен неврозға ұқсас белгілер енеді. Басқаша айтқанда полиморфты көріністер орын алады. Шаршау, жүдеу және басқа астениялық белгілермен қатар тұншығу, жүректегі ұнамсыз сезімдер, құсу, талып қалу болады. Шаршау, жүдеу және басқа астениялық белгілермен қатар тұншығу, жүректегі ұнамсыз сезімдер, құсу, талып қалу болады. Невротикалыққа ұқсайтын үрейлер кездеседі. Сенестопатиялар болуы мүмкін (мысалы, тері астында құм бардай сезіну). Бас айналуы, терлеу сияқты вестибулярлы және вегетативті бұзылулар болуы мүмкін. мұнан басқа тарту, үрей, тұтығу, энурез болады. Сонымен, бұл жағдайлар неврастенияны, истерияны, үрей неврозын еске түсіреді. Бірақ, неврозға қарағанда мұндағы белгілер полиморфты, тұрақты, емдеуі қиын, психотерапия нәтиже бермейді. Невроз тәрізді жағдайлар неврозға қарағанда ми органикалық түрде зақымданғаннан соң болатын қалдық құбылыстарға байланысты. Ал, невроз психиканың зақымдануынан болады. Невроздың көрінісі жылжымалы, сыртқы жағдайларға байланысты ауысып отырады. Мысалы, транспортта жүруді көтере алмау.

3. Психопатия тәрізді жағдайлар. Бұл жағдайлар өзінің клиникалық көрінісі жағынан психопатияларды еске түсіреді. Психопатияда адамның жеке басының дамуында үйлесімділік болмаса, ал психопатия тәрізді жағдайларда адамның жеке басының психикасы зақымданады. Психопатия тәрізді жағдайлардың клиникасында көтеріңкі аффективті қозу, тұрақсыздық, сену, құмарлықтың тежелмеуі (көтеріңкі тәбет, шөлдеу), әлеуметке қарсы мінез-құлық орын алады.

Мұнда балалар үйлерінен, мектептен қашып, әртүрлі көліктерге отырып, алыс жақтарға кетіп қалады. Олар сабақта артта қалып, мектепті тастап, күдікті кісілермен танысып, шылым тартып, токсикоманиялық және наркотикалық заттарды қабылдайды. Балалардың мұндай қалыптан тыс жүріс-тұрысы делинквентті түріне ауысады. Осы кезде ұсақ заттарды ұрлау, басқаның көлігін айдап алып кету сияқты заңға қарсы әрекеттер жасалады. Резидуальды-органикалық табиғатты психопатия тәрізді жағдайларда жоғарыда көрсетілген белгілерден басқа бас ауруы, көлікке отыруды көтере алмау, шаршау, дәрілерді көтере алмау сияқты церебастениялық синдромдар болады.

4. Олигофрения синдромы. Мұнда мидың резидуальды-органикалық зақымдалудың әсерінен әртүрлі деңгейдегі олигофрения дамиды. Бұл белгілер нәресте миының құрсақта не туғаннан кейін зақымдануымен қатар ерте пайда болған ми кемістігі не деменция дамуы мүмкін. Бірақ, егер залал нәресте өмірінің алғашқы кезінде, анасы босанысымен әсер етсе, онда олигофрениялық синдромды органикалық деменциядан ажырату қиын. Бірақ, олигофрендер органикалық деменцияға қарағанда өмірге жақсы бейімделеді.

Кейде психикалық қызметтің жетілмеуі ми кемістігіне әкеліп соқпайды. Психикалық даму біркелкі өтпейді, уақытша тоқталуы мүмкін.

5. Психикалық дамудың кідіруінің клиникасы. Психикалық және физикалық инфантилизм ретінде білінеді. Бұл кідіру босанғаннан кейінгі зақымданудан, әртүрлі соматикалық аурулардан кейін пайда болады. Инфантильді балалар өзінің құрдастарынан жас, олардың ой-пікірлері де жас баланікіндей болады. Олардың ми қабілеті де тәулік ішінде өзгеріп, сабақтың аяғында, кешке таман, шаршағанда нашарлайды. Есеп шығарғандағы көмекті олар жақсы қабылдайды. Мақтаса олардың ми қызметі жақсарады. Артынан баланың өсуіне және миының дамуына байланысты инфантилизм құбылысы тегістеліп, қалпына келеді. Мұндай балалар жалпы мектептерге арналған бағдарламамен оқымай, арнайы мектептердің аралас бағдарламасымен оқуы керек.

Психикалық даму кідіруіндегі инфантилизм белгілері эмоция, ойлау, қозғау қызметі сияқты психикалық қызметтің әртүрлі жағын қамтиды. Кейбір жағдайда жалпы психиканың барлығы нашар дамымай, оның кейбір жақтары ғана нашар дамиды.

6. Нерв-психикалық қызметтің үлестік толық дамуы. Мұнда көбінесе сөйлеу, қозғалу не кеңістіктік синтез толық дамымайды. Мысалы, баланың жасына сай психикалық дамуда кішкене балаларға тән тілін шайнап сөйлеу, сөздерді дұрыс айтпау орын алады. Немесе баланың интеллектісі белгілі бір мөлшерде дамып, оның қозғалуында, жүріс-тұрысында олақтық болады. Мұндай бала өз бетімен киіне де алмайды. Француз психиатры мұндай жағдайларды «моторлық дибильдік» дейді. Кеңістіктік синтез толық дамымағанда айналадағымен хабарлас болуы қиындыққа түседі. Мұндай балаларға еңбек сабағы, геометрия, жазу, оқу қиындыққа түседі, жалпы білім жинақтау құрдастарымен салыстырғанда артта қалады. Мұндай балалар қоғамдық ғылымдардан озық болып, ал математикадан айтарлықтай қабілетті болмайды. Кейде мектепке деген дағды бұзылып, баланың оқу (дизлекция), жазу (дисграфия), санау (дискалькулия) қабілеті зақымданады.

7. Диэнцефальды «гипоталамиялық» синдромдар. Мұнда ми-ішкі секреция бездерінде болатын кемістікке байланысты жыныстық жетілу, вегетативтік-қан тамырлар жағдайы, температураны реттеу бұзылады.

8. Гидроцефалия синдромы. Мұнда гидроцефалияның физикалық белгілерінен басқа (бас шеңберінің үлкеюі, бастағы веналардың шығып тұруы) жартылай акцелерация, жүріс-тұрысы баланікіндей болмауы, қиялдану сияқты психопатологиялық көріністер орын алады. Кейде гидроцефалияның белгілері жасырын болуы мүмкін (басының күрт үлкеюі, веналардың кеңеюі).

9. Қояншық тәрізді синдромдар. Резидуальды-органикалық кемістіктің жоғарыда көрсетілген белгілерінен басқа аурудың қозуы құрысу және құрысусыз болады. Қояншық тәрізді аурудың қозуы қояншық ауруына қарағанда біркелкі болады. Кейде резидуальды-органикалық кемістік қояншық ауруына дейін дамуы мүмкін. Алғашқы қояншық синдромы жиі қояншық ауруына ауысыу мүмкін.

10. Мезгіл-мезгіл болатын психоздар. Ми зақымданғаннан кейін біраздан соң, көбіне жасөспірім кезінде, мезгіл мезгіл психоздар пайда болуы мүмкін. Бұл психоздар белгілі бір мезгілден кейін сананың қарауытып бұзылуы сияқты қайталанып, 10-15 күнге созылады. Кейде олар пубертатты мерзім бойында білінеді. Бұл мидың үшінші қарыншасы зақымданғанда болады. Бірнеше аурудың қозуынан кейін жеке адамда психопатия тәрізді өзгерістер не органикалық деменция дамуы мүмкін.

11. Балалардың ми параличі (БМП). Аурудың негізгі көрінісі ретінде параличті невротикалық белгілер болды. Мұндай балалардың психикасының өзгеруі ерекше болады. Осындай өзгерістердің тууында балалар қозғалысының шектеулілігінің, дұрыс тәрбиелемеудің рөлі зор. Мұндай балалардың (әр уақытта емес) ми жетілмейді, басқаша айтқанда олигофрениялық синдромдар болуы мүмкін. Оларға өз әлеміне кетіп артист болуы тән. Олар әсерленгіш, тез ренжігіш келеді.

12. Гипердинамиялық синдромда қозғалу әбігерлігі, жүріс-тұрысы тежелмей, назары басқа жаққа оңай ауып, ұшқалақтанып, абыржып, әрекеттері белгілі мақсатқа арналмайды. Мұндай бала туғаннан кейін алғашқы күндері мен айлары қатты мазасызданып, тәуліктің кез-келген уақытында дауыстап жылайды. Кейде баланың тежелуі кейінірек, соматикалық ауру мен зақымданудан кейін жиі болады. Баланы бақшаға не мектепке орналастырғанда ол жаңа жағдайға бейімделе алмай, қосымша физикалық және психикалық жүктелмелерге шыдай алмай, ауруға шалдығады.

13. Резидуальді-органикалық деменциялардың синдромы (атипті олигофрения). Залалдық кешірек мерзімде әсер етуінде дамиды. Бұл ауруда назар, ес бұзылып, эмрциональді тұрақсыздық пайда болып, ойлау мен қозғалыстар баяуланады. Мұны олигофрения синдромдарынан, жалпы психиканың жетілмеуінен ажырату өте қиын.

Жоғарыда көрсетілген клиниканың дизонтогенетикалық түрлеріне олигофрениялық синдромдар және психика дамуының кідіруі (жалпы және үлесті) жатады. Энцефалопатия түрлеріне церебрастениялық, невроз тәрізді, психопатия тәрізді, диэнцефальді, қояншық тәрізді психоздар жатады.

Аралас, энцефалопато-дизонтогенезді синдромдарға БМП, гипердинамикалық синдром және резидуальді-органикалық деменциялар (не атипті резидуальді олигофрения).

Резидуальді-органикалық нерв-психикалық бұзылулардың жылжуы. Резидуальді-органикалық нерв-психикалық бұзылулардың шығу тегінің жылжуы жиі жақсы аяқталады. Баланың өсуіне байланысты церебрастениялық, невроз әрізді, психопатия тәрізді көріністері, психикалық дамудың кідірісі тегістеліп не жойылады. Мұның себебі мидың жарақаттанған жерлерінің бітуімен, жұлын сұйықтығы айналымының қалыпты жағдайға келуімен, мидың жетілген басқа бөлімдерінің зақымданған учаскелерінен қызметін өзіне алумен байланысты. Бала миының жарақаттанудан басқа көптеген қалпына келу мүмкіндіктері бар. Сол себептен аурудың жеңіл түрлері қайтадан қалпына келеді.

Стационарлы жылжу. Эпилепсия тәрізді, олигофрениялық, гидроцефалия, БМП сияқты аурулардың ауыр түрлеріне тән. Бірақ, мұнда эпилепсия тәрізді гидроцефальді көріністер емдеудің арқасында азаюы мүмкін.

Мезгіл мезгіл болатын декомпенсациялар. Резидуальды энцефалопатиялар өзінен өзі күшеймейді. Бірақ, инфекциялардың, зақымданудың, физикалық және психикалық жүктемелердің (ысыну, көлікте ұзақ уақыт отыру, ауыр ой жұмысы) әсерінен, әсіресе өсіп келе жатқан кезде, ауру қалпына келмеуі мүмкін. Ол кезде бас ауырып, еңбек қабілеті төмендеп, аффективті жылжулар болып, эпилепсия тәрізді аурудың қозуы күшейеді.

Мидың резидуальды органикалық кемістігі басқа аурулардың (қояншық, шизофрения, невроздар және психогенді аурулар) тууына әсер етуі мүмкін. мұндай аурулар жай ауруларға қарағанда күшті өтеді. Мұнан басқа, мұндай ауруларды емдеу қиындыққа әкеліп соғады. Мұның себебі резидуальді-органикалық кемістікте көптеген препараттарды, соның ішінде психотропты препараттарды, ауру көтере алмайды.

Емдеу. Резидуальды-органикалық бұзылуларды емдеуде дәрігерлер, физиоемдеу, педагогикалық шаралар, еңбек терапиясы мен емдік дене шынықтыру қолданылады.

Дәрілерден суды азайтатын, ісікті қайтаратын, седативті, дем берушілер қолданылады. Суды азайту үшін диакарб, лазикс, инъекция ретінде магний сульфатын және басқа зәр бөлінуіне әсер ететін препараттар пайдаланылады. Ісікті қайтару үшін инъекция ретінде алоэ, бийохеноль, шыны тәрізді дене қолданылады. Гипердинамикалық жағдайларда мектепке дейінгі және төменгі класс оқушыларына 50-75 мг сонапаксты (миллерил), тәулігіне 100 мг аминозинді орташа және жоғарғы класс оқушыларына беру керек. Астениялық және астеноапатиялық жағдайларда мектеп жасындағы балаларға таңертең және түсте 0,0025 сиднокарп, орталық нерв жүйесіне дем беруші витаминдерді (В1, В12, В15 ) беру керек. Мектеп жасындағы балалардың көңіл-күйі төмен болса жеңіл антидепрессанттарды (тәулігіне 50-100 мг азафен, инсидон) беруге болады. Сенестопатиялық және истероформдық көрінісі бар невроз тәрізді бұзылуларда корректорлармен бірге, тәулігіне 10-20 мг фернолон беруге болады. Невроз тәрізді тартуларды ұзақ уақыт этоперазин (корректорлармен қоса 8-20 мг), кейде аз мөлшерде және жасына қарай галлоперидол (мектеп жасындағы балалар үшін тәулігіне 2-3 мг) қолданылады. Невроз тәрізді тұтығуда бұлшық ет тонусын төмендететін (тәулігіне 25-50 мг мидокалм), аз мөлшерде аминазин, меллерил (25-75 мг) болу керек. Транквилизаторларды қысқа уақыт ішінде беріп, 2-3 апта үзіліс жасап, препараттарды ауыстыру қажет. Невроз тәрізді энурезде дем берушілер мен антидепресанттарды (сиднокарп, амитриптилин, миллипроин) аз мөлшерде түнге қарай беру керек. Невроз тәрізді ұйқының бұзылуында радедорм, көп бұзылған жағдайда түнге қарай 12,5-25 мг аспайтын тизерцин (мектеп жасындағы балалар үшін) беру керек. Түндегі үрей болса ұйқының алдында тералин беріледі. Психопатия тәрізді жүріс-тұрыстың бұзылуында ұзақ уақыт корректорлармен бірге тәулігіне 20 мг неулептил беру керек. Кейде қысқа мерзімде тәулігіне 50-75 мг аминозинмен емдейді. Жасөспірімдер кезіндегі вегетодистонияларды емдеу үшін вегетотропты препараттарды (беллойд, белласпон, беллатаминал) және кейбір транквилизаторлар (грандоксин, тазепам т.б) беріледі.

Церебрастениялық жағдайларды Щербак тәсілі бойынша кальций мен йод қосылған гальваниялық жаға сияқты физиоемдеу ұсынылады. Ұйқы бұзылғанда электроұйқымен емдеу, энурезде- қуық жанын фарадизациялау, атропин, сульфат және т.б заттар арқылы бел мен құйымшақты ионогальванизациялау жүргізіледі.

Терапиялық комплекске емдік музыкалық ырғақтылықты, спорт пен еңбек терапиясын енгізген жөн. Аутогенді жаттығу, жеке және топтық терапияның қосымша маңызы зор. Мектеп дағдылығы сөйлеу бұзылғанда логопедтің дәрістері, емдеу гимнастикасын, ырғақтылықты ұсынған жөн.

Алдын алу. Аурудың алғашқы алдын алуға инфекциялардан, уланудан, зақымданудан қорғап, нәрестені антенатальды сақтау енеді. Аурудың алдын алуды қайталаудың психиатриялық тәжірибеде маңызы зор. Резидуальды органикалық патологияны ертерек танып білудің маңызы үлкен. Үлкен адамдар диспансеризациядан өтіп, үнемі бақылауда болу керек.

Декоменсацияның алдын алу үшін жылына 2 рет суды азайтатын және ісікті тарататын терапия қолданылады. Визуальды органикалық кемістігі бар балаларды екі жасқа дейін екпеу керек. Кейінірек декомпенсация белгілері толығынан жойылған соң ғана егуге болады. Баланы егуден бұрын невропатолог пен консультациясынан өткізіп, тырыспаны болдырмау үшін оның алдын алу қажет (егуге 10-15 күн қалғанда организмнен суды айдайтын дегидратациялық, десенсибилизаторлық терапия қолданып, 2-3 күн егуге дейін және 7-10 күн егуден кейін аз мөлшерде транквилизаторларды беруге болады. Мұндай балаларға полантигенді вакциналарды қолданудың қажеті жоқ.

Ой еңбегінің алдын алу және физикалық жүктемені азайту үшін резидуальды-органикалық кемстігі айқын көрінетін балаларды тіл үйренуі не физика-математикаға бағытталған арнайы мектептерге беруге болмайды.

Психикалық дамуы кешеулеген және кейбір психикалық қызметі жартылай дамымаған балалар аралық бағдарлама бойынша арнайы мектептерде оқытылуы керек. Олигрофрениялық белгілері бар балалар (дебильдікке жатқызған) қозғалысы бұзылған, сал (БМП) балалар қосымша мектепте оқытылуы керек. Ақыл кемістігі терең (имбицильдік пен идиотия) балалар мүгедектікке шығарылып, ата-анасының қарсылығы болмаса ұзаққа созылған ауруларға арналған интернаттарға жатқызылуы керек.

Қан тамырларына байланысты психикалық бұзылыстар

Ми қан тамырларының әртүрлі назологиялық түрлеріндегі психикалық бұзылулар жоғарыдағы көрсетілген жалпы атпен аталады (атеросклероз, гипертониялық аурулар, облитерациялық тромбангин және т.б).

Әр уақытта психикалық қызметі бұзылтын мидың атрофиялық ауруларына қарағанда ми қан тамырларының зақымдануында айқын психикалық бұзылулар болмай, көбінесе неврологиялық бұзылулар болады. Ми қан тамырлары зақымданғанда жиі жеңіл «психотикалық емес» бұзылулар болады. Жеңіл психикалық бұзылулары бар көптеген ауру адамдар психиятырлардың көзінен тыс қалып, кәдімгі емханаларда.

Клиникалық көрінісі. Психикалық бұзылулардың алғашқы кезеніндегі ми қан тамырларының аурулары. Бұлар жиі кездеседі. Бұларға диагноз қойюдын ауру дамуының алдың алу және емдеу үшін манызы ерекше. Көбінесе психикалық бұзылулар (психотикалық емес) деңгейде болып, артынан қалыптасып, тереңдемейді.

Невроз тәрізді жағдайлар. Мұнда адамның басы аурып, шу естіліп, айналады, беті мен аяқ-қолдарында парестезия болып ұйқысы бұзылады, жылдам шаршап, еңбек кабілеті төмендейді, ашуланшақ ыстық пен шуға төзімсіз, көңіл-күйі төмендеп ұмытшақ болады.

Психопатия тәрізді жағдайлар. Ауру адамға бұрынғы мінез-құлқының тән белгілерінің күшейген не азайған ретінде блінеді. Ауру жігерсіз, өзіне өзі сенбей, мазасызданады. Жасы ұлғайған кезде регитті, қатігез, дарашыл, саран болады. Олар айналасындағыларға селқос жек көріп қарап, дөрекіліктер жасап, ұрысуға дайын тұрады.

Пргредиентті қан тамырлары процесінде жеке адамның қабілеті мен ми қызметі төмендейтін органикалық психосиндром болады. Бұл жағдайда психикалық белсенділік төмендеп назардын көлемі тарылып, интеллект қызметінің шапшандығы мен – пікір мен сынның даңгейі төмендейді. Ойлаудың регидтілігі мен толықтығы, түсініктін кедейленуі байқалады. Ес нашарлағандықтан жаңа материялды есте сақтау қиын болып, көңіл-күй мен әуестік төмендейді. Болар болмас нәрсеге депрессивті жағдайлар п.б.

Қан тамырларына байланысты деменция. Қан тамырларында процестер дамыған кезде психикалық бұзылулардың алғашқы кезеңі біртіндеп барлық психикалық қызметтің тұрақты кедейленуі – деменцияға әкеп соғады. Деменция кұшті түрде ми қан айналымы бұзылған кезде де дамйды. Бұл постапоплектикалық деменция.

Қан тамырлары ауруында бөлікті, нелакунарлы, дизмнезиялық үлесті деменция жиі кездеседі. Парцияльді (үлесті) деменцияда қартайғанда болатың тотальді, глобарлы ақыл кемістігіне қарағанда, ауру адам өзінің қабілетіне сын көзбен қарайды. Олардың есі біршама төмендейді. Бірақ, айналадағыларды танып білу, үйреншікті жүріс-тұрысы сақталады. Сөйлеуі, өозғалуы, психикалық белсенділігі, интеллектік қызметі сиақты психикалық процестері баяулайды. Көңіл-күйі төмендеп жылауық болып, жылап отырып күлкіге жылдам ауысады. Аурудың айқын түрінде аффект айғайлап жылаумен аяқталады.

Қан тамырларыныңамнестиялық деменциясында фиксациялық амнезия, айналадағыны амнестиялық шатастыру, конфобуляция сияқты ес бұзылып, Корсаков синдромы болады. Мұндай жағдайда болып жатқан оқиғаларды есте сақтамай, бәрін ұмытып, қай күн, ай, жыл екенін, тамақ ішкен-ішпегенін есіне сақтай алмай, күніне бірнеше рет амандасады. Олар өткен оқиғаларды жақсы есте сақтайды. Есін ойдан шығарғандармен толықтырады. Аурудың айқын түрінде адам қайда екенін білмейді.

Күшті психоздан кейін және мидағы қан айналымы бұзылған кезде амнестиялық деменция дамуы мүмкін. мұндай бұзылулар қайтадан қалпына келуі мүмкін.

Жоғарыда айтылған қан тамырлары деменциясының басқа да түрлері кездеседі.

Қан тамырларының жалған сал деменциясы. Прогрессивті салға ұқсас. Естің бұзылуы, көңілдің көтерілуі (эйфория), көп сөйлеу, ерсілік, қозу, сын мен пікір деңгейінің төмендеуі, әуестігінің тежелмеуі алдыңғы қатарда еске түседі.

Қан тамырларының жалған туморозды деменциясы. Ми ісігінің көрінісін еске түсіреді. Мұнда адамдар жұмыс басты, саңырау болып, қозғалу мен сөйлеу белсенділігі төмендейді. Мұндайда ұқыпты түрде неврологиялық тексеру қажет. Қан тамырлары деменциясының ақырғы екі түрі гипертониялық энцефалопатияда болады.

Қан тамырларының жіті психоздары. Делириозды, аминтивті, онеройдты, қарауытқан сана бұзылуы ретінде дамиды. Бұл синдромдар толығынан дамымай, бірінен екінші түріне ауысуы мүмкін. Мұны аралас жағдайлар деп атайды. Бұл жағдайлар көбіне түнде кездесіп, қайталануы мүмкін. Мұндай психикалық эпизодтар жүрекке байланысты ми артерияларының асқынуы, жұқпалы және соматикалық аурулар кезінде болады. Күшті психоздар инсульттың алдында да, артында да пайда болып, апопплексиядан кейінгі деп аталады.

Қан тамырлары психозының күшті және күштіге жақын түрлері сана бұзылуынан басқа аралық түрде өтуі мүмкін.

Қан тамырларының эндоформды психоздары. Бұлар жиі атипті депрессивтік жағдайлар түрінде өтеді. Бұл кезде аффект «күңгірт», «жылауық», «шағым айтушы», «апатиялық» депрессия түрінде болады. Бұл депрессиялардың барлық түрлерінің пассивті, ынтасыз, мазмұны жағынан соматикалық көптеген шағымы бар, жылауық, ұйқы бұзылуы сияқты белгілері бар. Мұндай депрессияларда аурудың зарығуы екінші қатарға ауысып, дененің барлық бөліктері ауыратыны туралы шағым айтылып, ұнамсыз сезімдер, жүрек айнуы, ұйқы бұзылуы, көңіл-күйі төмендеуі сияқтылары орын алады. Бірақ, кейбір жағдайда депрессия терең, эндоформды болады.

Қан тамырлары ауруының алғашқы кезеңінде аздаған психикалық зақымдануға жауап ретінде депрессивті реакциялармен жағдайлар болады.

Қан тамырларының ұзаққа созылған галлюцинозы. Жиі сөз ретінде, сирек көру, жанасу және аралас түрінде болады. Ауру адамдар қорқақтанатын және кінәлайтын дауыстар естіп, мазасызданып, үрейленеді. Олар есі дұрыс кезінде айналада жүрген кішкене адамдарды, олардың диван мен столға секіргенін көреді. Кейде елестетушілік сахнадағы сияқты болады. Елестету сандырағы болғанымен, галлюциноз асқынбайды.

Ұзаққа созылған паранояльды психоздар. Қан тамырлары процесінің әртүрлі кезеңдерінде, ақыл-кемістігі айқын болған кезде бұл психоз қызғану сандырағы ретінде жиі ер адамдарда болады. Бұл сандырақ кедей, дәлелдігі аз, жүйесіз. Қан тамырлары процесі тереңдеген сайын сандырақ ыдырайды.

Аффективті сандырақ, елестетушілік сандырағы сияқты эндоформды психоздар сирек кездеседі.

Шығу тегі мен патогенезі. Макроскопиялық түрде қолқанның атероматазды, жүрек тамырларының (коронарлы) склерозы, ми тамырларының иімділігінің жоғалтатындығы анықталады. Микроскопиялық түрде ми қыртысының ұсақ тамырларының астеросклерозы, нүктелі қан құйылуы, ми жұмыстарының диффузды микроскопиялық ошағы, нерв клеткаларының күйреуі болады. Гемипарездерде, афазияларда басқа ошақты бұзылуларда ірі қан тамырлары зақымданады. Қан құйылған жерде глиозды тканьмен толған, сиреген ошақтар пайда болады. Гипертониялық ауруда ұсақ тамырлар гиолин тәрізді зақымданып, босап, үзіліп, көптеген және жекеленген қан құйылуы болып, жұмсарған ошақтар, сарысуы бар қуыстар пайда болады.

Емдеу. Негізгі қантамырлары ауруының терапиясы басты орын алады. Мидың қоректенуі мен қан айналымы жақсаруы үшін кавинтон, цинарезин, трентал, ноотроптар сияқты жүрек қызметігінің кемістігін толтыратын препараттар беріледі. Психиканың бұзылуына байланысты аздаған дозада психотропты заттар беріледі. Сананың бұзылуы синдромында реланиум, седуксен инъекция ретінде енгізіледі. Депрессияда 0,025-0,075 г азафен (инсидон) беріледі. Басқа антидепрессанттар (амитриптилин) абайлап беріледі, простатитте, глаукомада бұларды беруге болмайды. Галлюцинозда, сандырақ түрлерінде тәулігінде аз мөлшерде, 1,5-5 мг трифтозин, сирек 1,5-3 мг галоперидол қолданылады. Қан тамырлары деменциясында симптоматикалық емдеу қолданылады.

Еңбек экспертизасы. Қан тамырлары ауруының алғашқы кезеңінде жеке адамның жеке өмірін жеңілдетумен қатар реабилитациялық шараларды қолдану қажет. Айқын қан тамырларына байланысты ақыл кмістігінде не психозда еңбекке толық жарамсыз болады.

Сот психиатрлық экспертиза. Ақыл кемістігі мен психоз жағдайында ауру адам тәртіпті бұзса, ол қабілетсіз болып саналады. Басқа жағдайларда сот психиятриялық бағалау психикалық бұзылу деңгейі мен түріне қарай жеке өткізіледі.

Азаматтық әрекеттікті анықтауда көптеген қиындықтар болады. Тек ақыл кемістігі терең болған жағдайда ауру адамды қарауға кісі тағайындалады.

Аурудың алдың алу. Ми қан тамырлары ауырғанда болатың психикалық бұзылудың алдың алу үшін негізгі ауруды емдеу керек (атеросклероз, гипертониялық ауру). Психикалық факторларды жою үшін режим мен диетаны сақтаудан басқа соматикалық ауруларды емдеу қажет.

13- дәріс. КӘРІЛІК АЛЖАСУ–ПАТОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ.

Тақырыптың негізгі ұғымдары: Кәрілік алжасу – патологиялық зерттеу. Дәрістің мақсаты: Кәрілік алжасу –патологиялық зерттеуді қарастыру.

Қарастыратын тақырыптар:

1). Қартайған кездегі психикалық аурулар.

2). Кәрілік алжасу.

Қартайған кездегі психикалық аурулар.Қартайған ададмдардың психикалық бұзылуларын зерттейтін ғылым герентологиялық психиатрия не гератрия деп аталады.Психиатрияда инволюциялық не қартайғанға дейінгі жасқа 45-60 жастағы адамдар, ал қартайғандарға 60 жастан асқандар жатады. Мұндай бөлу герентологиядағы ресми бөлуге сәйкес келмейді. Бұл бөлу бойынша 60-75 жасқа дейінгілер қартайғанға дейін, 75-90 қартайған адамдар, 90-нан жоғары ұзақ өмір сүрушілер болып саналады. Бірақ психиатрияда жоғарыда көрсетілген жас мерзімдері қалыптасып қалды. Осы көрсетілген мерзімде инволюциялық аурулар орын алады.Егер адам жастайынан шизофрениямен, маниакальды-депрессивті психозбен, қояншықпен, маниакальдық не органикалық аурулар мен ауырып, қартайғанға дейін өмір сүрсе не жоғарыдағы аурулар алғашқы рет қартайған кезде басталса, онда бұларды геронтологиялық психиатрия зерттейді. Ажалдың азаюы, орта өмір сүруі жасының көбейюі қартайғанға дейінгі және қартайған адамдардың санын өсірді. Әр жастағы психоздар салыстырмалы түрде көбейген жоқ, бірақ қартайған жастағы психоздардың саны көбейді.Қартайған жастағы психикалық аурулар деменцияға апаратын органикалық және тұрпайы ақыл кемдігіне апармайтын функциональдық болып бөлінеді. Органикалық түріне қартайғанға дейінгі және қартайғандағы ақыл кемістігі, қан тамырлар психоздары жатады. Қартайған жастағы функциональды психоздарға психоздардың қосынды тобы жатады (шизофрения, маниакальды-депрессивті психоз т. б.). Мұнда инволюциалық депрессия мен паранойя да жатуы мүмкін.Қартайғанға дейінгі (пресенилді) психоздар.Пресенилді психоздар 45-60 жаста басталып, психикалық аурулардың тобын құрайды. Бұл психоздар инволюциялық деп те аталады. Бұл аурулардың себебі белгісіз. Бұл жасқа байланысты эндокриндік бездерінің қызметімен, басқаша айтқанда климакстік өзгерулермен байланысты деп саналған. Шүбәланғыш, мазасыз әйелдерде бұл ауру жиі кездеседі. Осы көрсетілген аурулар дамуы үшін психикалық зақымданудың, әсіресе үйреншікті өмір жағдайларының ауысуы әсер етеді. Көптеген зерттеушілердің ойы бойынша бұл ауру қартайған кезде алғашқы рет дамитын шизофрения не маниакальды-депрессивті психоз. Өткен ғасырдың аяғында неміс психиатры Крепелин аурулардың клиникалық көріністерінің ерекшеліктеріне байланысты инволюциялық психоздарды жеке ауруға бөлді. Басқалар бұл ауруларды қартайған кездегі шизофрения мен циклофрения деп санады.Инволюциялық психоздарды – инволюциялық меланхолия және пресенилді ізге түсу сандырақ психозы деп екі топқа бөледі.Пресенилді депрессия (инволюциялық меланхолия). Инициальды мерзімде көңіл-күй төмендеп, өмірдің кішкене өзгерісіне мазасызданады. Ауру адамдар балаларымен, күйеуімен байланысты бір бақытсыздықтың болатынын күтумен болады. Олар бір нәрсе болғандай болып сезінеді. Үнемі аяқтарынан тік тұрып, өздерін қоярға жер таппай, зарығып мазасызданып, үрейленеді. Аурудың дамуына байланысты жоғарыда көрсетілген белгілер күшейіп, ажитация болып, зарығу-сағыну қозуы орын алады. Ауру адамдардың қолдары сырқырап, дауыстап жылай бастайды. Олар өздерін кінәлаужәне кемсіту туралы сандырақ ойлар айтып, басқалардың бақытсыздығын өздерінен көріп, өздерін жазалауды талап етеді. Өздерін назар аударуға тұрмайтын, бейшара адам деп атайды. Оларға байланысты балалары, жақындары, барлық адамдар, барлық әлем залал шегеді деп санайды. Олар әлемнен құрып, жалпы апат болғаны туралы ойлар айтады. Өз организмі шіріп, бұзылып, ішкі ағзалардың жоқ екені туралы айтады. Осы айтылған симптомдардың жиынтығын француз психиатры Котар жазды, сондықтар бұл Котар синдромы деп аталады.Жатқан орнынан, бір палатадан екінші палатаға ауыстырғанда аурудың мазасыздануы күшейеді. Туған адамдары бөтен болып, оларды танымай, жақындарына ұқсас жасанды адамдар деп санайды. Бұл ұнамсыз ұқсастық симптомы деп аталады. Олар палатадағы айналадағы ауру адамдар мен персоналды өздерінің таныстары мен жақындарына ұқсатады. Бұл ұнамды ұқсастық симптом. Ұнамды және ұнамсыз ұқсастық симптомын өткен ғасырда француз психиатрлары ашқан. Сондықтан олардың аттары бойынша бұл симптомдар Капгра мен Фреголи симптомдары деп аталады.Инсценировка сандырағы болуы мүмкін. Онда айналадағылар түрмен мен сот процесі ретінде қабылданып, ауру адамдар өздеріне кінә қойып, айыптымыз деп санайды. Үнемі дауыстап жылап, мазасызданып, саусақтарын біртіндеп сұрыптайды. Мазасыздану субступорға ауысуы мүмкін, бұл кезде ауру ішпей қайғырып, төсекте қимылсыз жатады.Ұнамды жағдайларда инволюциялық меланхолия белгілері бірнеше айдан соң білінбей кетеді, бірақ кейде ауру ұзаққа , бірнеше жылға созылуы мүмкін.Пресенилді сандырақ (инволюциялық паранойя, пресенилді ізге түсу сандырағы, инволюциялық парафрения).Аурудың негізігі көрінісі сандыраққа байланысты. Ол біртіндеп аз көлемді зиянды мазмұннан дамиды. Ауру адамдардың ойы бойынша көршілері не жақындар арнайы жасалған кілтпен өздері жоқта не түнде пәтерге кіріп, заттар мен азықтарды ұрлап, төсек орын мен киімдерді әдейі бүлдіреді. Көршілер оларды пәтерлерінен қуып шығып, пәтерлерін иеленуге тырысады, деп ойлайды олар. Бұл үшін көршілер пәтерге газ жіберіп, азықтарды уландырып, түнде зорлап, олар туралы әр түрлі сөздерді таратады. Осыдан аурулар күдіктенеді, олардың жүріс-тұрысында сандырақ қорғану болып, есікретіне қосымша құлып қойып, түнде есік алдына баррикадалар жасайды. Олар сот пен милицияға көмек алу үшін барып, тұрған үйімен тағамдарына санитарлық экспертиза жасауды талап етеді. Жүріс-тұрысы ширақ, оптимист, өз жауларын әшкерлеуді талап етіп, өздерінің жеңісіне күмәндәнбайды. Кейбір ауруларда зиянды моральды қудалау сандырағы қызғану сандырағы ретінде болады. Ауру адамдар жұбайлардың опасыздығы туралы айтып, жұбайы көршімен не қызметтес адамы мен тұратынын, бұларды ажыратқысы келетінін айтып, оның жұмысына көп рет телефон соғады. Басқа жерге көшкен соң қудалау сандырағы уақытша аяқталуы мүмкін. Бірақ бірнеше уақыттан соң бұл сандырақ қайтадан тіріледі. Қуғындауға жаңа адамдар енгізіледі. Ауру адамдар бұрынғыдан да белсенді түрде олармен күреске кіріседі. Аурудың барысы ұзақ жылдарға созылады.Инволюциялық истерия бөлініп шығарылды. Бірақ, нерв бұзылуларының бұл комплексі психогенді әсерден әйелдердің климаксы кезінде пайда болады. Басқаша айтқанда инволюциялық истерия климакс кезінде дамитын, кейде қызу және патологиялық түрде өтетін невроз. Ауру эмоциональды, лабильді, қыңыр, жылауық болады.Емдеу. Инволюциялық меланхолияда тәулігіне 25 – 300 мг амитриптилин, 150-300мг пиразидол беріледі. Мазасыз қозу (ажитация) кезінде уақытша тәулігіне 150-300 мг аминазинді антидепрессанттармен қатар беру керек. Ажитацияны қайтару үшін тәулігіне 25-150 мг тизерцин қолданылады. Бұл препараттардың бәрін ішуге не бұлшықетке жіберуге болады. Аминазии мен тизерцинді тек түнге қарай беру керек. Аурудың ауыр, ұзаққа созылған жағдайларында электрошок терапиясы ұсынылады. Инволюциялық паранойяны емдеуге тәулігіне 5-60 мг трифтазин, 5-40 мг галоперидол беріледі. Артынан бірнеше ай ішінде қолдаушы терапияға ауыстырады. Инволюциялық истерияда транквилизатор ретінде седуксен (реланиум), феназепам, элениум, психотерапия, инерефлексотерапия қолданылады. Еңбек экспертизасы. Инволюциялық депрессия мен инволюциялық паранойяның ұзаққа созылған түрінде екінші не бірінші топтағы мүгедектік берілмейді. Сот-психиатриялық экспертиза. Инволюциялық депрессия мен инволюциялық паранойя сияқты психоздың айқын түріндегі аурулар қабілетсіз деп саналады. Азаматтық қабілеті аурудың айқындығына байланысты әр уақытта жеке шешіледі. Инволюциялық истериямен ауырған адамдар қабілетті және азаматтық әрекеттігі бар деп саналады. Психогенді аурулар. Психогенді аурулар не реактивті жағдайлар деп психикалық зақымдану кезіндегі клиникасы әр түрлі және күрделі топты ауруларды айтады. Психогенді аурулардың пайда болуында, қалыптасуында ағымы мен аяқталуында төменгі себептердің мәні зор. Біріншіден адамның жеке басындағы психикалық зақымданудың қарқыны, ұзақтығы мен мәні. Екіншіден, организмнің жағдайы, басқаша айтқан психикалық зақымдану кезіндегі ішкі жағдайлар. Ішкі жағдай ретінде ауру адамның жасы маңызды роль атқарады. Аурудың пайда болуы мен білінуі көрсетілген себептерге байланысты. Ал спихикалық зақымдану неғұрлым ауыр болса, ол соғұрлым жылдам дамиды. Соматикалық ауруларда әлсіреген адамдарда осы аурулар жалдам дамиды. Балалар мен жасөспірімдерде инфантилизм, мидың органикалық кемістігі (босанудан және басқа зақымданудан, жұқпалы аурулардан соң), дамудан үйлесімдік болмаған жағдайда психогенді аурулар рңай пайда болады. Есейген адамдарда ми атеросклерозы жағдайында психогенді аурулар оңай пайда болады. Психикалық зақымданудың шамасы да деңгейі де әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, кішкене балаға кенеттен әсер еткен паравоздың гудогі, бұрын көрмеген және естімеген сиыр, ит пен мысықтың түрі. Есейген адамдарға жалғыздық, басқа пәтерге көшу (жаңа және жақсы) психикалық зақымдануға себеп. Психикалық зақымданудың әрбір жағдайда жеке адамға көрсететін әсері зор. Жеке адамның конституциялық ерекшеліктерінің патогенетикалық маңызы үлкен. И. П. Павлов ілімі бойынша психогендік аурулардың негізінде жоғары нерв қызметіндегі қозу мен тежелу процестерінің зорланып, олардың күші, жылжымалылығы мен тепе-теңдігінің бұзылуы жатыр. Жоғары нерв қызметінің ұстамсыз (холерик) және әлсіз (меланхолик) тпитегі адамдарда психогенді аурулар жылдамырақ пайда болады. Бірақ, кейбір жағдайларда кез келген адам ауырып қалуы мүмкін, басқаша айтқанда ширақ (сангвинник) және салмақты инертті (флегматик) типтерге жататын адамдар. Аурудың клиникалық көрінісі жоғары нерв қызметіне байланысты. Мысалы, көркем типті адамдар истериялық неврозбен, ойшыл типтегілер жабысқақ жағдайдағы неврозбен, орташа типті адамдар неврастениямен жиі ауырады. Кез-келген адам невроздың кез-келген түрімен не басқа психогенді аурумен ауыруы мүмкін.

Психогенді аурулар реактивті психоз және невроздар болып екі үлкен топқа бөлінеді.

Реактивті психоздар. Күшті психикалық зақымдануда пайда болады. Зақымданудың түріне қарай және организмнің ішкі жағдайына байланысты аффективті естен тану реакциялары, күшті реактивті психоздар, реактивті депрессия, реактивті сандырақ немесе ондай күшті емес реактивті психоздар болады. Аффективті естен тану реакциясы. Жарылу, өрт, ауа – темір жол апаты, су тасқыны, жер сілкіну т.б. өмірге қауіп келтіретін күшті, кенеттен, бір мезгіл көлемді әсер етуден кейін пайда болады. Балаларда, әсіресе кішкене балалрда аз мөлшердегі психикалық зақымдануда аффективті есетен тану реакциясы болады. Баланы бала бақшаға орналастыру оған таныс емес қаты зақымдандыру тудыруы мүмкін. Аффективті естен тану реакциясы аффективті естен танудағы қозу және аффективті естен танудағы ступор ретінде білінеді. Аффективті естен танудағы қозу (гиперкинетикалық түрі). Ойдың күңгірттеніп алмасуы болатын күшті психомотрорлық қозу ретінде білінеді. Мұндай жағдайда ауру адам ұшып тұрып, белгісіз бағытқа қарай жүгіреді. Ол есік ашық болса да терезеден секіріп, орман мен далаға жүрігіп, кез келген ыңғайчыз жерде құлап, ұйықтап қалуы мүмкін. Оянған соң ауру болған жағдайды есіне түсіре алмайды. Аффективті естен танудағы ступор (гипокинетикалық түрі) кезінде тежелу мен қозғалмай қалу жағдайы болады. Ауру өміріне қауіп келетініне қарамай жанып, құлап жатқан ғимаратта қозғалмай, үндемей, бір орыннан жылжымай қалады. Мұндай тежелу толық болмауы мүмкін. өрт болған кезде ауру адам пәтерінен жүгіріп шығады, бірақ біт сөз айта алмайды, басқаша айтқанда сөйлеу тежелуі болады. өте сирек «эмоциональды паралич» жағдайында адамның санасы болып, туып тұрған қауіпті түсініп бәрін дұрыс жасайды, бірақ толығынан парықсыз болады. Жартылай ступор жиі балалрда болады. Мысалы, бақшаға, мектепке оранластыруға дайындалмаған балалрда мутизм болып, толық не жартылай сөйлеу қабілетін жоғалтады. Мұндай жағдайда бала мектеп пен бақшада үндемей, ал үйде сөйлейді. Кейде ауру адам дауысын жоғалтып (афония) не жүре алмайды (астазия - абазия). Аффективті естен тану реакцияларында вегетативті соматикалық компонент айқын білінеді, әсіресе кішкене балалрда. Сол кезде асқазан (құсу), жүрек-қан тамырлары бұзылып, қызыуы көтеріліп, шөлдеп, зәрін ұстай алмайды (энурез).

Аффективті естен тану реакциялары бірнеше сағаттан және күннен бірнеше аптаға созылады. Олар жақсы аяқталады. Кейбір жағдайда олар ұзаққа созылуы мүмкін және жеке адамның, әсіресе балалрдың, патологиялық түрде дамуына әкеледі. Сол себептен аурудың алдын алу үшін балаларды дұрыс тәрбиелеп, айнадағылармен таныстырып, мектепке, бақшаға дайындау керек.

Реактивті депрессия. Жақын адамның өлімі, өмірдің ауыр сәтсіздігі сияқты күшті психикалық зақымдануда осы жағдай туады. Көңіл-күйдің төмен болуы, зарығу, ауру адамның ойы негізінен депрессия тудырған жағдайдың төңірегінде болуы алдыңғы қатарға шығады. Бет әлпеті қайғылы, көзіне жас келіп, ұйқысы мен тәбеті бұзылады. Ауру адам аз қозғалып, көбінесе төсекте жатады не бір жерде отырады. Қойған сұраққа біраздан кейін ақырындап жауап береді. өзін кінәлайтын ой туғандықтан ауру адам өзін кінәлі деп санайды. Кейбір кезде өзін-өзі өлтіру туралы ой туып, өзін өлтіруі де мүмкін. Аурудң ағымы бірнеше апта не ай. Жасы келген адамдарда реактивті депрессия ұзаққа созылуы мүмкін. Мектеп жасындағы балалардың депрессиясы ұзаққа созылмайды.

Реактивті параноид. Психиклық зақымдануға жауап ретінде алдымен өте құнды пікір болып, артынан сандырақ ойларға ауысып кетеді. Бұд ойлардың мазмұны психикалық зақымданумен тығыз байланысты, соны бейнелейді. Аурудың жүріс-тұрысы осы ойларға сай болады. Мысалы, егер оны заңсыз түрде жұмыстан шығарса, онда ол жоғары тұрған мекемелерге шағым айтады. Оған жеңілдік жасап, жұмысқа қайта алғанның өзінде де бастықтардың әрекеттеріне көңілі толмай, жаңа талаптар қойп, шағым айтуды жалғастырады. Ауру адам күдікті, сенбейтін, сақ болады. Бұл ойлардың мазмұнында қызғанушылық, ізіне түсушілік болуы мүмкін. әр түрлі мекемелерге шағым айта отырып, ол өзінің айналасында дау тудырады.

Реактивті сандырақтың бір түріне индукциялық сандырақ жатады. Бұл білімі аз адамдар мен балалардың параноидты шизофрениямен ауыратын сандырақ ауру адамдармен қарым-қатынасы арқылы пайда болады. Ауру адамдар «индуктор» айтатын сандырақтарды сөйлейді. Шешесі психикалық сандырақ аурулармен ауыратын балаларда индукциялық сандырақ жиі пайда болуы мүмкін. Бұл ауру күйеуі ауырғаннан бұрын беделі бар әйелдерде индукция механизмі бойынша пайда болуы мүмкін. Ауру адамды «индуктордан» айырған соң, сандырақ жойылады.

Реактивті сандыраққа құлақтың мүкістігі, ізіне түсу сандырағы жатады. Бұл ауру естімейтін және нашар еститін адамдарда пайда болады. Мұндай адамдарға айнадағылар олар туралы сөйлейтін, оларға нашар қарайтын, ізіне түсетін сияқты болып көрінеді. Бұл жағдайда кейбір ауру адамдарда есіту сандырағы білінуі мүмкін. Олар өздерін ұрысатын, бірдеңеге кінәлайтын адамдардың дауыстарын естиді. Ауру адамдар мазасызданып, күдікті болып, үрейленеді.

Осы айтылған механизмге ұқсас айнадағылардың басқа тілде сөйлеу сандырағы пайда болады. Егер ауру адамдар басқа, түсініксіз тілде сөйлейтін адамдар арасына түссе, оларда осы сандырақ біліне бастауы мүмкін. Мысалы, басқа елге, тұтқынға түскен адамдарда осындай жағдайлар болатыны туралы әдебиетте жазылған.

Реактивті параноид қатарына темір жол параноиды жатады. Жол ауырлығы ұнамсыз әсер еткенде, ұзақ уақыт поездар мен вокзалдарда болғандықтан кәдімгі өмір ырғағы бұзылғанда дамиды. Мұндай жағдайда алкогольды ішу жиі болады. Поезда осындай ауруларда ізіне түсу сандырағы біліне бастайды. Айнадағылар оларды аңдып, өлтіретін сияқты болып көрінеді. Жаңа жолаушыларды ізіне түсушілер, шпиондар деп санайды. Олар қатты үрейленіп, поезд жүріп келе жатқанда вагоннан құлап кетуі мүмкін. Шизофрениямен ауыратын адамдар жол жүргенде арақ ішсе аурудың бірінші белгісі пайда болады.

Реактивті психоздар реактивті депрессия мен реактивті параноидтан басқа истерияға жақын психоздар тобы жатады. Бұларға жалған деменция мен пуэрилизм жатады. Бұлар сот-психиатриялық тәжірибеде жиі кездеседі.

Жалған деменция не жалған ақыл кемістігі. Сот – психиатриялық экспертиза кезінде мүлде дені сау адам ақылы кем болып көрінеді. Бұл ақыл кемісітігі әдейі жасанжа түрде жасалған сияқты көрінеді. Мұндай адам көп білімді қажет етпейтін қарапайым сұрақтарға жауап бере алмайды. Мысалы, адам қолында неше саусағы бар екенін айта алмай, қиналып санап, саусақатрының 4 – 6 екенін айтады. Ол оңай есепті шығара алмайды 5+3 қосса 9 болады дейді. Ауру аламның жауабы қате болса да қойылған сұрақтың маңында болады.

Пуэрилизм (пуэр - бала). Мұндай ересек ауру адамның жүріс-тұрысы баланікіне ұқсайды, балалық шаққа өткен көрініс білінеді. Аурулар өздерін 3 – 6 – 8 жаста санап, айнадағыларды «ағай», «апай» деп, балалрдың ойынын ойнап, конфет сұрайды. Аурудың осы екі түрі жиі бірге кездеседі. Кейде ауру ұзаққа созылып, бірақ сауығумен аяқталады.Емдеу. Реактивті психоздарды емдеуде алдымен мүмкіншілігіне қарай психикалық зақымдануды жою керек. Еңбек экспертизасы. Реактивті психоздар көбіне жазылатындақтан мүгедектікке ауыстурыдың қажеті жоқ. Кейбір жағдайда ғана қан тамырлары зақымданғанда не басқа бір процесс болғанда ауру ұзаққа созылса мүгедектік беріледі.Сот-психиатрия экспертизасы. Егер тәртіптің бұзылуы реактивті психоз жағдайында, сананың бұзылуында болса, онда ауру адам қабілетсіз болып саналады. Реактивті депрессия мен реактивті параноидта да ауру адамдар қабілетсіз болып саналады. Егер реактивті психоз жауыздық жасалғаннан кейін дамыса, онда қабілет туралы мәселе психоздан шыққан соң шешіледі. Егер ауру адам жазылса, оны қабілетті деп санайды. Неврастения Белгілі невроздың үш түрінен (неврастения, истерия, жабысқсқ жағдайлардың неврозы) тұрады. Неврастения жиі кездеседі. Бұл ауру туралы ХІХ ғасырдың 60-шы жылдары Бирд жазған. Осы мезгілде аурудың әсіресе үлкен қалаларда көбею капитализмнің қарқынды дамуына сай өмір жылдамдығының көтерілуіне, бәсекенің күшеюіне, өмір жағдайының қиындауына байланысты. Қазіргі кезде неврастения барлық әлемде тараған ауру. Неврастенияның пайда болу себебі нерв жүйесінің ұзақ уақыт зорлануымен байланысты. Бұрын айтылғандай әрбір адамның жеке басының психикалық зақымдануынынң ерекше маңызы бар. Нерв жүйесінің ұзақ уақыт зорлануы, оның шаршауы неврастенияға жиі әкеліп соғады. Өте ұзақ және қарақынды дем алмай еңбек еткенде пайда болады. әсіресе мұнда ұйқының бұзылуы ұнамсыз әсер етеді. Жұмыстың ұзақтығы емес, оның ерекшелігі маңызды рөл атқарады. Үнемі асығу неврастенияның тууына әсер етеді. өлшемсіз жұмыс та ми қыртысында нерв процестерінің зорлануына әкеліп соғады. Жұмыстың күрделі болуының да маңызы бар. Қарапайым жұмыс күрделі жұмысқа қарағанда нерв жүйесіне аз әсер етеді. Мысалы, статистік дәрігердің жұмысы әр уақыт ауру адамның өмірі үшін күресетін хирург-дәрігердің жұмысынан оңай. Жұмысқа деген көзқарастың да маңызы зор. Егер жұмыс бірсарында, ұнамсыз болса, онда адам жылдам шаршайды. Қиын болса да қызық жұмыс аз шаршатады. Мұның себебі ми қызметіне және оның астындағы ми бөліктеріне жағдай жасалуында. Ұнамайтын жұмыста ұзақ болу неврастенияға әкеліп соғады. Отбасындағы және басқа ұнамсыз жағдайлардың неврастения пайда болуында маңызы зор. Мысалы, күйеуі мен әкесінің маскүнем болуы психиканы ұзақ уақыт зақымдандырып, әйелі мен балаларында неврастениялық жағдайды дамытуы мүмкін. Отбасы мүшелерінің өзара үйлемсіздігінде де неврастения болады. Клиникасы. Неврастениядағы белгілер қосындысы «әлсіз тітіркену» ретінде болады. Мұнда бір жағынан көтеріңкі қозу, екінші жағынан көтеріңкі әлсіздік, әлсіреу болады. Мұндай адамдар ашуланшақ, тез қозғалатын болады. Оларда эмоция оңай туып, эмоцияны және оның білінуін тежей алмайды. Мысалы, адам көз жасын тия алмағандықтан, көз жасы оңай ағады. Кейде ол келіспейтін жағдайда күлкісін тыя алмайды. Мұндай адамдар қатты дауысты, жарқыраған шамды, суық пен ыстықты, заттың иісін көтере алмайды. Олар терінің тітіркенуіне, бір жердің ауыруына өте сезімтал. өздерінің айтуы бойынша олар ауырғанды, ауыр киімді көтере алмайды. Осы келтірілген мысалдар көру, нсіту, иіс сезу сияқты экстерорецепторлардың сезімталдығының жоғары екенін көрсетеді. Ауру адамдардың интерорецепторлары мен проприорецепторларының да сезімталдығы жоғары болады. Сол себептен олардың басы ауырып, басында ауыр нәрсе бар екенін сезініп, жүрегі қысылып, асқазаны бүріп, дененсінің әр жері шаншиды.

Жоғары қозудан басқа нерв процестерінің әлсізденуі орын алады. Бұл ең алдымен белсенді назардың әлсізденуінен, тұрақсыздығынан және дерексіздігінен білінеді. Ауру адамдар оқыған кезде жылдам шаршайтыны, бірнеше минуттан кейін ойы басқа жаққа ауысатыны туралы айтады. Олар оқығанын есінде сақтай алмай, есінің жоғалғаны туралы шағым айтады. Мұндағы естің бұзылуы, назардың нашарлауымен юайланысты. Сауыққан соң ес толығынан қалпына келеді. Мұндай аурулар өте шыдамсыз болғандықтан бір нәрсені көп күте алмайды. Оларға транспорт күтуден жаяу жүрген оңай, кезекте тұрғаннан затты алмаған оңай.

Ауру адамдар жылдам шаршағыш болады. Олардың жұмыс қабілеті төмен болғандықтан ой мен дене жұмысын атқарғанда жылдам шаршайды. Ұйқтап дем алғаннан соң да мұндай адамдар әлсіз, сергексіз болады. Жоғары қозудың әсерінен олар жылдам әлсірейді, жылдам ашуланып, жылдам қалпына келеді. Жоғарыда көрсетілген белгілерден басқа ауру адамның жеке басының өз ауруына деген көзқарасы қосылады. Ол өз ауруын сезініп, басқалардың ауруымен салыстырады. И.П. Павлов ілімі бойынша неврастенияда ең алдымен ми қыртысындағы ішкі тежелу нашарлайды. Осы себептен қозу процесі басым болады. Аурудың келесі кезеңінде қозу процесі нашарлап, сыртқы тітіргендіргіштердің әсерінен шегінен шыққан тежелу пайда болады. Аурудың екінші кезеңіндегі клиникалық көрініс ауру адамның ұйқышыл, селқос екенін көрсетеді. И.П. Павловтың ойы бойынша неврастенияның қозғыш және тежегіш екі түрі болады. Қозу түрінде ішкі тежелу нашарлағандықтан сыртқы шектен шаққан тежелу басым болады. Айтылғанға байланысты неврестения клиникасында қозу және тежелу тұрлері болады. Бірінші түрінің клиникасы ұрысқақ, тұрақсыз, қозғаласында мазасыздық (әсіресе балаларда) байқалады. Екінші түрінде ауру адам әлсіз, енжар шаршағыш, ұялшақ және қорқақ болады.

Жоғары нерв қызметінің кез келген типі неврастениямен ауырып қалуы мүмкін. И.П. Павлов бойынша ұстамсыз типті адамдар неврастениямен жиі ауырады. Егер жоғары нерв қызметін сигналды жүйелерге байланысты бөлсек, онда неврастения орта типті адамдарда болады.

Аурудың ағымы мен болжамы. Неврасентия бірітіндеп, жай дамып, бірнеше айларға созылады. Ауруды тудыратын себепті жойғаннан және емдегенннен соң ауру жазылады. Бірақ психикалық зақымдану ұзаққа созылса ауру да созылмалы болуы мүмкін. Мұндай жағдайда кейбіреулер неврастениядан кейінге жеке адамның дамуы дегенді бөліп шығарады. Ауру асқынғанда және емдеу кезінде бюллетень беруге болады. Олар мүгедектікке шығарылмайды.

Емдеу. Ең алдымен мүмкіншілігіне қарай аурудың себебін жою керек. Бұл үшін ауру адамға тыныш жағдай жасау керек. Оған 4 – 6 апта демалыс алуын ұсынады. Егер мұндай жағдай мүмкін болмаса, онда жұмыс көлемін азайту керек. Тыныштандыру ретінде жылы ванналар (броммен, қыдқан жапырақтармен) жылы душ және басқа физиотерапевтикалық процедуралар (бром, күкірт қышқылды магнезия қосылған гальваниялық жаға) ұсынылады. Транквилизаторларды беруге болады, әсіресе ұйқы бұзылғанда (седуксен, элениум, феназепам, нозепам). Бірақ, бұл препараттарға адамның үйрену мүмкіншілігі бар. Сондықтан оларды қолдану белгілі – бір мөлшерде және мерзімде (7 – 10 күн) болуы қажет. Таңдап алынған транквилизатордың біреуін беру жеткілікті. Кейде бұл дәрілерді түнге карай беру керек. Ұзақ уақыт емдегенде препараттарды ауыстыруға болады. Ұйқы қатты бұзылғанда тизерцин 0,012 – 0,006 (таблетканың 1\2 не 1\4) беріледі. Кейде препараттың бір бөлігін (таблетканың 1\4 не 1\8 бөлігін) кешке қарай, кейде 1 – 2 сағаттан соң беру керек. Ауру адамның жалпы соматикалық жағдайын дұрыстап, неврастенияны дамытатын соматикалық ауруларды емдеу керек. Жалпы психотерапия мен психиатриялық түсіндірменің ауру адамға мәні үлкен. Алдын алу. Ең алдымен аурудың себептерін жою қажет. Көбіне адам көп жұмыс істегендіктен емес өз уақытын дұрыс пайдалана алмағандықтан ауырады. Күндік, апталық, жылжық демалысты дұрыс пайдалану керек. Ұйқының бұзылмауын қадағалау керек. Балалар неврастениясының алдын алу мектеп дәрігерінің міндеті. Дәрігер мектептегі оқулық, жүктеме баланың физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес болуын қадағалау керек. Оқу кестесін жасаған кезде қиын сабақтар жеңіл сабақтармен аралас болуы керек. Мектеп сабақтарымен қатты шұғылданғанда, әсіоесе соматикалық аурумен ауырған (жұқпалы аурулар) балаларда неврастения дамуы мүмкін. Балалардың басы аурып, ұйқысы қашып, еңбек қабілеті төмендейді. Олар бұл туралы шағымдарды жиі айтпайды. Сондықтан ата – аналары мен мұғалімдер балаларға сабақты үлгермегені үшін шара қолданып қосымша психикалық зақымдану тудырады. Еңбек экспертизасы. Ауырған адамдарды мүгедектікке шығарудың қажеті жоқ. Сот-психиатриялық экспертиза. Неврастениямен ауырған адамдар әр уақытта қабілетті және азаматтық әрекетті деп саналады. Истерия. Истериялық неврозда соматовегетативтік, сенсорлық және қимылдық бұзылулар болады. Истерия невроздың екінші түрі болып саналады. (неврастениядан кейінгі). Бұл ауру жас кезде және әйелдерде, әсіресе психопатия истериялық шеңбердегі адамдарда жиі пайда болады. Бірақ, психикалық зақымдану кезінде мінезінде истериялық өзгешіліктері жоқ кез келген адамда истериялық невроз болуы мүмкін. Соматикалық және мидың органикалық ауруларында истериялық невроздан айырмашылығы бар истериялық синдром кездеседі. Сол себептен диагноз қоюдан бұрын ауру адамды жан жақты тексеру керек. И.П. Павловтың зерттеулері бойынша истериялық невроз жоғары нерв қызметі жағынан көркем типті адамдарда жиі пайда болады, басқаша айтқанда бірінші сигналдық жүйе басым болғанда. Истериялық бұзылулардың клиникалық көрінісі заманына қарай өзгеріп тұрады. Қазіргі кезде истерия бұрынғаға қарағанда айқын және бай түрде көрінбейді. Орта ғасырларда халықтың мәдениет деңгейі төмен кезде истериялық психоздар эпидемия ретінде кездесті. Мысалы, батыс елдерде психикалық ауру адамдарды отқа жаққанда, жиналған халықта айқын истериялық көру елестеушілігі болғандықтан, олар адамның ішінен «шыққан жын-шайтанды, періні» көрген және өздерін «нақұрыс», «жын-шайтандай» сезінген. Қазіргі кезде аурудың ұстамасы «истериялық доға» ретінде сирек кездеседі. «Жалған өлім» ретіндегі летаргиялық ұйқы (күрделі истериялық бұзулулар) жоқтың қасы. Қозғалыс және сенсорлы бұзылулар («параличтер», «соқыр болу», «саңырау болу») сирек кездеседі. Дегенмен истериялық көріністер қазіргі кезде де аз емес. Бірақ бұл көріністер адамның ішіне кеткендей. Истериялық белгілер жүректен, азқазаннан білінетін ипохондриялық шағым ретінде кездеседі. Клиникалық көрінісінің ерекшелігі жағынан, истерияны үш топқа бөлуге болады.: 1) истериялық булығу; 2) сананың истериялық бұзылуы; 3) истериялық соматовегетативті бұзылулар. Бұл бұзылулар истериялық мінез-құлқы бар адамдарда және күшті психикалық әсерден не нерв жүйесі нашарлағаннан кейін кез келген адамда білінуі мүмкін. Истериялық булығу. Психикалық зақымданудан кейін білінеді. Аурудың қозуын есіне түсіргеннен кейін истериялық булығу пайда болуы мүмкін. Булығу көрінісі психикалық зақымдануға байланысты, оны бейнелейді. Әр адамда әр түрлі өтеді. Истериямен ауырған адамдарда қояншық булығуға қарағанда аурудың ұстамасы кезеңдерге бөлінбей, әр түрлі болады. Булығу кезінде ауру адам еденге құлауы, орындыққа, диванға отыруы мүмкін, бұл кезде ол жарақаттанбайды, себебі абайлайды. Оынң басы, денесі, аяқтары құрысуы мүмкін. Қояншық ауруының ұстамасына қарағанда бұл құрысулар қарқынды, шашыраңқы түрде болады. Бұд кезде ауру доғаша жиырылып («истериялық доға») жылауы немесе күлуі мүмкін. Құрысуы мен булығуы қояншық ауруына қарағанда ұзаққа созылады. Ауруы ұстаған кездегі әңгіме оынң психикалық зақымдауын бейнелейді, эмоциональды түрде қанық, мұнда күлу мен жылаудан басқа түгел денесін діріл билейді. Аурудың санасы көмескеленуі мүмкін, бірақ ол айналадағыны қабылдап, сөздерді естіп, оған жауап береді. Булықаннан кейін ауру адам не болғанын есіне сақтайды, бірақ жартылай амнезия болуы мүмкін. Аурудың ұстамасы әр түрлі, бірақ қояншық ауруына қарағанда ұзақ 15 – 30 минут, кейде 1 сағат және онан да көп болады. Истериялық булығуда зәр бөлу, тілді тістеу болмайды. Бұл булығуда тудыратын себепті дәл ауту керек. Кейде ол шартты рефлекстік түрде пайда болуы мүмкін. Мысалы, ауру адам алғашқы булыққан жерін көрсе не өзін жәбірлеген адаммен кездессе. Егер ауру адмға назар аударып, оын аяп, оынң булығулары туралы жиі басқаларға айтса, онда истериялық булығулар жиі болады. Мұндай кезде оған кейін зәріңді жіберген жоқсын десе, ол келесі булыққанда зәрін жіберіп қояды. Мұның өзі булығу кезінде сананың терең бұзылмайтынын көрсетеді (ауру адам айналада не болып жатқанын естиді). Осы факт ауру адамды жылдам сендіруге болатынын көрсетеді. Булығудың истериялық характерін анықтау қиын емес, бірақ истериялық аурудың қозуы мидың органикалық ауруларында да (мидың зақымдануда, ми ісігінде) пайда болады. Сондықтан аурудың истерофоромды қозуында толық клиникалық және параклиникалық зерттеулер жүргізу қажет (невропатолог пен нейрохирургтің консультациясы, көз түбін зерттеу, бассүйектің рентгенографиясын, электроэнцефалограмманы жазу, мидың компьютерлік томографиясын өткізу). Истериядағы сананың бұзылуы. Бұл кезде қарауытқан (жабырқаңқы) жағдай болады. Бірақ қояншықтағы қарауытқан жағдайға қарағанда бұл терең болмайды, сондықтан сананың истериялық тарылуы туралы айтылады. Ауру адам қай жерде екенін, қай уақыт болғанын білмейді. Мысалы, мамандығы есепші ауру адам дәрігердің бөлмесіне кіріп, столдың жанына отырып санайды не машинканы басады, бірге істейтіндерге тапсырма бергендей болады. Баласы ауруханада өлген ауру әйел өзінің жатқан палатасын пәтері деп ойлап, жастықтан қуыршақ жасап, әлдилейді. Мұндай кейбір жағдайда пуэрилизм мен жалған деменция белгілері болуы мүмкін (бұл туралы истериялық психоздар бөлімінде жазылған) Истериядағы соматовегетативті бұзылулар ретінде саңырау, сақау, соқыр, іштің өтуі, құсу, жекеленген қозғалыс, сенсорлы (сезімді) пралич, мутизм (үндемеу, тілден айрылуы), сурдомутизм (мылқау болып қалу) белгілері болуы мүмкін. Емдеу. Ең алдымен ауру тудыратын себепті жою не азайту керек. Кейде айналадағыларды өзгерту көмектеседі. Истерияны емдеуде ең бастысы ауру адамға жан-жақты түсіндіру ретіндегі психотерапия. Аурудың жекеленген белгілерін жою үшін ұйықтамаған не гипноз кезінде сендіру әдісі қолданылады. Кейде наркогипноз, аутогенді жаттығу мен жанама сендіру көмектеседі. Сөзбен жұбатуды, физиотерапиялық процедуралар мен дәріні қолдануға болады. Осыларды өткізген кезде ауруға осы шаралардың көрсететін әсерін түсіндіру керек. Инерефлексотерапия белгілі бір рефлексогендік аймақтарға басқа жанама психотнрапиялық әсер етеді. Жекеленген қозғалыс, сенсорлы, мутизм, паралич, сурдомутизм сияқты соматовегетативтік бұзылуларды емдеуде тежелуді жою әдісін қолданылды. Бұл үшін тері астына 20% 1мл кофеин ерітіндісін және 4-5 минуттан соң венаға жаңа дайындалған 3-6мл 5% натрий амиталын жіберуге болады.Бұл кезде ауру белгілерін жою үшін сөзбен сендіру керек. Осындай 3-5 не 10-ға дейінгі сеанстерді күнде,күнара өтккізу керек. Венаға жайлап 5-10 мл25% магний сульфат не5-10 мл10% кальций хлоридін жіберуге болады. Седативті заттар, транквилизаторлар, жеңіл антидепрессанттар ұсынылады.Истериялық булығуда 10-20 мгреланиум, 25-50 мг аминазинді бұлшықетке жіберуге болады.Хлоралгидратты клизма ретінде беру керек. Жалпы организмді нығайтатын терапия,витаминдер.санаторлық емдеу ұсынылады.

Еңбек экспертизасы. Болжам бойынша ауру жазылады. Бірақ кейбір жағдайда, психикалық зақымдану ұзаққа созылғанда ауру адамды жұмысқа уақытша жарамсыз деп табуға болады.

Сот-психиатриялық экспертиза. Сананың кейбір күңгірт бұзылуында ауру адам қабілетсіз болып саналады. Қалған барлық жағдайларда ауру адам қабілетті және азаматтық әрекетт болып саналады.

Жабысқақ жағдайлардың неврозы. Невроздың бұл түрінде алдыңғы қатарға жабысқақ ойлар, көріністер, құмарлықтар, үрейлер, әрекеттер шығады. Ерлер мен әйелдерде бірдей жиілікпен кездеседі. Жабысқақ жағдайлардың неврозы психопатияның психастениялық түрінде оңай пайда болады. Соматикалық және инфекциялық аурулардың әсерінен И.П.Павловтың айтуы бойынша ойшыл адамдарда бұл аурулар жиі кездеседі. Кейбіреулер жабысқақ жағдайлардың неврозын жеке ауру ретінде қарамай, басқа аурулардың белгісі деп санайды.

Клиникалық көрінісі. Жабысқақ құыбылыстар көп және әр түрлі болады. Жабысқақ үрейлер не фобиялар жиі кездеседі. Басқа жабысқақ жағдайлардағы секілді адам өзінің ауруына сын көзбен қарайды. Ол өз ойларының, әрекеттерінің бөтен, керексіз, кейде қиынсыз екенін түсініп,олармен күресіп, бірақ жеңе алмайды. Ауру адамда ракпен, жүрек ауруымен, сифилиспен ауырып қалам деген үрей пайда болады. Үшкір заттардың, жабық бөлмелердің, ашық кеңістіктің, қызарудың үрейі жиі болады. Жоғарылық, қараңғылық, жалғыздық сияқты үрейдің басқа түрлері, әсіресе жазылып келе жатқан кезде үрейлер қайта туады деген ойдан үрейдің үрейі пайда болады. Ешбір аурумен ауырмайтынын біле тұра өліп қалам ба деген ойдан өлім үрейі жиі болады. Жабысқақ ойлар ауру адамның санасын билеп кеткендіктен ол басқа,керек ойларға ауыса алмайды. Жабысқақ құбылыстар жабысқақ әрекеттермен қатар жүретіндіктен әдетке айналады.

Жабысқақ жағдайлар неврозының клиникалық көрінісінде күшті ашуланшақтық, шаршағыштық, назар шоғырландыруының қиындығы, ұйқының бұзылуы сияқты жалпы невротикалық белгілер болады. Көңіл күй кей жағдайда айқын депрессияға дейін өзгеруі мүмкін.

Балалар мен жасөспірімдерде жабысқақ әрекеттер әдетке ауысуы мүмкін.

Күту неврозы. Кейбір авторлар бұл ауруды невроздың жеке түрі деп санайды.Күтіу неврозының пайда болуы организмнің кейбір қызыметінің өзгеруі уақытша сәтсіздік не ауру тудырумен байланысты.Мысалы ұйқы бұзылғанда үрей дамиды.Аурумен адам ұйқыны күткенде өзін һзі бақылайды,осыкүту шынында аурудың шығу себебі болды.Жүрек қан тамыр қызыметінің,сөйлеудің,жыныстық қызыметтің бұзылуы да осы жолмен дамиды.

Емдеу.Ауруды тудыратын себепті жоюдын басқа психикалық бұзылулардың қиындығы мен деңгейіне байланысты әр адамға бейімделген жан жақты терапия қолданылады.Психотерапиялық және жалпы организмді нығайту тәсілдері декөмектеседі.Кейде ауырған адамдардың өздері жаттығу арқылы жабысқақты жоюы мүмкін.Гипноз бен аутогенді жаттығуды пайдалануға болады.Кейбіреулерге инерефексотерапия көмектеседі.

Транквилизаторлардан ең алдымен тәулігіне 2-3рет0,0005-0,001феназепам, 2-3 рет 0,25фенибут,тәулігіне2-3рет,0,01рудотель,2-3рет 0,01тазепам,2-3рет0,005реланиум беруге болады.Түнге қарай 0,005радедорм, 0,01эуноктин,0,0025ативан беру керек.

Депрессия кезінде бір рет 0,025-0,05азафен,0,025-0,05амитриптилин беріледі.Мелипрами жабысқақты күшейтеді,сондықтан оны беруге болмайды.

Егер жабысқақтық жағдай тұрақты,айқын болса,онда тәулігіне 3 рет,005трифтазин,0,0015галоперидол сияқты нейролептиктер беріледі.Бұлар транквилизаторлар және антидепрессанттармен бірге беріледі.Кейде түнге қарай,0,012-0,025тизерцин беруге болады.

Еңбек экспертизасы.Ұзаққа созылған жабысқақ жағдайлардың неврозында ауру адамды жеңіл жұмысқа ауыстыру және III топтағы мүгедектікті беру туралы мәселе қаралады.

Сотпсихатриялық экспертиза.Ауру адамдар қабілетті және азаматтық әрекетті болып саналады.

Невротикалық даму.Жалпы невроз жазылатын ауру.Кейбір жағдайда психикалық зақымдану жалғастырылса көрсетілген невроздардың кез келген түрі ұзаққа созылуы мүмкін.Сонда невротикалық даму туралы айтылады.Жекеленген невротикалық реакциялар неврозға ауысып,артынан невротикалық дамуға ауысуы мүмкін.

Тереңдеген және ұзаққа созылған невротикалық даму адамның мінез құлқына әсер етіп,жеке адамның патологиялық дамуына әкеліп соғады.Балалар мен жас өспірімдер кезінде бұл даму психопатияға ауысуы мүмкін.Кейбір авторлар невротикалық дамуды невротикалық депрессия мен характерологиялық кезеңге бөледі.Басқалар невротикалық депрессиялар кез келген неврозиға тән деп санайды.Үшіншілер невротикалық депрессияны невроздың жеке түрі деп есептейді. Балалардың психогенді ауруларының жиі кездесетін түрлері(реактивті жағдайлар). Бұл топқа негізінен балаларда кездесетін писхикалық аурулар жатады.Орталық нерв жүйесі жақсы дамығандықтан психогенді аурулардың балаларда ерекше түрі болады.Жоғарыда көрсетілген көріністерден басқа кішкене балаларда невроздар соматовегетативтік,асқазан қызыметі бұзылулары ретінде,ал ересек балаларда жүрек қан тамырлары мен қозғалудың бұзылулары ретінде білінеді.Кейбір жағдайларда ағзалар мен жүйелердің ауруы алдыңғы қатарға шығып,негізінен аурудың көрінісін айқындайды.Онда моносимптоматикалық невроздар туралы айтылады.Бұлай айтылу себебі алдыңғы қатарға бір белгі шығады,басқа белгілер көмескі болады.Бұл невроздар жүйелер қызыметін қамтитындықтан жүйелік деп аталады.

Жас балаларда анорексия мен әдетті құсудың тәжірибелік маңызы зор.Баланы ұнамайтын тағаммен зорлап тамақтандыру анорексияны тудырады.Баланы бақшаға орналастыру,жаңа туған сәбиден ата анасын қызғанудың қортындысынан анорексия мен құсу дамуы мүмкін.Ас қабылдаудағы баланың қарсылығын жеңуге бағытталған ата ананың бұрыс тәрбиесі балада ұнамсыз шартты рефлекс тудырады.Осы себептен ас қабылдау балада ұнамсыз реакция тудырады.

Энурез зәрді ұстай алмау.Басынан баланың ұқыптылық әдеті дамымаған кезде алғашқы энурез болады.Ұқыптылық әдеп болып,белгісіз себептердің әсерінен жойылғанда екінші энурез болады.Баланы бақшаға,яслиге орналастыру,сәбиден ата анасын қызғану,үйдегі ұрысу сияқты психикалық зақымнан кейін екінші энурез пайда болады.Мұндай жағдайда бұрын ұқыптылыққа үйретілген бала түнде,кейде күндіз зәрін ұстап қала алмайды.

Энурез тек неврозға байланысты болмайды.Несеп жыныс жолдары нерв орталықтары зақымданғанда,соматикалық аурулардан кейін де болады.Қояншық пен шизофренияда да энурез болады.Сондықтан энурез кезінде соматоневрологиялық жағдайда ұқыпты зерттеу қажет.

Энкопрез нәжісін ұстай алмауы.Энкопрезге қарағанда сирек кездеседі.Мұндағы психогенді себептер энурездегі сияқты.Бірақ мұнда да соматикалық ауруларды шығарып тастау үшін соматоневрологиялық зерттеулер жүргіз қажет.

Нервті жөтелу жоғарыда көрсетілген психогенді себептердің әсерінен пайда болады.Тыныс алу жолдары ауырған балаларда жиі білінеді.

Сөйлеудің бұзылулары нелогоневроздар.Бұлардың ішіндегі тәжірибелік маңызы бар тұтығу.Бұл жиі кездеседі және ұзаққа созылады.Тұтығу психикалық зақымданудан басталады.Біртіндеп басталған тұтығудың себебін табу қиын.Мидың органикалық зақымдануынан кейінгі қалдық құбылыстардан және соматикалық аурулардан кейін тұтығудың басталуына жағдайлар жасалады.Тұтығуды тудыратын нақтылы себептер ретінде баланың қорқуын әңгімелер айтуды атап өткен жөн.

Тұтығудан басқа қозу,тұрақсыздық,үркіу,ашыулану сияқты невроздың белгілері болады.

Жиі көзін жыпылықтату мұрынды тарту және басқа невротикалық құбылыстар,моносимптомикалық невроздар баланың нашар дамыған функционалдық жүйесінде беріледі.

Балалар мен жасөспірімдердің психогенді реакциялары.Төмендегідей психогенді реакциялар болады.

Наразылық реакциясының клиникалық көрінісі эрциялық реакциясы дейді.Балалармен жасөспірімдердің наразалық және басқа реакциялары дені сау балаларда да болуы мүмкін.Мұндай қалыпты реакциялар ата аналардың , ересек адамдардың бұрыс қарым қатысына жауап ретінде пайда болады.мұндай жағдайларда наразылық реакциясы бала мінезінің қалыптасуын көрсететін ұнамды құбылыс болуы мүмкін.Баланың айналадағы ортаға бейімделуінің мүмкіншілігі бұзылса қалыпты реакциясы патологиялыққа ауысады.Бұл ауысуы баланың жүріс тұрысынан білінеді.

Наразылық реакциясының клиникалық көрінісі әр түрлі.Бұл реакциялар пассивті және белсенді болып екіге бөлінеді.Үйденкету пассивті наразылық реакцияларға жатады.Белгілі бір жағдайда бала үйден,мектептен қашып,ел кезе бастайды.Мұндай балалар ата анасынан тығылып,шатырларда,үй астында қонып,күні бойы қаланы кезіп,үйінен алысқа кетіп,қарны ашады.Наразылық пассивті реакциялар анорексия,энурез,энкопрез,элективті мутизм ретінде білінеді.

Наразылық белсенді реакциялар жиі кездеседі.бұлардың басталуыда ,ағымы да күшті болады.Өкпелеуге байланысты тасқынды эмоционалды реакция пайда болып,ашу қысады.Кейде мұндай реакциялар ұзақ зақымдану жағдайында болады.Мысалы ата анасы ажырасқанда,екінші рет күйеуге шыққанда не үйленгенде.Онда балалар заттарды бұлдіріп,лақтырып,дөрекілік көрсетіп,тыңдамайды.Еліктеу реакциясы.Бұл реакция наразылқ ретінде,потологиялық және физиологиялық болады.Бұған шылым тартыу,наркотиктерді қолдану,ата ананың әлеуметке қарсы жүріс тұрысы. Гиперкомпенсация реакциялары туралы Адлер жазған.Бұндай реакциялар кемтар балаларда болады.Осы кезде кемтарлықты жасыратындай жүріс тұрыс болады.Балалар шамданған түр көрсетіп,олардың қылықтары айналадығылар үшін қиындай түседі.Қалыпты реакциялар шиеленіссе,отбасымен мектептің шегінен шықса,басқа реакциялармен қабаттаса патологиялыққа айналады.Бұл кезде шаршау,жүдеу,тәбет бұзылуы,бас ауруы сияқты невротикалық бұзылулар болады. Балалармен жасөспірімдерде де ересектердегі сияқты психогенді аурулар жалпы жазылумен аяқталады.Бірақ психиканы зақымдандыратын жағдайдың әсерін тоқтатпаса ауру көпке созылады.Сол кезде адамның мінез құлқы,жеке басы тұрақты түрде өзгереді.Осының нәтижесінде невротикалық дамулар сияқты жаңа аурулар мен психопатия арасындағы өгерістер пайда болады. Емдеу мен алдын алу. Балалардың неврозын емдеуде негізгі орынды психотерапия алады.Жас балаларда негізгі тәсіл ретінде ойнау психотерапиясы қолданылады.Отбасылық психотерапия,отбасы мүшелерінің арасындағы қарым қатынасты дұрыстау,баланы дұрыс тәрбиелеу.Ауруды дәрігерлер арқылы,транвилизаторлар,антидепрессанттар, аз мөлшерде( баланың жасына қарай)нейролиптиктер арқылы емдеуге болады. Мұндай басқа жалпы организмді нығайтатын заттар (витаминдер,калций глюканаты,темір препараттары) физиотерапия (досанваль,калций иондары, бромды электрофорез,электірлік ұйқы).Энуризде инерефлексотерапия жақсы нәтежие береді. Ауруларды емдеуде баланы өз күшіне сендіретін,жазатын,кемістік сезімдіжеңетін,мектеп бағдарламасындағы кемшілікті жоюға арналған емдеу педагогикасының маңызы зор. Алдын алу.Балалар мен жасөспірімдердің психогенді аурулардын алдын алу үшін отбасындағы қарым-қатынасты,тәрбиені түзу жолға қою қажет. Мінез құлқында тежеу мен мазасыз белгілері бар балаларды психикалық шынықтыру керек.Ата-анасынан ажырасу,танымайтын кісілер не жануарлармен кездесу,қараңғыда болу сияқты балалар қорқатын жағдайларда белсенділік,ынталық,қиындықты жеңу т.б. әдеттіқалыптастыру қажет.Ұжымда тәрбиелеудің және жолдастарын сұрыптаудың маңызы зор. ПСИХОПАТИЯ Кісінің екпіндеуі (акцентуация) Белгілі неміс психиатры К.Леонгард (1968) қалыпты адамның шеткі варианты ретінде мінездің екпіндеуін жазады.К.Леонгард (1981) өзінің “Кісінің екпіндеуін” деген кітабында қалыптасып келе жатқан жеке адамның екпіндеуі оның жекеленген белгілері арасын бөлу үнемі оңайға түспейді деп жазды.Сонымен қатар кісінің екпіндеуі және паталогиялық мінез (психопатия) туралы түсінікті бөліп қарайды.К. Леонгард қісінің екпіндеуі мінездемесін бере тұра, олардың клиникалық типтерін көркем әдебиеттерінде талдайды. Ол орыс психолог-жазушылары арасынан Л.Толстой мен Ф.Достоевский шығармаларында осы типтердің жақсы көрсетілгенін жазады.”Кейбір сыншылдардың ұғымы бойынша Достоевскийдің кейіпкерлері потологиялық түрде сипатталған деп жазды ол.Бірақ бұл пікір қате. Достоевский, қызықты түрде жазды. Іс жүзінде оның барлық кейіпкерлерінің қалыпты мінезі бар”Екпіндеу дегенді ол мінез белгілерінің дәрежиесінің күшеюі деп түсінеді.Көптеген мінез белгілерін екпіндену не мінездің түрлері екенін айыру өте қиын.екпіндену белгіленген жекеленген мінез ерекшеліктеріне қарағанда аз болады.Екпіндену деген сол жекеленген,бірақ потологияға( потологиялық мінезге) оңай ауысатын белгілер.Екпіндену белгілері басыңқы болған жағдайда кісіге аз қалдырып,мінездің потологиясына ауысуы мүмкін.Осыған қарамай Леонгардтың айтуы бойынша екпіндену потологиялық емес. Басқаша тұжырымдасақ-деп жазады Леонгард,біз қалыпты деп тек орташа адамды ғана санауымыз керек еді,ал осы орташадан ауытқуды потология деп білуіміз керек болар еді. Осыған байланысты орташа дәрежеден айрықша айырмашылығы бар адамдарды біз қалыптан тыс деп санауымыз керек болар еді.Бірақ кісінің екпіндеуі дегенде Леонгард “кісі” деп ұнамды мағынада айтып, оны “айрықша психикалық құрлысы бар”адам санаған.Орташа адамды”сөзсіз” қалыпты деп, мұндай адамды қисық өмір жолына, ауруларға,әдеттен тыс жағдайларға, жолы болмаушылыққа кездеспейді деп айта отырып,оның ұнамды ерекшелігі болуы дүдәмал.Екпіндеуде ұнамды әлеуметтікжетістіктердің мүмкіндігімен қатар,ұнамсыз әлеуметтік зарядтардың потенциалды негізі қаланған. Арнайы жүргізілетін зерттеулер Берлин қаласындағы адамдардың мақсатқа талаптануына және шенқұмарлыққа байланысты 50 % екпіндеушілер,ал қалған 50%стандартты типті екенін көрсетті.Басқа мемлекет халқында мұндай мәліметтер басқаша болады.Кейбір екпіндеуші кісілер біздің алдымызда ұнамсыз болып көрінеді,оның себебі өмірлік жағдайлар оларға ұнамсыз әсер етіп,бірақ басқа жағдайда сирек кездесетін адамдар болар еді. Балалар мен жасөспірімдер мінезінің екпіндеуі және психопатияларын толық А.Е. Личко (1977)тексерді.Оның ойынша мінездің екпіндеуі қалыпты нұсқаның шеткі және тұрақсыз түрі бола тұрып,психопатиялардың қалыптасуына ыңғайлы негіз болады. Қалыптасып келе жатқан жасөспірімге әсерр ұзақ және қайталанған түрде қолданылуы керек. Балалар мен жасөспірімдерге аз қамқорлық не қараусыздық, “отбасындағы табынушылық”, “жетім”ретінде тәрбиелеу мінездің қалыптасуына нашар әсер етеді.Мінездің екпіндену типі,қате тәрбие типі және психопатия типінің арасында белгілі қарым-қатынас бар. ПСИХОПАТИЯ (патологиялық мінез) Психопатияның қайнар көзі балалық шақ. Психопатиялардың түрлі типтері әр түрлі жаста қалыптасады. Балалар мен жасөспірімдерде психопатия белгілері білініп жетілген кісіде аяқталады.Психопатия –аурудан тыс,бірақ “ патологиялық мінез”.Бұл адамдарда ақыл-ой, интелектуальды мүмкіншілік қалыпты не қалыптан жоғары болуы мүмкін. Бірақ эмоционалды-жігерлік кемеліне келмеуі заңды түрде қалыптасады.Патологиялық мінездің қалыптасуы биологиялық және әлеуметтік себептерге байланысты. Биологиялық себептерге тұқым қуалаушылық, құрсақтағы,не туғаннан кейінгі ерте “2-3 жасқа дейін” зақымдану жатады. Әлеуметтік себептерге отбасындағы,ортадағы ұнамсыз жағдайлар жатады. ПСИХОПАТИЯ ТИПТЕРІ. Қозу типі. қоудың алғашқы белгілері 2-4 жаста білінеді,басқаша айтқанда бірінші жастық дағдарыс кезінде. Бұл мерзімде балалар өз құрдастарына қарағанда өте қозғалғыш,қозғыш,кейде ызаланып айналадағыларды ұрады,тырнайды және тістейді. Олар қатты қиқарланып,айтқанын істемесе наразылық ретінде еденге жатып,оған басын соғып, қатты жылайды, балалар ұжымында сыйыспай,бірден төбелесе бастайды.Мектептің бірінші класында мұндай реакциялар сиректейді.Бірақ мінез-құлқы қиын болады. Психопатияның бұл түрі ер балаларды қыздарға қарағанда жиі болады, олар жиі төбелесіп, сабақта тәртіпті бұзады.Оларға сөз айтсаң наразылық білдіріп,үйден не мектептен қашады,өз айналасында дау тудырады.Сабаққа дайындалмай,жақсы ақыл-ой мүмкіншілігіне қарамай жаман бағалар алады. Жазаланған соң үйлерінен қашып, мектеп пен отбасынан безеді.Мұндай жасөспірімдер өзін-өзі ұстай алмай,оңай қозғыш және агрессивті болады.Олардың көңіл-күйі аумалы-төкпелі, жылдам ызаланады. Қыр көрсетіп, батырсынып,наразылық реакцияларға, тәуелсізднуге, топталуға кіріп, үй мүлкін,машиналар ұрлап,тәртіп бұзады. Олар үйде де, интернатта да,ПТУ-да да тоқталмайды. Басқа қалаларға барып не өздерінің сыбайластарымен тұрып,темекі шегуге,арақ пен улы заттарды ішуге үйренеді. Оларды тәртіп бұзғандықтан жиі милицияға апарады. Мұндай жасөспірімдер ересек адамдарға қыр көрсету ретінде қан тамырларын кесіп,таблеткалар ішіп,ине,шеге,шыны жұтып,өзін-өзі өлтіруге әркет жасайды. Олар жыныстық қатынасты ерте бастауы мүмкін. Бұдан басқа вегативтік нерв жүйесінің бұзылу белгілері бетінің қызаруы,тыныс алуы мен жүрек соғуының жиеленуі ретінде,әсіресе эмоцияональдық ыза кезінде білінеді.Мектеп тапсырмасын орындағанда жұмыс кезінде қажып,әлсірейді. Қозу психопатия мінезі бар балалар мен жасөспірімдердің тәртібін реттеу қиын,бірақ мүмкін. Бұл жағдайда педагогикалық тәсіл қолдану керек. Бос уақыты қалмас үшін қатал режим, жоғарғы қозғалыс белсенділігін еске ала отырып,оны пайдалы ағымға бағыттап,осы адамға қажет-ау деген спорт түрімен шұғылдануға кеңес беру керек. Отбасындағы жағдайды жақсартудың маңызы зор. Мұндай адамдардың алкоголь,есірткі,улы заттарды қабылдаудың алдын-алу керек.Қозу психопатиясы адамдардың әсіресе жасөспірімдер мен бозбалалардың алкоголь мен есірткі қабылдауды олардың мінезінің психопатиялы белгілерін күшейтеді. Айтылған мінез-құлықтар бала кезінде басталып ересек адамдарда сақталады және күшейюі мүмкін. Психопатияның осы тобына қояншықпен ауырған адамда болатын кейбір ерекшеліктері ұқсас,эпилептоидты тип жатады ( бұл қояншық ауруы бар отбасында кездеседі,сондықтан оны гинетикалық жақындығы болғандықтан деп санайды). Осындай адамдар балалық кезінен бастап қабағы ашылмай,бәрін де жаратпай, қозғыштыққа және кәрілікке бейім болады. Жас кезінде (2-4 жаста) талабы орындалмаса, ұнамайтын тамақ берсе айналадағыларға әр түрлі заттарды лақтырып,өздерінің бетін, басын ұрғылайды. Кез-келген қолайсыз жағдайда-ыстықтаса,тоңса,қарыны ашса,бір жері ауырса мұндай балалар өзін-өзі шымшиды не тістейді.Олардын нашар көңілі ұзаққа созылады. Есейген балалар ересек адамдар айналасындағыға қастық ойлайды, мейірімсіз және кекшіл болады.Жасөспірімде,р үйден қашу, ел кезу, алкоголь мен накотиктерді пайдалану, жыныстық қатынасты бұрмалау сияқты әлеуметке қарсы әрекеттер жасауға бейімделген.Ересек адамдарда ауыр мінез қалыптасады. Алкогольды,улы заттар мен есірткілерді пайдалану психопатиясы бар кісілерді бұзық адамдармен сыбайластарды.Мұндай кісілер бұзықтардың жүріс-тұрысы мен сөйлеген сөздеріне еліктеп,денелеріне неше түрлі әшекей суреттер салады. Психопатияның қозу тобына кейбір авторлар гипертимдік типті жатқызады.Гипертимдердің басты белгісі үнемі көңілі көтеріңкі, денсаулығы жақсы, сергек, тәбеті мен ұйқысы жақсы, әрекет жасауға талпынғыш, көп сөйлегіш,жылдам қозғыш.Оларға жеңілтектік,тәртіпсіздік, тентектік тән.Бастаған істі аяғына жеткізбейді. Олардың жиі наразылығы,сәнді киінуге еліктеуі, темекі шегуі мен арақ –шарап ішуі көбіне әлеуметке қарсы әрекет жасаттырады. Гипертимдік жеке адамдар қозғыш,истериялық және тұрақсыз типтерімен үйлеседі. Тұрақсыз тип. Тұрақсыз психопатиятипінің белгілері 11-12 жастарда білінеді,мұның негізгі белгісі жас бабалардың қалыпты психикасы ретінде білінетін эмоциональдық тұрақсыз ерік.Еріктің жоғары түрлерінің және психикалық жетілуінен эмоциональдық тұрақсыз ерік пайда болады.Тұрақсыз психопатиялы адамдардың жоғары ерікті қызметі жетілмегендіктен өзінің сол сәттегі тілдегі мен әуестігін тежей алмайды.Оларда қалыпты адамдарға тән әрекеттерінің күрделі себебі жоқ..Егер қалыпты жағдайда әрекеттің себебі белгілі бір мақсатпен ,міндетпен,қарызбен байланысты болса,ал олардың негізгі мақсаты тек рахаттану.Бұлардың әрекеттері мен ниеттері тұрақсыз, сондықтан тілектері тұрақсыз және өзгеріп отырады.Олар бастаған жұмысын аяқтамай, ақыл-ойы қалыпты не жолғары болуына қарамай істері жеміссіз болады. Білімдері үстүртін ,таяз болады, себебі олар білімді жылдам қарғып алып,оған деген ықыласын жоғалтып,жылдам ұмытады.Эмоциялары тұрақсыз болғандықтан жылдам достасып ,жылдам ажырасады,келешегін ойламайтын қамқорсыз және бейқам болады.Олардың қарыз бен жауаптылық сезімі жетілмеген. Кейбіреулері мақтаншақтыққа асыра сөйлеуге бейім болады. Психопатияның тұрақсыз типінде жоғарыдағы көрсетілген белгілерден басқа құрт эмоциональдық қозушылық пен түршіккіштік болады.Олар өздерін ұстай алмай болымсыз нәрсеге ашуланады. Қозғыш психопатиялары адамдар бір-бірімен жылдам жақындасады.

Тұрақсыз психопатия белгілері көбінесе жыныстық жетілмеген бұрын не жыныстық жетілген кезде,ал кейде бала шағында білінуі мүмкін.Бұл белгілер жеңілтек,көп қимылды,сөзі, мимикасы және қимылы мәнерлі,ересек адамдармен емін-еркін қатынас жасап,әдепсіз ,мылжың,мақтаншақ,епті,тапқыр,қиял мен ойлап шығаруға бейімді болуымен білінеді. Олар сәбилік кезінде қозғыш болады.Мектепке дейінгі жастағы балалардың тәртібі мен ойындарында ұйымсыздық пен шашыраңқылық орын алады. Мектепте”балалық” белгілер көбінесе рақаттануға арналады.Мұндай балалар өзіне ұнаған іспен шұғылданады.Оларда мекткп жасына дейін қалыптасатын жұмысқа деген бейімділік және парыз сезімі жоқ.. Жаңа әсер алуы үшін ықыласы жоғары болғандықтан олар үйлерінен кетіп қаңғырғыш болады.Олар көшеде жүруді,көлікке,ұшаққа отыруды, дүкендер сөрелерін,бір көркем филімді бірнеше рет қарауды ұнатады.Кейде әр түрлі қалаларды аралайды.Өзітуралы болмаған оқиғаларды ойлап шығарып,оны кездескен адамдарына айтады. Олар оңай сенгіш және әлеуметтік ұнамсыз тәртіп түріне еліктеп,алкоголь,улы және есірткі заттарды қолдануға үйреніп, жаман сөздерді қолданып, жыныстық қатынасты ерте бастап, “сәтсіз махаббат” болған жағдайда өзін-өзі өлтіруге әрекет жасайды. Мұндай тәртіпті түзету үшін әр баланың өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып,міндетті түрде еңбекпен тәрбиелеу керек. Ұйымдасқан еңбек пен бақылау жағдайында, ұнамды тәрбиенің арқасында мінездің потологиялық ерекшеліктері түзелуі мүмкін. Эмоциональдық –еріктік тұрақсыздық жасқа байланысты бәсеңдеуі мүмкін.Адамның кемеліне келуі, тынышталуы мен әлеуметтік бейімделуі 35-40 жаста болады. Мұндай өзгеріс ұнамды жағдайда болады.Қолайлы жағдайда олар бейімделе алмай, маскүнем, нашақор болады. Уақытында қолданылған демеу мен тәрбие шаралары айтылғандай өзгерісті болдырмайды. Ауруы ұлғайған кезде өтем болмаған ( декомпенсация) жағдайында ауруды психиатриялық стационарға жатқызып, мінезін түзететін дәрілерді қолдану керек. Истериялық ( өзімшіл)тип. Истериялық психопатия клиникасының негізгі белгісі айқынды дарашылдық,не болса да айналадағылардан бөліну,бірінші болу. Барлық жұртты өзіне қаратып мойындатуды тойымсыздықпен көксеу осы типке тән қасиет. Неміс психиатры Шнейдер мндай адамдарды “ мойындатуды көксеу” деп атады. Истериялық психопатия жыныстық жетілмеген және жыныстық жетілген кезде, кейде жас балаларда да кездеседі. Психопатияның осы түрі әйелдерде жиі, ал кейде ерлерде де болады. Мұндай адамдардың дарашылдығы, мойындатуды көксеуі жасандылық, қоқилану және қыр көрсету мен болады. Бұлардың негізгі қызметі басқалардан артықшылығын көрсету, назардың ортасында болу. Олардың әлеуметтік жетілмеуі жігердің аз, ынталық қабілеттің болмауы, еңбекке деген немқұрайлықретінде білінеді. Олардың көңіл-күйі өзгермелі және тұрақсыз болады. Оңай иланады, өтірік пен қиялға жақын болады. Олардың тәртібінде қарама-қарсылық кездеседі. Кейбіреулерге олар жұмсақ және мейірімді, ал басқаларға дөрекі, қатыгез және мейірімсіз болады. Оларға жасандылық пен жалғандық тән. Олардың әр бір қозғалысы айналаға күшті әсер ету үшін халыққы, көршілерге арналған. Мұндай балалар бала бақшада, артынан мектепте басқа балдарды билкп – төстеуді жақсы көреді. Олар таңертеңгі спектакельдерде ән айтып, өлің оқып, билегенді жақсы көріп, күншіл және қызғаншақ, айналадағылардан бөлек көріну үшін жарқырай, сәнді киінеді. Қыздар жарқыраған косметика мен әшекейлі заттарды пайдаланады. Өзінің негізгі мақсатын орфндау үшін ел назарын өзіне аударып, үлкен қаржылылықты көрсетеді. Олардың талаптану дәрежесі жоғары болады. Тілегі мен мүмкіншілігі сәйкес келмегеніне қарамастан, сол дәрежеге жетуі үшін әр түрлі әреке жасайды, мүмкіншілігінің жетіспеушілігін олар ойдан шығаруы және қиялы арқылы толықтырады. Оларға жалғандық пен қиял тән. Өздеріне назар аудару үшін әр түрлі болмаған жағдайларды ойынан шығарады. Ата-анасы барлар көшедегі кездескендерге ата-анасының өліп қалғанын не тастап кеткенін айтады. Өздеріне аяулық туғызып, сеніммен қарсы алған таныстарында тұрады. Мектепте мұндай балаларда сыйыспаушылық пен ұрыс-керіс болады. Өздерінің мінез-құлқы және бірінші болу үшін ұмтылыс айналадағылардың жек көрушілігін тудырып олармен жиі ұрсады. Назардың ортасында болу үшін неше түрлі қиялы оқиғаларды ойлап шығарады. Кейде олар өз қиялына сене бастайды. Мысалы, ата-анамыз, шет мемлекетке кетті, ол жақтан заттар, бұйымдармен киімдер жібереді дегенді айтады. 8 жасар қыз оны нағашысының сүйетінін, қыздың да оны сүйетінін және ол оның әйелі екенін айтады. Бала қару, зеңбірек тауып алғанын, оны үйдің жанына көміп тастағанын айтады. Бір қыз белгілі актердің сүйетінін айтып «маған ұсыныс жасады, зорламақ болды» дегенді айтады. Ер балалар өздерінің зорлау мен ұрлыққа қатысқаны туралы жалған айтады. Истериялық психопатияға дарашылдық, басқалардың тілектерімен санаспау, жоғарға талаптану, қызғаншақтық, күншілдік, барлық жолдар арқылы өзіне назар аудару, жөтелу, құсу, дауысын жоғалту, жығылу, булығу, шашыраңқы қозғалыстар сияқты истериялық реакциялар туады. Жыныстық құштарлық бұзылғандықтан жыныстық қарым-қатынас ауытқып, беймазалылық болады.Шынында ауруы бар кісілер, әсіресе қыз балалар, әйелдер кейде «өз ауруына кетіп», өздеріне көңіл аударуды талап етеді. Мұндай жағдай олардың дарашылдығына сәйкес өте сенгіштігімен не өзін - өзі сендірумен байланысты. Истериялық психопатияға бейімделген жасөспірімдер мен боз балалар қыр көрсету үшін өзін-өзі өлтіруге әрекет жасайды. Өзін-өзі өлтіру әрекеттің дағын қалдыру үшін венасын кеседі де таблетка ішеді. Олар көбінесе хат жазып, көбіне көрінетін жерге қояды. Мұндай қыр көрсетулер кейде қайғылы аяқталады. Жасөспірімдердің әуестенуі басқалардан ерекше болам деген тілекке байланысты. Біраздаған көркемдік қабілеті болса олар қуана-қуана көрскем өнер үйірмелеріне, ансамбльдерге қатысады. Истериялық психопатиялы бозбалалардың тәртібі басшы болғандықтан үнемі көңіл көтеруге, рахаттануға, арақ-шарап, есірткі және улы заттарды қолдануға, батырсынуға арналған. Есейгенде көрсетілген қасиеттер сақталып, одан әрі білінеді. Жасөспірімді тәрбиелеуге арналған емдеу педагогикалық жұмыс ең алдымен олардың қабілеті мен көңіліне сәйкес үнемі еңбектенуге дағдыландыру. Ата-аналары, мұғалімдер мен дәрігерлер жұмылып біріккенде нәтиже шығуы мүмкін. Психастениялық тип. Психопатияның бұл типі аяқталған түрінде негізінен ересек адамдарда кездеседі. Бірақ кейбір психастениялық белгілер жас кезде де білінеді. Мұндай балалар қорқақ, көңілшек, барлық жаңалықтан қорқататын жоғары сезімді болады. Мектеп жасындағы балалар өте мазасыз, тек өзі туралы емес жақындары, әсіресе шешесі туралы күмәнданады. Олар үнемі «бір жаманшылық» бола ма деп қорқады, белгілерге сенеді, ырымшыл болады, бақытсыздықтан сақтану үшін салт жөн-жоралар жасайды (мысалы, мысық жолды кесіп өтсе, ештеңе болмас үшін орамалының шетін түйеді). Балалық кездегі міңездің ерекшеліктері: қорқақтық, күмәнданғыш, жасқаншақтық, ұялшақтық, тартыншақтық, сенбеушілік, көңілшектік, мазасыздық, өкпешелдік, тұйықтық және сонымен қатар жұмсақтық, ақкөңілділік, жақсы көрушілік. Үнемі «бір нәрсе болып қала ма?» деп ойлау тынышсыздандырады, қорқытады, өзіне-өзі сенбеушілік өзінің толық сапалы емес екенін көрсетеді. Психастеникалық жеке адамның ең маңызды белгілері тартыншақтық, өзіне-өзі сенбеушілік, үнемі күмәндану, өзін талдау, өзін «қазу», қазіргі болған емес көбінесе болатын не болуы мүмкін оқиғаларға көңілшектік көрсету. Қазіргіге қарағанда болашақ қауіп пен сәтсәздік азапты көрінеді. Мұндай адамдардың интеллекті жоғары. Бірақ балалардың оқуы көбінесе төмен болады, оның себебі ауызша жауап бергенде өте тыңышсызданып, дайындалған тапсырманы жақсылап айта алмайды. Жазуша тапсырмаларды тырысып, адал ниетпен, ұқыпты орындауға қараймай тартыншақтықтың, қайталап өзін тексерудің арқасында олар класс жұмыстарын соңғылардың бірі болып орындайды. Мұндай адамдар өз режимін, жұмысын орнын (класын) ауыстыруды жаратпайды, өмірдегі өзгерістен қашады, жаңа, таныс емес істерге өте қиын түрде қосылады. Олар үнемі бір нәрсені дұрыс жасағанын не бір затты ұмытпауын қайта-қайта тексергісі келіп тұрады. Ауру түрдегі тақуашылық, белгілі бір тәртіпті міңдетті түрде орындай отырып, белгілі стериотипке байлану жабысқақтық түрде болады. Жұмсақтығына, адалдығына, көпшілдігіне қарамай, жаңа адамдармен үйлесуі қиын, алдағы болатын жаманшылық пен төбелестен қорқады. Мұндай балалар өздерін жақсы сезінетін кішкене топта ойнағанды жақсы көреді. Бұлар жақсы көретін жолдастары және жақындарымен ажырасқанда қатты қайғырады, өкпешіл, қатты сөзді нашар бағаны қатты сезінеді. Міңезінің психастеникалық белгілері бар жасөспірімдер мұғалімдердің, ата-аналарының, үлкендердің қоған талаптарына жауапты қарап, олардың үмітін ақтауға тырысады. Сабақты, затты жақсы білу үшін, өзін кемеліне жеткізу үшін жасөспірімдер интеллектуальдық іспен әуестенеді. Жоғарыдағы көрсетілгендей басқа жасөспірімдерге тән наразылық, тәуелсіздендіру, әлеуметсіз әрекеттер мұнда кездеспейді. Үйден қашып кету, алкоголь мен наркотиктерді пайдалану болмайды. Әлеуметтік бейімделу көбінессе сақталады. Психопатияның психастеникалық типінен басқа осы типпен ұқсастығы бар астениялық тип бөлінеді. Үркектік, қорқақтық, қараңғы мен жалғыздықтан қорқып, жүрексіздік, ұялшақтық, үлкен шулы топтардан қашу, өзінен кішілермен ойнау, тыныш ойындар, сурет салу, жабыстыру, айтқанды тыңдау астенияалық типке тән белгілер. Осы типті балалар шулы ойындардан қашып, үзіліс кезінде жекеленіп, төбелестерден қорқады. Олар тырысып оқиды, бірақ жауап бергенде ұялады, ынталы оқушы болудан қашады, көптің арасынан бөлінбеуге тырысады, өзіне ортақ назардың аумауын, белгісіз болып қалуды және ешкімнің тиіспеуін қалайды. Ересек кезде семья құруы қиынға түседі. Психастеникалық типтің астениялық типтен айырмасы олардың барлық қорқуы мазасыздануы «бір нәрсе болып қалмасын», өздерімен жақындарында күтпеген бақытсыздық болмауы үшін келешекке бағытталған. Шизоидты тип. Шизоидты не аутизмдік патологиялық тұйықтық. Онда ең алдымен жасырынды тұйықтық және айналадағылармен қарым-қатынас жасауға ықыласы мен қабілеті жоқтығы байқалады. Айналадағы әлемнен бөлектену, ішкі дүниесі бай бола тұрып сыртқы көрінісі кедей, тәртібі мен эмоциональдық қайғы-қасіреті, қарама-қайшылық тән. «Олардың эстеникалық сезімі нәзік, принциптік және жалпы адамдық мәселелерде жанын қиып, басқа адамдарға молынан сезімталдық көрсетіп, ал жанындағы адамдардың қайғысы мен қуанышын оларға түсіну өте қиын», деп жазды П.Б. Ганнушкин (1933). «Шизоидты, аутизмдік» (ауто –мен, аутизм - өзімен шұғылдану) деген аты бұл психопатияның босаң өтетін шизофренияның кейбір ерекшеліктерімен ұқсас болуынан. Жас кезде диагнозын қою қиындыққа түсетін және тіпті мүмкін емес психопатияның басқа типтеріне қарағанда шизоидты психопатияның белгілері бала кезден жақсы білінеді. Шизоидты психопатия баса типтерге қарағанда сирек болады, ұлдарда жиі кездеседі. 2-4 жастағы балалардың міңез-құлқы құрдастарына қарағанда ерекше болады. Ата-аналары олар туралы былай дейді: «Басқалардай емес», «тыныш, жалғыз ойнаушы еді, бір ойнаған ойыншығымен ойнайтын, ештеңе сұрамайтын, еркелеуді ұнатпайтын» . мектепке дейінгі жасында өз құрдастарынан тасаланып, бірге ойнаудан қашады. Бұл дамуда үйлесімдік болмағандықтан, қайшылықтан ақыл-ойдың дамуы жылдамдап, қозғалыс қызметі керісінше нашар дамиды. Үлкендердің көмегінсіз оқуды ерте үйреніп, бірақ бәтеңкесінің бауын байлай алмайды. Сөйлескен кезде олардың жасына сәйкес емес білімінің барлығын, ересек адамдарды таң қалдыратын көптеген сұрақтар қойып, білуге құмарлығын көрсетеді. Олар дерексіздікке жоғары ынта көрсетіп, әлемнің пайда болуы, табиғат пен өлім туралы сұрайды. Мектеп жасында олар белгілі бір сабаққа қызығып, сол сабақты күшті оқи бастайды (мысалы, математиканы, астрономияны, психология мен пәлсапаны). Ақыл-ой дарындылығы бола тұра, киімі мен тамақ қабалдағанда салақтық пен ұқыпсыздықты көрсетеді. Барлық қозғалу әдеттері қиын болғандықтан олардың жазуы ұқыпсыз болады. Олар аз қозғалады, шулы ойындарды жаратпай, айналадағы ортаға оңай бейімделе алмайды. Өздерінің іштеріндегі қайғыларын ешкімге айтпағандықтан олармен қарым-қатынаста болу қиындыққа соқтырады. Сырттай суық және қол жетпестей көрінгенімен кейбір адамдарға өте сезімтал, жарқын болады. Жақындарымен қарым-қатынаста бола алмаса да отбасындағы ұрыс-керіске қатты қайғырады. Мұндай балалар кітаптарға көңіл аударып, көп оқиды және бұл жұмысты басқалардан жақсы көрінеді. Өзімен-өзі болғандықтан олар уақыттарын дұрыс пайдалана алмайды. Жалқау сияқты көрініп, көбінесе өз ойларымен болып, алаңғасар және жинақы емес, бір жұмыстан екіншісіне оңай ауыса алмайды, үнемі кешігеді, класта жақсы оқушы болып саналғанымен өнімділігі төмен болады. Сырт жағынан көңілсіз, зеріккен болып, көбінесе үлкендермен қарым-қатынасты жақсы көреді. Жыныстьқ жетілу кезінде барлық белгілері өткірленіп, кейбір ерекшеліктері айқын біленеді. Мысалы, кейбіреулерінде көбінесе тұйықтық өкпешілдік, ренжігіштік, толық сапалы емес сезімі өткірленеді («сензитивтік» не «астениялық»), басқалар тұйықтықтан басқа табандылық, өте бағалы ықыласқа жету үшін «қажырлылық» көрсетеді («экспансивті», «стеникалық» шизоидтар). Қолайсыз жағдайлар әсер еткенде шизоидтарға психогенді «психикалық зақымның әсерінен») ерекше реакциялар болады. Осының әсерінен ренжу мен сезім өткірленіп, іштей қайғырып, өзінің ауырған жақындарына жайбарақат қарайды. Шизоидты балалар қиялға бейім, өте құнды іспен шұғылданып, (электр тогімен шұғылдану), өмірлері бірқалыпты болады. Шұғылданған бағытында олардың кейбір жетістікке жетуі әлеуметтік бейімделудің арқасында болады. Ұнамды өнегелі мақсат пен өткірленген қоғамдық қарыз, жақындарының алдындағы жауапкершілік олардың өмірге бейімделуін жақсартады. Психопатияның балалық пен жасөспірімдік кезінен қалыптасуын біз жоғарыда көрсеттік. Оның қалыптасуы негізінен ересек жаста аяқталады. Психопатияның шизоид пен истерия сияқты түрлері бала кезден біліне бастайды. Өмір бойы психопатиялық жағдайлар әсіресе айналадағы ортаның жағдайына байланысты өзгеріп отыруы мүмкін. Психопатиялық адамдардың ішінде басқаларға қарағанда жоғары интеллекті бар, дарынды кісілер аз болмайды. Бірақ, жоғарыда көрсетілген эмоциялық ерекшеліктерге байланысты мұндай адамдардың отбасы мен ұжым арасында бейімделуі қиындыққа әкеліп соғады. Егер айналадағы жағдай ұнамды болса психопатиясы бар кісілер бейімделіп, олардың психикасы қалыптасуы мүмкін. Өмірдегі кездесетін қиыншылықтар, отбасы мен жұмыстағы болатын ыңғайсыздықтар адам міңезінің барлық ерекшеліктерін шиеленістерін, нерв жүйесінің қызметі оңай бұзылады. Егер психопатиясы бар кісілердің жағдайы қалыптасса, оларға дәрігерлік көмектің қажеті жоқ. Жағдай қалыптаспаған кезде ол адамға әр түрлі ем қолданып, ең алдымен психотерапия шараларын қолдану керек. Психопатияларды емдеу балалар мен жасөспірімдерде негізінен педагогикалық шаралар арқылы жүргізіледі. Бұл жағдайда дәргер мен педагогтың эмоциональдық әсері негізінен емдеуге көмегін тигізеді. Емдеу педагогикасы арнайы жеке адамға не топқа арналған тәрбие мен педагогтық тәсілдер мен әдістерден құралған. Психикалық ауыртпалықтардың ерекшеліктері мен психопатиялардың әр түріне тән міңездің бұзылуына сәйкес жасөспірімдерді білім мен еңбекке дағдыландыру үшін емдеу педагогикасы педагогтік пен тірбиелік жұмыстарды жүргізуді ұсынады. Жасөспірімдердің айналасындағы ортаны (отбасы, мектеп, құрдастары) сауықтыру өте маңызды принцип. Аурухана жағдайында емдеу-түзету және тәрбиелік шараларды педагогтар, тәрбиешілер, медициналық персонал бірге өткізуге міңдетті. Педагогтық жұмыс емдейтін дәрігердің басшылығымен өткізіледі, ал емдеу –түзету шараларының жоспарын дәрігер мен педагог бірігіп жасайды. Түзету жұмысында отбасының мектептің және емдеуші мекеменің күші бірігу керек. Түзету-тәрбие шараларының негізінде еңбек пен демалудың бара-бар кезектігі қатты қадағалануы керек. Еңбекке үйрету мен тәрбиеде жасөспірімнің жеке басының ерекшеліктерін, оның ықыласы мен мүмкіншілігін еске алу керек. Емхана жағдайында жүргізілетін жұмыстар ата-аналардың тәрбиедегі қателерін түзетуге бағытталып, отбасындағы қарым-қатынасты дұрыстауға ұсыныс беруі керек. Дәрігер мен педагогтың психогигиеналық жұмысы ата-аналардың балаларының мектепте алған бағаларына дұрыс қаруды көздеп, балаға қойылған талаптың оның мүмкіншілігінен асатынын түсіндіру. Төменгі баға алған баланы ұрып-сұғуға тиым салынады. Емдеу-түзету жұмысы психотерапия және дәрілер арқылы жалғасады. Психотерапия әдісін таңдау психикалық жағдайға, жеке адаммен не топпен өткізуге байланысты. Емдеуде тәртіпті түзетін дәрілер қолданылады. Психопатиялардың алдын алу жалпы психогигиеналық шараларға екіқабат әйелдің сауығуына, дұрыс босануына, балалардың жұқпалы және басқа ауруларының алдын алуға, дұрыс тамақтануға тіріледі. Мұнан басқа балалардың айналасындағы адамдардың, ата-аналардың отбасындағы қарым-қатынасының маңызы зор. Бала тәрбиелетін мекемелердің тәрбиешілері мен мектеп мұғалімдерінің атқаратын ролі де үлкен. МАСКҮНЕМДІК. (Ұзаққа созылған маскүнемдік, ұзаққа созылған алкогольды улану, алкогольды токсикомания, этилизм) Маскүнемдік – спирттік ішімдіктерге патологиялық түрде құмартудың арқасында болатын прегредиентті ауру. Алкогольды ішуді қойғаннан кейін абстинентті («бас жазу») синдром дамиды. Алкогольды ұзақ уақыт ішкенннен соң тұрақты соманеврологиялық бұзылуылар және психикалық кері кету болады, ұзақ уақыт маскүнемдік қалыптасып, өзіне де, қоғамға да әлеуметттік зиян келтіреді. Тәртіпті бұзу маскүнемдіктің әлеуметтік салдарынан болады. Алкоголь психотропты әсер етіп, адамды мас қылады. Жедел ағымды мас болу. Күшті алкогольды улануда этил спирті ең алдымен орталық нерв жүйесіне әсер еткендіктен адамның көңіл-күйі көтеріңкі болады. Клиникалық түрде емес мас болудың үш кезеңі бар: жеңіл, орташа, және ауыр. Мас болудың әр түрлі кезеңінде қанша болатын алкоголь мөлшерін биохимиялық тәсілдер арқылы анықтауға болады. Мастықтың жеңіл түрінде қандағы алкоголь мөлшері 0,5-1,5 %, орташа кезеңінде 1,5-2,5 %, ауыр түрінде 2,5-3 % болады. Қандағы алкогольдың мөлшері 5 %-тен асса адам өледі. Биохимиялық мәліметтердің мас болудың деңгейін анықтауда маңызы зор, бірақ маскүнемдікті анықтауда клиникалық әдіс негізгі болып саналады. Алкогольды мастықтың клиникалық көрінісі тек алкогльдың мөлшеріне емес жеген тамаққа, дененің салмағына, денсаулыққа, жоғары нерв қызметінің типіне, адамның жеке басының сезгіштігіне байланысты. Мастықтың жеңіл түрі алкогольды қабылдағаннан соң бірнеше минуттың ішінде болады. Адам жылынғандай болып, бұлшықеттері босаңсып, рахаттанып, көңіл-күй көтеріліп, өзіне өзі сеніп, жалған оптимизм туып, мақтана бастайды. Мас болған адам көңілденіп, өлең айтып, би билеп, белсенді болып, қатты және көп сөйлейді. Мастықтың орташа түрінде кейде көңіл-күй көтеріңкі, кейде жүріс-тұрысы қозып, ашуланып, көңіл-күйі төмендейді. Мас болған адамның сөзі түсініксіз болады. Организмнің координациясы мен тепе-теңдігі бұзылады. Міңез-құлқы күлкілі, ал кейде өзгеріс білінбейді. Бұл кезеңде алкогольды «палимпестер» болып (еміс-еміс амнезия болады) тек жартылай не істегенін есінде сақтайды. Мастықтың ауыр түрінде сана ұзылады. Қозғалысында координация жоқ, сөйлегені түсініксіз, үзінді ретінде. Кейде қояншық тәрізді булығу болып, еріксіз несебін және нәжісін жіберіп қояды. Мас болудың ауыр түрінде сананың қарауытқан бұзылуы болғандықтан ол адамның есінде ештеңе сақталмайды. Мас болудың атипті түрінің бірі – патологиялық мастық. Алкогольды аз мөлшерде қабылдаудың өзі патологиялық мастыққа әкеліп соқтырады. Патологиялық мастық әлсіреген, ауры соматикалық аурулармен ауырған, миы зақымданған, қозғыш психопатиялық адамдарда жиі кездеседі. 50-100 г алкоголь қабылдағаннан кейін патологиялық мастық болуы мүмкін. Оның дамуы мен ағымы қатты болып, дәрігердің көмегенсіз қалады. Аурудың клиникалық көрінісі көргендердің айтуы бойынша, қылмыс жасағанда куәләрдің көрсетуі бойынша анықталады. Клиникалық көрінісінде күшті психомоторлық қозу болып, елестеушілік – сандырақ түрде қайғырып, үрейленіп, ашуланып, ырықсыздық әрекеттер жасауы сананың қарауытқан түрде бұзылуын көрсетеді. Патологиялық мастық бірнеше минуттан бірнеше сағатқы дейін созылып, соңынан ес-түсінен толық айрылады (толық амнезия болады).Патологиялық мастық бірден дамуы не физиологиялық мас болудан пайда болуы мүмкін. Мас болудың физикалық белгілері басынан бастап білінбей не физиологиялық паологиялық мастыққа ауысқан кезден бірден жоғалады. Патологиялық мастықта ауру адамның тұрпайы әрекеттері айналадағы жағдаймен байланыспайды. Мысалы, ауру адам мас болудың белгілерінен айыққан кезде, санасы қарауытқан жағдайда өзіне таныс емес адамды өлтіруі және соның жанында ұйықтап қалуы мүмкін. Оянған соң өзінің өлтірген адамның жанында жатқанын көреді. Мұндай адамдар өздерін ақтамай, болған оқиға үшін шын қайғырады. Патологиялық мастық өте сирек кездеседі және бір адамда екінші рет қайталанбайды.Физиологиялық мастықты патологиялықтан ажыратудың сот – психиатриялық тәжірибеде маңызы зор. Адам физиологиялық мас болу кезінде әлеуметке қарсы әрекеттер жасаса, ол қабілетті болып саналады. Ал, патологиялық мастықта адам қабілетсіз болып саналады. Жедел ағымды мастықтың диагнозы. Ең алдымен клиникалық белгілеріне негізделуі керек. Экспертиза жүргізетін дәрігер алдындағы адамның сыртқы пішініне жүріс-тұрысына, сөйлеуі мен ойлауына назар аударуылық-вегетативтік сынамалар жасайды. Ромберт позасын керек. Ол қарапайым зерттеулер жүргізіп координацияда, қозғалыстардың дәлдігі жоғалып, аяқ-қолдары дірілдейді. Бес рет айналдырған кезде, адамның көздері жүгіреді (нистагм). Оңай, қарапайым химиялық зерттеулер әдістері бар. Мохов-Шинкаренко әдісі бойынша дем шығарған ауада алкогольдың бар-жоғын анықтау (қабылданған алкогольдың 10 % өкпе арқылы бөлінеді). Хром ангидриді қосылған мақтаға түтік арқылы дем шығарғанда, ішкен алкогольдың мөлшеріне байланысты мақта қоңырланады. 0,5 л сыра не 150 мл арақ ішсе 4-5 сағаттың ішінде проба оң болады. Ал 0,5 л арақ ішсе, 15-18 сағат ішінде оң пробаны көрсетеді.Рапоппорт сынағы. Дистильденген суы бар пробиркаға күшті күкірт қышқылы және аз мөлшерде калий маганатын қосып, зерттеулушінің 1,5-2 минут ішінде шығарған демін түтік арқылы пробиркаға жібереді. Егер шығарған демде алкоголь булары болса, пробиркадағы алқызыл сұйықтықтың түсі мөлдірленеді. Бақылаудағы пробирка сұйықтығының түсі алқызыл болып қалады. Егер адам спиртте не эфирде ерітілген дәрі ішсе де пробирка он реакцияны көрсетеді. Сондықтан зерттеуден бұрын осы жағдайды анықтап алу керек. Көлік жүргізушілерін МАИ қызметкерлері арнайы электронды аспап арқылы тексереді. Лабараториялық жағдайда химиялық тәсілдер арқылы қандағы және зәрдегі алкоголь мөлшерін анықтап (газ-сұйық хроматография арқылы) осының ішінде негізінде мастықтың деңгейі туралы тұжырым жасайды. Зерттеудің қорытындысына сай акт жасалып, онда клиникалық және лабораториялық зерттеулердің мәліметтері қатынасады. Мастықты тәртіп бұзғанда, жұмыс орнында мас болып жүргенде тексереді. Тексеруге мекеме бастықтары, тергеу және сот органдары қатынасады.Мастықтың диагностикасын дәрігер-психиатрлар, нарколог-психиатрлар, басқа мамандықтағы дәрігерлер, (неврапатолог-психиатрлар, терапевтер) анықтайды. Күшті алкогольды улануды қайтару үшін төмендегідей емдеу коплексі қолданылады:1. Жұтқыншақты тітіркендіру арқылы (саусақтармен) алкогольдың иісі кеткенше құсу. Онан соң 5-10 тамшы нашатыр спирті не калий пер манганаты қосылған жылу суды беру (содалы су, бал қосылған жылы сүт).2. Тиімді түрде мастықтан айыру үшін құстыратын және алкогольды жек көрінішті жасайтын атропин (0,5-1 мл, 1 % еерітінді) және метранидазол (1,5-8 г-ға дейін) беріледі. 3. 0,01 г фенамин, 0,2 коразол (не 1-2 мл 10 % ерітінді тері астына жібереді) 0,1 никотин қышқылы беріледі.4. Бұлшықетке В₁ В₂ витаминдері аз мөлшерде инсулин, венаға глюкоза , С витамині жіберіледі.Көп мөлшерде физиологиялық ерітінді, камфора, кофеин, кордиамин, адреналин, лобелин, цитион беріледі. Оттегімен дем алу ұсынылады. Мастықтың ауыр түрінде седуксен (2-4 мл 0,5 % ерітінді), галоперидол (1-2 мл 0,5 % ерітінді) не амназин (2-3 мл 2,5 % ) беріледі.Маскүнемдіктің клиникасы. Ұзақ уақыт, көп жыл бойы алкогольды (арақ, коньяк, шарап, сыра) жүйелі түрде ішкеннен соң маскүнемдік қалыптасады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша жақсы дамыған елдерде маскүнемдіктің жайылуы 1000 адам ішінде 11 ден 44 дейін. Маскүнемдік көбінесе еркектер арасында тараған. Кейінгі кезде әйелдер арасында да баршылық. Маскүнемдіктің еркектер мен әйелдер арасындағы қатынасы орташа 6:1, ал кейбір мәлімет бойынша 1:1. Әйелдер арасында шараптық арасында алкогольды ішушілер көбейгендіктен маскүнемдік жасарып келеді. Маскүнемдікте тек орталық нерв жүйесінде ғана емес жүрек-қан тамырлар, асқазан, несеп-жыныс, ішкі секреция бездері жүйесінде де өзгерістер болады. Маскүнемдіктің үш кезеңі бар: Бірінші кезеңі бірнеше жыл алкогольды ішкеннен кейін болады. Мұнда организмнің алкогольге деген тұрақтылығы көтеріледі. Бұл организм реакциясының өзгергенін көрсетеді. Ауру адам алкогольды қанша қабылдағанымен мас болмайды, оған ол мақтанып, өзін «күштімін» деп санайды. Шынында организм тұрақтылығының көтерілуі – бұл маскүнемдіктің белгісі. Сонымен қатар көптеген адамда болатын қорғаныс ролін атқаратын құсу рефлексі жойылады. Ауру адамдарда алкогольге деген психикалық тәуелділік, олардың ойынан кетпейтін (обсессивті) ішуге деген құмарлық пайда болады. Көтеріңкі күй орнына ашуланшақтық, көңілсіздік орын алғандықтан мастықтың түрі өзгереді. Ес-түсінен айырылатын күшті мас болудың түрі пайда болады. Кейде ол мас болған кездегі кейбір жайттарды есіне түсіреді, ал кейбіреулері есінде мүлде болмайды. Ішкен алкоголь мөлшерін бақылау қабілеті жоғалады. Мас болу үшін ауру адамдар алкогольды басқалардан бұрын ішіп қоюға тырысады («алға шығу» белгісі). Бұл кезеңде өтірік айту, мақтаншақтық, мылжындық, сияқты жеке басында өзгерістер болады. Ішуге қаражат және жағдай табу күшейе түседі. Екінші кезеңінде абстинентті не «бас жазу» белгісі қалыптасады. Басқаша айтқанда организмнің алкогольге деген тәуелділігі дамиды. Мұндай тәуелділік 2-10 жылдың ішінде қалыптасады. Алкогольды қабылданған 6-8 сағаттан кейін адам есін жияды және онда өте қиын самотовегетативтік және нерв-психикалық белгілер біліне бастайды. Солардың ішінде тахикардия болып, жүрек аурып, артериялық қысым мөлшері көтеріліп, бас айналып және ауырып, аяқ-қол, дене, бас дірілдей бастайды. Кейде дірілдеу қатты болғандықтан ауру адам қолын қоя алмайды, жазуы бұзылып, тәбеті төмендеп, жүрегі айнып, құсып, іші өтіп, ұйқысы қашады. Ауру адамның көңіл-күйі нашарлап мазасызданып, қорқа бастайды. Жеңуге болмайтын алкогольге деген құштарлық пайда болады. Осы мезетте аз мөлшерде алкогольды қабылдау ауру адамның жағдайын жеңілдетеді. Аурудың асқынуына байланысты «бас жазу» белгісі үнемі және тұрақты болады. Егер аурудың басында «бас жазу» бірнеше күннің ішінде болса, артынан екі апта және онанда ұзаққа созылады. Абстинентті белгіні жою үшін ауру адамдар алкогольды 4-10 күн ұдайы ішеді. Біртіндеп ауру адамдардың есі төмендеп, интеллектуальды қызметі нашарлайды. Ол дөрекі, өзімшіл, өтірікші болып, отбасына қамқорлық жасамай, жұмыс орнын үнемі ауыстыра береді. Олар үйдегі заттарды сатып, иісті су мен басқа қоспаларды ішеді. Қисынсыз қалжыңдар, су мен басқа қоспаларды ішеді. Қисынсын қалжындар, анекдоттар айтып өзін-өзі мақтайды. Бұл кезеңде 10-13 % ауру адамдарда алкогольды психоз дамиды.Үшінші кезеңге маскүнемдіктің ауысуын организмнің алкогольге деген тұрақтылығының (толерантность) төмендеуінен білуге болады. Аз мөлшердегі алкогольден мас бола бастайды. Сондықтан олар арақтан шарапқа көшіп, өзі жалғыз іше беретін болады. Ол терең, әлеуметтік тұрғыдан құлдилап, еңбекке деген қабілеті жойылып, отбасына қамқорлық жасаудан қалады. Мұндай адамдар ұқыптылығын жоғалтып, өздеріне керек заттарды сатады. Жеке басында психопатия тәрізді белгілер пайда болып, орынсыз қалжыңдап, депрессивті реакциялар орын алып, өзін-өзі өлтіру туралы ойлар туады. Дөрекі түрде интеллект төмендеп, есі бұзылып, ұйқысы қашып, органикалық өзгерістер болады.

Екінші және үшінші кезеңдерде патологиялық қызғану болып (Отелло белгісі), жыныстық қабілет төмендейді.

Абстинентті белгі кезінде 1-2 аптаға созылатын депрессивті мен әрекеттер болатындықтан ауру адамды бақылау керек. Мұнан басқа улансыздадыратын заттар мен антидепрессанттарды беру қажет.

Екінші және үшінші кезеңдерде оларда соматикалық өзгерістер болады. Ауру адамның сыртқы пішінінде айтарлықтай өзгерістер болады: бет ісіңкі, қызыл, мұрны үлкейген, беткі қан тамырлары кеңейген, ерте түскен кәріліктің белгісі ретінде бетінде әжімдер болып, шашы ағара бастайды. Гастрит, гепатит, бауыр цирозы, жыныс бездері семгендіктен импотенция білініп жалпы және церебралды атеросклероз, гипертония ауруы сияқты ішкі ағзалар өзгерістері болады. Шеткі нерв жүйесінде полиневрит болуы мүмкін. Ауру адам жүдеп, бұл кезеңде психоздар пайда болады.

Дипсомания. Бұл маскүнемдіктің ерекше, салынып ішетін түрі. Сырттай білінбейтін қайғылы-ашулы көңіл-күй салынып ішу басталуының сылтауы болып салынады. Салынып ішу 2-3 аптаға созылыр, сол кезде тәулігіне 1-2 литр арақ ішіледі. Салынып ішу кенеттен аяқталады. Одан кейін қайғыру, қайғылы ашу жойылады. Дипсомания кезінде адам астан бас тартып, жүдейді. Дипсомания көптен бері белгілі, бұрынғы кездегі психиатрлар бұл ауруды маникальды-депрессивті психозға, ал кейбіреулері қояншық ауруына жатқызады.

Ертерек болатын не жасөспірімдер маскүнемдігі 13-18 жастардағы қалыптасқан маскүнемдікті ертерек болатын не жасөспірімдер маскүнемдігі дейді. Бұл жаста маскүнемдіктің белгілері ересектерге қарағанда жылдам дамып, ауру ауыр түрде өтеді. Ішілген ішімдіктің мөлшерін бақылау ерте төмендейді. Абстинентті белгі алкогольды үнемі ішкен кезде бірнеше айдан не 1-3 жылдан соң қалыптасады. Маскүнемдік дамудан бұрын қиын, әлеуметтік қалыптан тыс жүріс-жүріс дамиды. Қояншық тәрізді қозу, тұрақсыз түрлер қалыптасады. Маскүнемдікпен қатар шылым шегу, дәрілер ішу, наша сияқты елітпе заттарды пайдалану болады.

Есейген адамдардың маскүнемдігі. Ауру адамдар екі топқа бөлінеді. Олардың біразында ауру жас кездерінде болған. Бұл топтағы адамдардың ауруларының ағымы және болшағы жоғарыда көрсетілген маскүнемдіктің заңдылығымен өтеді. Кейінірек дамыған маскүнемдіктің ағымына басланысты ауру адамдарда әлуметтік қабілет сақталады.

Әйелдердің маскүнемділігі. Әйелдердің маскүнемдігі 25-35 жаста дамиды. Мұнын дамуына психологиялық, конституциялық-биологиялық себептердің мәні зор. Ерінің маскүнем болуы әйелінің психикасын зақымдандырып, алкогольмен шұғылдандыруға әкеліп соғады. Әйел маскүнемдігінің ағымы қатерлі болады. Депрессивті жағдайлардың жиіленуіне байланысты алкогольге құмарлық арта береді. Эпидемиологиялық мәліметтер. Алкогольдың адам басына өсуімен ішкіштер мен маскүнемдерінің таралуының арасында тікелей байланыс бар. Халықаралық денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша экономикасы дамыған елдерде ересек адамдардың 1-10 %-де маскүнемдік дамыған. Ақырғы жылдары маскүнемдіктің таралуы дамып келе жатқан елдерде байқалады. 25-ке дейінгі жас адамдар мен әйелдер арасындағы маскүнемдік көбеюде, 35-39 жастағылар арасында маскүнемдік ең көп тараған. Аурудың шығу тегі мен патогенезі. Маскүнемдіктің шығу тегіне алкогольдың әсерінен басқа үш түрлі себеп ықпал жасайды. Олар: 1) әлеуметтік; 2) психологиялық және 3) тұқым қуалаушылық себептер. Отбасындағы ішімдікке әдет-ғұрып, айналадағы әлеуметтік жағдай маңызды әсер етеді. Ата-анасы маскүнем болған балалар мен жасөспірімдердің арасындағы маскүнемдіктің таралуында тұқым қуалаушылық себептердің алатын орны аз емес. Ата-анасының біреуі маскүнем болғандықтан отбасындағы шиеленісу, өзара ұрыс-керіс, үнемі психологиялық ұнамсыздықты тудырады. Бұл жағдайда жасөспірімдер өз бетімен пайда болатын қауымдарға кіріп, жолдастар тауып, алкоголь мен басқа есірткі заттарды қолданады. Биологиялық себептердің арасында маскүнемдік дамуы үшін ауру алдындағы ерекшеліктің маңызы зор. Міңез-құлқында ақауы бар, коституциялық тұрақсыз, қызба адамдарда маскүнемдік жиі дамиды. Ми-бассүйек зақымданған адамдарда маскүнемдік жылдам дамиды. Маскүнемдікпен ауырған адамдарда моноиминдердің алмасуындағы жеке бөліктердің кемшіліктері тұқым қуалайтыны туралы мәліметтер бар. Маскүнемдіктің басты клиникалық көрінісінде катехоламиндердің алмасуындағы өзгерістердің маңызы зор деген болжам бар. Ата-анасы маскүнем балаларда «нәрестенің алкогольды белгісі» деген атпен алкогольды эмбриопатия белгілері кездеседі. Мұндай балаларда жоғары психомоторлық қозу болып («гипердинамиялық белгі», «тежелмеу белгісі»), «физикалық және психикалық дамуы баяулап, дисморфоз белгілері орын алады. Дисморфозда қаңқаның кішіреюі, микроцефалия, төменгі жақтың гипоплазиясы, кеңсірік жайпаңдағы, төмен отырығызылған құлақ қалқаны, кейде эпикантус пен синдактиялар болады. Осы көрсетілген психикалық бұзылулардың нәтижесінен мидың органикалық кемістігі не «төменгі деңгейдегі ми дисфункциясы» орын алады. Болжау. Маскүнемді емдеу тиімділігі туралы мәліметтер әр түрлі. Ауру адамның «емделуге» және «алкогольды қабылдамау» деген мақсаттың маңызы зор. Осындай мақсат бола тұра арнайы мекемеде емделудің тиімділігі 90-95 %. Басқа мәліметтер бойынша бір жылдан кейін жазылу мөлшері 65 %. Маскүнемдікті емдеудегі басқа себептер төмендегідей: жеке адамның ауруға дейінгі жағдайы, ауру адамның жақындарының белсенді түрде емдеуге қатысуы, әлеуметтік құлдилаудың болмауы, ұнамды әлеуметтік мақсат. Маскүнемдіктің жазым болуы ішпейтіндерге қарағанда 3-4 есе жоғары, өмірінің ұзақтығы 15 жылға кем. Олардың өлімі жарақаттанудан, өзін-өзі өлтіруден, жүрек-қан тамырдары ауруынан, бауыр циррозынан болады.Емдеу. Маскүнем ауруларды емдеу және реабилитациялау көмегі ауруханадар мен наркологиялық диспансерлерде, психиатрлық ауруханалардың наркологиялық бөлімшелерінде, наркокабинеттерде, ананонимдік кабинеттерде өткізіледі. Ауру адамдарды ауруханада емдеудің жалпы жағдайлары төмендегідей. Алдымен 5-1 күн ішінде уансыздандыру терапиясын өткізіп, онан соң 40-45 күн ішінде шарты рефлекс және сенсибилизациялау сияқты арнайы емдеу тәсілдері қолданылады. Емдеудің арнайы тәсілдерін қолданбастан бұрын мұқият түрде соматикалық зерттеулер өткізу қажет. Шартты рефлекстік терапия, апоморфиннің,эмитиннің және басқа құстыратын қосындылардың арқасында алкогольге деген тұрақты жүрек айныту – құстыратын реакция жүргізеді. 25-30 күннің ішінде сенсибилизациялық емдеуде тетурам, циамид, метронидзол, фуразолидон, никотин қышқылы қолданылады. Емдеу кезінде психотериапия мен еңбек терапиясы міңдетті түрде қолданылуы керек.Кейінірек есепке алынғанынан соң 5 жыл бойы диспансерлік емдеу және емханалық бақылау жүргііледі. Анонимді емдеу, әр түрлі төлемді емдеу түрлері болғандықтан жоғарыда көрсетілген принцип әр уақытта орындалмайды. Бұл мекемелердегі емдеу тек усындандыру терапиясымен шектелді. Усыздандыру терапияда бірнеше күн тері астында 10 бірлік исулинмен қоса венаға глюкоза ерітіндісін жіберу абстинентті бұзылуларды жоды. В₁, В₆, С₁ РР витаминдері, метионин, глутамин қышқылы қолданылады. Венаға натрий гипосульфиті (10-20 мл 30 % ерітінді), тері астына оттегі жіберіледі. Элениум (20-40 мг тәулігіне), седуксен (тәулігіне 10-20 мг), эуноктин (тәулігіне 10-15 мг), феназепам (тәулігіне 1-3 мг), грандаксин (тәулігіне 150-600 мг) сияқты транквилизаторлар берілуі мүмкін. Ноотропил не пирацетам, энцефабол (2 айға дейін беру керек), қолданылады. Алкогольге деген шартты рефлекс сөніп, бұзылуы мүмкін. Мысалы, егер ауру адам емдеуден кейін « тәжірибеде» жасап ішіп қойса, онда мұндай бірнеше «тәжірибеден» соң құсу рефлексі жойылуы мүмкін. Бұл, рефлекс мұндай «тәжірибесіз» де сөнуі мүмкін. Сондықтан құсу рефлексін апта сайын, айына 1-2 рет қайталап отыру керек. Сенбилизацяилау терапиясы дәрілерді қабылдағаннан кейін организмнің алкогольге деген сезімталдығын дамытуға негізделген. Бұл үшін антабус (тетурам), метранидозол және басқалар қолданылады. Бұл дәрілерді қабылдағаннан кейін арақ ішсе тыныс алу жиіленіп, жүрек қағып, артерия қысымы төмендеп не жоғарылап, ауа жетпей, жүрек қызметі жиілену (техикардия) сияқты, кейде өмірге қауіпті соматикалық бұзылулар болады. Емдеу тәсілі төмендегідей болады. Ауру адамға бірнеше күн (6-7 күн) таңертең және кешке 0,5 г препарат береді. Бұл күндері дәрінің қосымша әсері білінбейді. Одан соң алкогольды-антабус пробасы жасалынады. Бұл үшін ауру адамға 30-50 г алкоголь беріледі. Мұнан кейін бірнеше минуттан сол организмде соматикалық бұзылулар басталады. Ауру адамның бетіне, кеудесіне, қолдарына қан көп ағып келгендіктен қып-қызыл болады. Тыныс алуы жиіленіп, тахикардия болады. Үрей – депрессивті көңіл-күй пайда болады. Кейде жүрек айнып, құсады. Артериядағы қысым төмедейді. Құрысу мен коллапс болып, жүрек тамырлары тарылып, «антабус психозы» дамуы мүмкін. Мұндай кезде жүрек-қан тамырларын, венаға 20 мл 1 % метилен көгінің судағы ерітіндісін енгізу керек. Жүрек тамырлары тарылған кезде атропин қосылған промдолды инъекция ретінде енгізіп, валидол береді.

Алкогольды-антабусты реакция күрделінбесе 1-2 сағаттан соң өзінен өзі жойылады. Бірақ ауру адамның тағы біраз уақыт дәрігердің бақылауында болғаны жөн. Бір емдеу курсында 2-4 алкогольды антабус пробаның жасалуы ұсынылады. Мұнан соң ауру адамға ұзақ уақыт дәрігердің бақылауымен антабус беріледі.

Антабус организмде алкогольдың тотығуын ацетальдигид топтарының деңгейінде ұстап қалғандықтан тетурам реакциясы туады деп есептейді. Антабуспен емделген ауру адамдар дәрігердің кеңесіне қарамай арақ ішсе өліп кетуі туралы біртіндеген мәліметтер белгілі болады.

Сенсибилизациялау терапиясы үшін тетурамды ұзақ уақыт қолдану емдеуді бақылауды қиындытады. Осы себепке байланысты 1988 жылы Мари тері астына ұзақ уақыт әсер ететін, ерекше дайындалған тетурамның стерилді препараты эспералды (дисульфрам, радотер) енгізуді ұсынды. Тетурам организмде жинақтылып, алкогольге деген реакция ұзақ уақыт сақталады. Оперативтік түрде әрекет жасау психотерапевтикалық әсе етіп, аурудың жазылуына ықпал жасайды. Эспералдың 8-10 таблеткасын аурухана жағдайында жамбас бұлшықеттеріне енгізіп тігіп тастайды. Алғашқы ауырған адамдарға және 3 кезеңдегі маскүнемдерге эспералді енгізу нәтиже бермейді. Кейбір жағдайда, әсіресе ауру адамда соматикалық ауру болған кезде маскүнемдікті емдеу үшін метранидазол (трихопол) қолданылады. Бұл зат алкогольдың әрекетіне жеңіл сенсибизациялық әсер етеді. Алдымен 0,25 г, артынан тәулігіне 2,0-3,0 г дейін көбейеді (емдеу курсы 20-40 г). Терапия кезінде жүрек айнып, соматовегатативтік бұзылуар жеңіл түрде болатындықтан алкоголь-метранидзол пробаларын өткізеді. Артынан қолдаушы терапия жүргізіледі. Емдеудің бір түрінде никотин қышқылы қолданылады. Оны тәулігіне 2-3 рет 0,1-0,2 г береді. Жас лимон шырынын да қолдануға болады. Күніне 1 лимоннан бастап, әр күнде 1-2 ден қосып, жалпы санын 15-20 жеткізіп, онан соң төмендете бастайды. Мұндай терапияны басқа алкогольге қарсы белсенді препараттарды (апоморфин, антабус) қолдануға болмайтын жағдайда жүргізеді. Мұндай жағдайлар жүрек-қан тамырлары ауруында, асқазан жара болғанда, орталық нерв жүйесі қағымданғанда, іріңді инфекцияларда, жүктілікте, жарық ауруында, 50 жастан асқанда болады. Психотропты заттар. Бұл заттардың негізгі мақсаты маскүнемдікте болатын эмоциональды-жігердің бұзылуларын, жүріс-тұрысты, алкогольге деген патологиялық әуестікті қалпына келтіру. Маскүнемдіктің патологиялық әуестігіне байланысты психопатологиялық бұзылуларға бағытталған препараттар патологиялық әуестікте де әсер етеді. Психопатологиялық бұзылулардың құрылымы мен патологиялық әуестікте бірінші кезекте аффективті-депрессивті белгі шыққан кезде тәулігіне 75-150 мг азафен, 75-100 мг амитриптилин, 75-100 мг карбидин, 75-100 мг анафранил сияқты антидепрессанттарды беру керек. Аффективті шайқалуларды теңестіру үшін тәулігіне 75-150 мг сонапакс (меллирил, тиоридазин) беріледі. Психопатия тәрізді жағдайда тәулігіне 5-30 мг неулептил, 10-50 мг терален қолданылады. Мұнан басқа тәулігіне 15-60 мг хлорпротиксен, 75 -100 мг тизерцин беріледі.

Сүйемелдеу терапиясы. Шартты рефлекстер курсын және сенсибилизациялау, жалпы нығайту, симптоматикалық терапияны қайталау арқылы жүргізіледі. Ауру адамның жағдайына байланысты жеңіл әсер ететін (сонапакс, азафен) сияқты психотропты заттарды қысқа уақыт ішінде береді. Сүйемелдеу терапиясының ұзақтығы 5 жыл. Сүйемелдеу терапиясының аурудың қайталануынын алдын алуға бағытталған. Бұл терапия ауру адамдардың әлеуметтік бейімделуіне көмектеседі.Психотерапия. Маскүнемдікті емдеуде барлық тәсілдер психотерапиямен қосыла өткізіледі. Ояу кезінде әрбір терапевтік сеанстарда, гипноз, өзін-өзі жаттықтыру сияқты психотерапияның түрлерінде ауру адамды сендіру керек. Алкогольды жеке көруді сендіру сеанстары жекеленіп не топталып өткізіледі. Жоғары айтылғандардың басқа қазіргі кеде ойын психотепарапиясының әр түрі (психодрама, жағдайға байланысты психологиялық тренинг және т.б.) қолданылады. Аурудың алдын алуда жалпы мемлекеттік, қоғамдық, әкімшілік, заңдылық, медико-гигиеналық шаралар қолданылады. Халық арасында үгіт-насихат жұмысын кең түрде жүргізуі керек. Маскүнемдікке қарсы тәрбиені мектепте, орта арнайы оқу орындарында, институттарда әр түрлді дәрістер кезінде жүргізуі керек. Мекемелерде арнайы алдыналу кабинеттерін ұйымдастырып, алкогольды жақсы көретін және маскүнем адамдарға анонимді түрде көмек көрсету керек.Еңбек экспертизасы. Мастыққа байланысты ауырған адамдарға (зақымдану, алкогольды психоз, маскүнемдік) уақытша еңбекке жарамсыздығына анықтама беріледі.Маскүнем ауру адамдарда тұрақты да терең интеллекті төмендететін энцефалопатия жағдайында еңбекке жарамсыздығы туралы мәселе қойылып, мүгедектік топ анықталады. Сот-психитрия экспертизасы. Маскүнем адамдар өздерінің әрекеттеріне есеп беруі керек. Мұндай адамдар қабілетті болып саналады. Маскүнемдіктің ауыр түрінде, отбасының ауыр материалдық жағдайында болған маскүнемдікте оның қабілетін сот шектеп, қамқоршы тағайындайды. Сот ішкіштері ата-аналық, хұқынан айырады. Мас күнінде қылмыс жасау қылмысты ауырлатады. Маскүнемдік психоздар. Психоздар маскүнемдіктің екінші және үшінші кезеңдерінде дамиды. Жиі кездесетін маскүнемді психоздардың түрлері төмендегідей:Елесті ауру (белая горячка, делириум тременс). Салынып ішуден кейін бірнеше сағаттан не күннен психикалық бұзылулар дамиды. Әр түрлі аурулардың дамуына, бастың психозды зақымдануына көмектеседі. Бұл психоз түнгі бас жазу зақымдануына көмектеседі. Бұл психоз түнгі бас жазу кезінде дамып, делирозды сананың бұзылуы ретінде білінеді. Олардың санасы өзгеріп негізінен қорқынышты көру елестеушілігі болады. Есту елестеушілігі екінші орында болады. Жанасу елестеушілігі де болады. Ауру адамдар қайда екенін, уақыттың қанша болғанын, айналадағылардың кім екенін білмейді. Олар қиялы түрде жануарларды, шыбын-шіркейді, адамдарды көреді. Делирийге тышқан, кеміргіштер, жылан, шайтандар сияқты ұсақ жануарларды көру тән (хабар). Ауру адамдар өздерін қуатын өздеріне қауіп туғызатын аңдарды, адамдарды көреді. Олардың бұйрықты сөздерін естуі мүмкін. Оларда жыланның қолға оралуы, қонжықтардың мойынға секіреуі, көрпені тартауы сияқты жанасу елестеушілігі болады. Айқын психомоторлы қозу болады. Олар жалған жануарлардан, қуғыншылардан қорғанып, тығылып, қашады. Басқаша айтқанда, ауру адамның жүріс-тұрысы ауруына сай болады. Мұндай жағдайда олар қауіпті болуы мүмкін. Елесті ауру бірнеше сағатқа не күнде, кейде 1-2 аптаға созылады. Психоз белгілері өткен соң ауру адам болған істі жартылай ғана есіне сақтайды. Жазылып келе жатқан кезде ауру адам өте сенгіш болады. Мысалы, оған таза қағазды көрсетіп одан «не көресіз» деп сұраса, ол шынайы көргенін айта бастайды гүлдерді, атты әскерлерді, ұшақты (Райхард белгісі). Егер ауру адамның құлағына оралған қағазды қосақ, онда ол дауыстарды есітіп, телефонмен сөйлескендей болады (Ашаф-Фенбург белгісі). Егер оның қолын қатты жұмып, онда не бар деп сұраса, онда ол 5 тиын не басқа бар дейді. Ауру адамның көз алмаларына басқанда, ол елестеушілік көріністерді көреді.Осындай көру, есту, жанасу елестеушілігінің болуы ауру адамның психоздан әлі айрылмағанын көрсетеді. Кәсіптік және мусситириялық (күбірлеуші) делирий елесті адамның бір түрі болады. Кәсіптік делирийде ауру адамның елестеушілік, сандырақ ойлары оның мамандығымен байланысты. Мұндай жағдайда олар жұмыстағы сиқты қолдарымен қозғалыстар жасап, шотты санайтындай, машинканы басқандай болады. Өздерінің бірге ішкендері, мейрамханада отырғаны, арақ құйғаны сияқты елестеушілігі де кәсіптік делирийге жатқызады. Мусситириялық делирийде сананың бұзылуы тереңдеп, мезгіл-мезгіл шатасу болады. Төсекте жатқан кезде психомоторлық қозу болып, олар ауада қолдарын қимылдатып, өздеріне көрпені жаба бастайды. Мұндай делирий оның тек психикалық емес физикалық жағдайының ауыр екенін көрсетеді. Алкогольды делирийде соматикалық бұзылулар болады. Бұл кезде жүрек-қан тамырлары өзгеріп, жүрек жұмысы жиіленіп, артериядағы қысым мөлгері төмендеп, бауыр үлкейіп, шел сарғайып, дене қызуы көтеріледі. Терінің ағаруына байланысты бұл ауруды көтеріледі. Терінің ағаруына байланысты бұл ауруды елесті ауру (орысша «белая горячка») дейді. Емдеу. Маскүнемдік делирийді емдегенде усыздандыру терапиясын жүргізеді (глюкоза, физиологиялық ерітінді, вена ішінде гемодез жасайды). Жүрек қан тамырларына әсер еткіш заттар мен нейролиптиктерден тәулігіне бұлшықетке 5-15 мг галоперидол не тәулігіне 2-3 рет 5075 мг тизерцин жіберіледі. Маскүнемдік есту елестеушілігі (галлюциноз). Бұның елесті аурудан айырмашылығы көру елестеушілігі емес есту елестеушілігі болуында. Ауру адамның санасы дұрыс, психомоторлы қозу болмайды. Ол өзін ұрысатын, жүріс-тұрысын сынайтын дауыстар естиді. Естілетін дауыстар ауру адамның жүріс-тұрысы туралы айтады. Бұл дауыстар үшінші жақта естіледі («ол мақұлық», «ішкіш», «ол қандай»). Кейде дауыстар ауру адамға бір әрекет жасауға бұйрық береді. Маскүнемдік есту елестеушілігі ұзақтығы жағынан жіті өтетін және созылмалы болып екіге бөлінеді. Жіті түрі күндеп, апталап, 2 айға дейін созылады. Созылмалы түрі айлап, кейде жалдам болады (әсіресе ауру адам емделмей, ішуді жалғастырса). Кейде ауру адам дауыстарға үйреніп, «солармен өмір сүреді». Ауру күшейгенде ол дауыстармен сөйлесіп, артынан толық болмаса да сын көзбен қарайтын болады.

Жіті маскүнемдік есту елестеушілікті емдеу елесті аурудікіндей. Созылмалы есту елестеушілікте ұзақ уақыт триседил, трифтазин, аминазин орташа тәуліктік дозада қолданылады.

Маскүнемдік параноид (алкогольды психоздың сандырақ түрі), екі түрде кездеседі. Біріншісінде абстинентті белгімен қатар ізге түсу, қызғану, улану сияқты күшті сандырақ дамиды. Осы кезде бұлдыр естулер мен елестеушілік болуы мүмкін. Ауру адам үрейленіп, мазасызданып, тиышсызданады. Психоздың ұзақтығы бірнеше күннен бірнеше аптаға дейін. Мұндай күшті параноидтары шизофрения ауруының қозуынан айыра білуі керек.

Аурудың екінші түрі біртіндеп қызғану сандырағы ретінде қалыптасады (ерлі-зайыптылар арасындағы қызғанушылық). Қызғану сандырағы есейген кезде еркектерде 35-45 жаста жиі дамиды. Ауру адам әйелінің опасыздығы туралы ойлайды. Оларда интерпретативті қызғану дамиды. Әйелінің кез келген әрекетіне сандырақ, аурулық тұрғыдан қарайды. әйелінің кез келген әрекетін өзінше түсінеді, оған өзінше баға береді. Мысалы, егер желдеткіш ашық тұрса, онда ол – «кездесудің белгісі». Егер әйелі жаңа көйлек кисе. Онда ол «кездесуге барады». Әйелі жұмыстан кеш келсе, онда «ғашығымен кездескені». Айналадағы еркектердің бәрін жасынан қарамай әйелінің «ғашығы» деп санайды. Ол әйеліне және басқаларға қауіпті бола бастайды. Әйелінің «ғашықтары» кейде оның ізіне түсетіндей болып көрінеді. Мұндай адам өлтіруге дейінгі қауіпті әрекеттер жасауы мүмкін.

Кей кезде ауру адамдар өзінің қайғысын жасырады. Бұл кезде олардың венасына 30-50 мл су қосылған этил спиртін жібереді (Канторович пробасы). Бірнеше минуттан кейін ол көңілденіп, сөйлеп, ойындағысын айтады. Бұл тәсіл диагностикаға болысып, дұрыс емдеуге әсер етеді.

Емдеу. Галоперидол, триседил, трифтазин орта тәулік дозада бірнеше ай, кейде бірнеше жыл қолданылады.

Корсаков психозы. Бұлай аталуының себебі өткен ғасырдың 80 жылдары бұл ауруды алғашқы жазған С. С. Корсаков. Ұзақ уақыт салынып арақ ішкеннен соң, 50 жастан кейін осы ауру дамиды. Ес қатты бұзылғандықтан, әсіресе қазіргі оқиғаларға, бірінші қатарға амнезиялық белгі шығады. Ауру адамда фиксациялық амнезия дамиды. Ол қазіргі оқиғаларды жалпы есінде сақтамайды. Ол қай күн, ай, жыл екенін, дәрігердің атын білмейді. Ал бұрынғы өткен оқиғалар ауру адамның есінде болады. Мысалы, ауру адам қазіргі уақытты білмегенімен, ол қайда істегенін, бірге істескен адамдардың есімін біледі. Есінің өшкен жерін толтыру үшін ол ойынан шығарады (конфабуляция). Мысалы, ауруханада бола тұра ол кеше үйде, фермада болдым, шөп шаптым дейді. Шеттік полиневрит болғандықтан аяғы ауырып, ақсап жүреді.

Ауру ұзаққа созылады, болжамы үнамсыз көбінесе жазылмайды. Емдеуде В1, В6 витаминдер көп мөлшерде , никотин қышқылы, ноотропил (пирацетам, аминалон) транквилизаторлар қолданылады.

Гайе-Вернике энцефалопатиясы. Орта жастағы еркектерде болады. Бұл алкогольды психоздың ауыр түрі. Бүл ауру күшті делирийден басталып, есеңгіретіп, есінен шатастырады. Кейін ақыл кемістігі туады. Неврологиялық бұзылулар – көз қозғаушы нервтердің парезі, қояншық тәрізді булығу болады.Емдеу – дегидрациялық, симптоматикалық, седативті терапия.Еңбек экспертизасы. Ақыл кемістігі болатын маскүнемдік психозбен (Корсаков психозы, Гайе-Вернике энцефалопатиясында) ауырған адамдарға І және ІІ топтағы мүгедектік беріледі. Ұзаққа созылған (жылдарға) алкогольды қызғану сандырағында да мүгедектік беріледі.Сот - психиатриялық экспертиза. Маскүнемдік психоз жағдайында (елесті ауру, есту елестеушілік, қызғану маскүнемдік сандырағы) қоғамға қарсы қауіпті әрекет жасаған ауру адамдар қабілетсіз болып саналады. Ақыл кемістігі жағдайында азаматтық әрекетке жарамдығы туралы сұрақ тууы мүмкін. Ауру адамдар азаматтық әрекетке жарамсыз деп саналса, оларға қамқоршы тағайындалуы мүмкін. Наркомания. Наркомания – есірткіні қолдануға патологиялық түрде әуестенудің арқасында пайда болатын аурулар (апиын, үнді сорасының препараттары). Бұл препараттар адам психикасы мен жүріс – тұрысын өзгертеді. Адам бұл заттарды ұзақ уақыт қабылдаса, ауру түрдегі әуестік пайда болады. Есірткі заттар мемлекеттің ерекше бақылауында болады. Заң бойынша анықталған есіркілердің тізімі бар. Бұл тізімге есірткінің 4 тобы кіреді. Бірінші топқа өндіріс пен адамдарға қолдануға тиым салған героин, лизергин қышқылы және оның препараттары, мескалин, психоцибин сияқты заттар жатады. Екінші топқа кодеин, кокаин, морфий, ноксирон, омнопон, апиын, промедол сияқты дәрілер жатады. Үшінші топқа сора, апиын мак сабаны сияқты пайдалануға тиым салынған және есірткі болып саналатын өсімдіктер мен заттар жатады. Төртінші топқа есірткілер туралы 1961 жылы «біркелкі конвенцияның» (халықаралық құжат) тізімі бойынша анықталған препараттар мен заттар жатады. Бұл құжат бойынша әрбір ел есірткі заттарының тізімін ұлғайтуға құқығы бар. Осы тізімге енетін есірткілер халықаралық норма бойынша медициналық, әлеуметтік және заң талабына сай келу керек. Медициналық талап бойынша зат орталық нерв жүйесіне арнайы әсер (үндетуші, седативті, елестеушілік ) етуі керек. Бұл медицинадан тыс қолданылмауы керек. Заттың медицинадан иыс қолданылуы өссе, онда ол әлеуметтік мағына алады. Заңдылық тұрғыдан беогілі бір зат бұйрық бойынша есірткілер тізіміне енуі керек (бір елде).Егер есірткінің тізіміне енбейтін заттарға патологиялық әуестік болса, онда оны улану (токсикомания) дейді. Наркомания мен уланудың арасындағы айырма медициналық емес, құқықтық заң тұрғысынан болады. Адамның әуестенген затына көп нәрсе байланысты. Есірткі мен уланудың клиникалық көрінісінің көптеген ұқсастығы бар.Наркоманияның клиникасы. Оның клиникалық көрінісі әртүрлі болғанымен ұқсас белгілері бар. Есірткі затқа әуестіктің арқасында ең алдымен ауру процесі біртіндеп дамиды. Бұл процесс күшті болғандықтан адамның ойы, сезімі және әрекеті препарат табуға және оны қабылдауға бағытталады. Ауру адамға есірткіге деген психикалық және физикалық тәуелдік пайда болады. Психикалық тәуелдіктің белгісі есірткі туралы үнемі ойлауда, ол болмағанда көңіл – күйдің нашарлауында. Бұл кезеңде жабысқақ ойлар, әуестену, ықылас болып, ойлардың күресі орын алады. Психикалық тәуелдік басым болғандықтан мұндай жабысқақты обсессивті дейді. Патологиялық әуестіктің дамуын ауру адам сезіне алмайды. Есірткі туралы хабары бар, жоғары интеллекті ауру адамдар аурудың басында өзінің психикалық тәуелдігіне сын көзімен қарайды. Ол өзінің жігерінің арқасында аурудың дамуына қарсыласады, онымен күреседі. Осы жағдайда олар қанағаттанбағаны, риза болмағаны туралы шағым айтады. Есірткі туралы сөздің басында ауру адамның селт еткенінен оған есірткінің керек екенін анықтауға болады. Психикалық тәуелділік қалыатасқан кезде адамның рухани өмірінде өзгеріс болады. Оның барлық ықыласы есірткі затты табуға бағытталады. Оны ойына түсіретін жағдайда мұндай ықылас күшейеді. Мысалы, ауру есірткі қабылдайтын адаммен таныс жерде кездессе. Ұнайтын, қызықты іспен шұғылдану психикалық тәуелдікті уақытша болса да төмендетеді.

Психикалық тәуелдікті кез келген есірткімен қанағаттандыруға болады. Мұндай жағдайда аурудың түрі өзгеріп, полинаркомания дамиды.

Психикалық тәуелдік наркоманияның алғашқы кезеңінде болады. Бірақ бұл ұзаққа созылатын және оның тұрақты белгісі. Ауру адам өзінің тәуелділігін жасырғандықтан жоғарыда көрсетілген белгіні анықтау өте қиын. Осы айтылған белгіні анықтау мен оны емдеудің тиімділігі зор.

Аурудың дамуына байланысты клиникалық көріністе физикалық тәуелдік не абстинентті белгі сияқты ауыр белгілер біліне бастайды. Мұндай есірткілерге деген компульсивті әуестік абсессивті әуестіктен күшті болады. Компульсивті әуестік қарын ашу, шөлдеу, жыныстық сияқты өмірлік маңызы бар әуестіктерден күшті болады. Ауру адамның барлық жүріс – тұрысы, әрекеті үйренген есіркіні табуға арналады. Оған деген физикалық тәуелдікке ауру адамның қолданып үйренген затын екінші затпен ауыстыру оның жағдайын жақсартпайды. Осы айтылған есірткінің әр түріне арнайы компульсивті әуестіктің болатынын және организмнің оның белгілі бір түрін қабылдауды қажет ететінін көрсетеді. Ол болмаған жағдайда абстинентті белгілер не қабылдамау белгілері болады. Бұл белгі есірткіні қабылдауды аяқтағаннан соң не уақытша қабылдамаған кезде дамиды. Есірткінің әр түріндегі клиникалық көрініс әр түрлі болады. Бірақ бұл көрініс негізінен организмнің қанағаттанбауына тіреледі. Бұл кезде көңіл – күй төмендеп ашуланшақ болып, ұйқы бұзылып, соматовегетативті көріністер болады.Бұл көріністер кезінде жүрек – қан тамырлары, тыныс алу, асқазан жүйелерінің, және ішкі ағзалардың қызметі бұзылады. Ауру адамдар терлеп, жүрегі соғып, артерия қысымы, тыныс алуы, өзгеріп, жүрек айнып, құсып, іші өтеді. Денесі сырқырап бұлшықеттер ауырып, кейде тырысып, қояншық тәрізді булығулар болады.

Абсинентті белгілерден бұрын организмнің есірткіге деген тұрақтылығы жоғарылайды. Сол себептен қабылдайтын оның мөлшері көбейеді (кейде өте көп мөлшерде). Егер есірткіні қолданудың басында адамның көңіл – күйі көтерілсе, онда артынан мастықтың түрі өзгереді. Бірте – бірте есірткінің арқасында көңілдің көтерілуі нашарлап, жоғалады. Оның мөлшерін көтеру организмді қанағаттандыру үшін және абстинентті белгілерінің алдын алу үшін жасалынады. Көңіл – күйдің көтерілуі тек есірткінің мөлшері көп болғанда ғана болады. Есірткі заттармен уланғанда не мас болғанда күшті психикалық жағдай және психоздар дамуы мүмкін. Бұлар оның түріне қарай әр түрлі болады. Мұнан басқа есірткілерді ұзақ уақыт қабылдаған соң аурудың психикасы ұзақ уақытқа өзгеріп, адамның жеке басы құлдилап, кәсіптік дағдылар жоғалғандықтан, ақыл кемістігі дамып, еңбек қабілеті толық жойылып, от басы мен өмірге деген әлеуметтік бейімделу болмайды.Наркоманияны клиникалық көрінісінің ерекшелігіне және аурудың патогенетикалық механизміне байланысты үш кезеңге бөлуге болады. Есірткінің әр түріндегі бұл кезеңдер ұқсас болады. Бейімделу кезеңі. Наркомандық жағдайда организмнің реакциясы өзгеріп, клиникалық көріністе психикалық тәуелділік байқалады. Есірткіні басында қабылдаған кезде әр адамда бейімделу механизмі іске қосылады. Бұл механизмнің клиникалық көрінісінде жүрек айну, құсу, бас айналу болады. Мұндай жағдайда адам есірткіні бақылауды тастап кетуі мүмкін. Оны әрі қарай қабылдағанда бейімделу механизмі бұзылады. Кейін организмде есірткіні көп мөлшерде қабылдау қабілеті пайда болады. Бұл кезде организмнің оған тұрақтылығы (қарсылығы) өзгереді. Есірткіге организмде психикалық тәуелділік (обсессивті әуестілік) пайда болады. Мұндай адамда тек есірткіні қабылдағаннан кейін көңіл – күй жақсы болады деген түсінік пайда болады. Кейде психикалық тәуелділік есірткіні бірінші қабылдағаннан пайда болуы мүмкін. Мұндай жағдайда организмнің реакциясы конститутциялық – тұқым қуалағыштық ерекшеліктерге байланысты әуел бастан өзгерген болады. Мұндай жағдай ата – анасының, ұлы аталарының маскүнемдігіне, психикалық ауруына, есірткіні қабылдауына байланысты. Абстинентті құбылыстар кезеңі. Бұл кезеңде психикалық тәуелділікке физикалық тәуелділік қосылады. Есірткінің мөлшерін төмендету организмде оны қажет етуді жеңе алмайтын, компульсивті әуестік пайда қылады. Есірткіні қабылдамаған жағдайда организмнің компенсаторлық мүмкішілігі зорланып осының әсерінен абстинентті белгі дамиды. Бұл белгі есірткіні көп қабылдамағанды да білінуі мүмкін. Біртіндеп дозасын көтергенмен көңілі көтерілмейді. Сондықтан ауру адамдар есірткі заттың мөлшерін көбейтуге не басқа препарат іздіуге мәжбүр болады. Әлсіреу кезеңі. Бұл кезеңде қорғаныс механизмдері жылдам құлдырайды. Организмнің есірткіге деген тұрақтылығы төмендегендіктен оның мөлшері азаяды, көңіл көтеру әсері төмендейді не жойылады. Ауру адам бейімделу мүмкіншілігі әлсірегендіктен есірткісіз тұра алмайды. Мұндай жағдайда абстинентті белгі ұзаққа, бірнеше айға созылуы мүмкін. Наркоманияның түрлері. Наркоманияның әр түрі ұқсас клиникалық көрініс тудырады. Бірақ, есірткілердің химиялық құрылымы әр түрлі болғандықтан олардың организмге әсері де ерекше болады. Төменде наркоманияның кейбір түрлері келтірілген. Апиын наркоманиясы. Мұны құрамында апиын (морфий) алколойды және оның туындылары бар заттар тудырады. Бұларға морфий, пантопон, омнапон, кодеин, проседол жатады. Апиын өтн ауыр және ұнамсыз өтетін наркомания. Апиын препараттары организмге ішу арқылы, тері астына, бұлшықетке венаға не тыныс алу мүшелері арқылы енгізіледі (түтінін шегу). Апиын препараттарына организм жылдам үйренеді. Организмнің тұрақтылығы өзгеуге байланысты препараттың дозасы 10 – 15 рет және онан да көп өседі. Енгізілген апиынның әсері организмде 15 – 20 секундтан соң біліне бастайды. Бұл әсер кезінде иекасты, маңдай қышып, ауыз кеуіп, жалпы тежелу болады. Көздің қарашығы тарылады. 7 – 10 минуттан соң көңіл көтеріліп, жайбарақаттанып, тынышталып, барлық денеге таралатын жылу пайда болып, жақсы ойлар туып, ббелсенділік, әрекеттілік орын алады. Айналадағының бәрі бұлдыр, қызықты суреттер ретінде қабылданады. Осыдан кейін ауру ұйықтап, оның көңіл – күйі төмендейді. Егер ол есірткіні көп мөлшерде қабылдаса, онда оның жүрек – қан тамырларында және тыныс алу жүйесінде өзгерістер болады. Оның беті қарайып, терісі қыши бастайды. Денесі құрысып, ауыр жағдайларда жүрек – қан тамырлары мен тыныс алуды реттейтін орталықтың қызметі бұзылады. Апиын наркоманиясының бір түрі морфинизм. Морфинизм – наркоманияның ауыр түрі. Морфийді қабылдауға үйренген кезде оның мөлшері терапевтік дозадан он, ал кейде жүз есе көп болады. Абстинентті белгі кезінде адам құрт әлсіреп, өне бойы терлеп, іші өтіп, жүрек қызметі нашарлап, тыныс алуы өзгеріп, құсып, бұлшықеттері құрысып ауырып, көзінің қарашығы кеңейеді. Ауру адамдар есірткіні талап етіп, айқайлайды, жылайды, ұрысады. Абстинентті кезең препаратты қабылдау тоқтағаннан соң 12 – 20 сағаттан кейін 2 – 4 тәуліктен соң айқын біліне бастайды. Ауру 1 – 2 аптадан соң біртіндеп тынышталады. Оның жеке басында біртіндеп психопатия тәрізді белгілері дамиды. Ауру адамдар дөрекі, өзімшіл, өтірікші болып, жеке басы құлдилайды. Морфинизмге шалдыққан адамдардың сыртқы пішіні ерекше болады. Олардың бет әлпеті сұрланып, терісі құрғап, көзінің қарашығы тарылып, жүдейді. Адам терлегіш болып, жүрек соғуы баяулап, дененің әр жерінде ұнамсыз сезімдер білінеді (парастезиялар). Шынтақта, білекте, қолдың басында инъекцияның ізі ретінде тыртықтар, іріңдер болады. Диагноз қоюда, морфийлік абстиненцияны анықтау үшін кейде экспрес әдіс қолданылады. Ауру адамға морфиннің антагонисі 3 мл 0,5% налорфиннің (анторфиннің, анорконның) ерітіндісін жібереді. 20 минуттан соң абстиненция белгілері күшейеді сынаманы 30 минуттан соң қайталауға болады. Бұл кезде аура адамның көз қарашығы кішірейіп, мас болып, басы айналады, тыныс алуы баяулайды. Бір аптадан көп есірткіні қабылдамаған адамдарда сынама теріс болады. Гашишизм (нашақорлық). Сора препараттарын қабылдағаннан кейін наркоманияның осы түрі болады. Оларға үнді сорасынан жасалған марихуана гашишы (анаша, наша, план, банг, харис, хусус, даг) жатады. Нашаның ішіндегі әсер ететін зат каннабинол (ароматты альдегид). Оның қабылдау түрі әр түрлі. Оны көбінесе темекі ретінде шегеді, кейде шайнайды, ішімдіктер дайындайды, тамаққа және тәттілерге қосады. Шеккен кезде оның әсері 10 – 15 минуттан кейін басталады.

Бірінші рет шеккеннен кейін көңіл – күйі көтерілмеуі мүмкін. Керісінше бас айналу, жүрек айну, құсу сияқты ұнамсыз сезімдер болады. Мұндай жағдайда кейбір адамдар нашаны қабылдауды тоқтатады. Қайталап, ұзақ уақыт шеккеннен соң ұнамсыз сезімдер кетеді. Бұл кезде нашаға мас болмағандықтан көңіл – күй көтеріліп, күшейгендей сезініп, күлкісі, билегісі келеді. Кейде лоар ұшқандай, самғағандай болады. Айналадағыны ерекше қабылдағандықтан бояулар әсем, дыбыстар қарқынды болып естіледі. Ауру адамның ойы жылдам жылжығанжықтан, сөйлеуі жылдамдайды. Қыяли ойлар туып, уақытты қабылдау сезімі өзгереді. Осы айтылған қозу кезеңі кейін тежелу кезеңіне ауысады. Көтеріңкі күй төмендеп, айналадағылар күңгірттеніп қозу азайып, мазасыздану мен үрей пайда болып, өзін - өзі басқаша сезінгендіктен жекеленген қарым – қатынастық ойлар, ізіне түсу, депорсонализация болады. Онан соң бірнеше сағатқа ұйықтайды. Жалпы нашаға мас болу 3 – 4 сағатқа созылады.

Егер ауру адам нашаны ұзақ үнемі, 2 – 6 ай ішінде қабылдаса мас болудың көрінісі басқаша болады. Көңіл – күйдің көтерілуінің айқындалуы мен рахаттануы азаяды. Айыққан кезде ес нашарлап, дөрекіленіп, әлеуметтік бейімделіс жоғалады. Нашаны тартып алған кезде не ол болмаған кезде абстинентті белгілер білінеді. Психикалық және физикалық тәуелділік нашаны қабылдағанда морфинизмге қарағанда жиі дамиды. Абстинентті белгі кезінде аура адам ашуланшақ, оның көңіл – күйі төмендеп, басы ауырып, жүрегі шаншып, ұйқысы бұзылып, есінеп, аяқ – қолдары дірілдеп, шөлдеп аузы кебеді. Бұл кезінде күщті әсер ететін заттарды қабылдауға әуестік күшейеді. Сондықтан жан – жақты полнаркомания пайда болуы мүмкін. Кокайнды наркомания. Оңтүстік Америкада өсетін кока өсімдігінің жапырақтарында түзілетін кокаие осы наркоманияны пайда қылады. Кокаинды қабылдағаннан соң көңіл – күй көтеріліп, адам сөзшең, қозғалысы күшейіп, бұлшықеттер босаңсиды. 2 – 3 сағаттан соң көңіл – күй иөмендеп, ашуланшақ бола бастайды. Көретін және еститін елестеушілік болу мүмкін. Кокаинге деген организмнің тұрақтылығы күшейгендіктен оның қабылдайтын мөлшері көбейеді. Абстинентті белгі өте айқын білінбейді. Үнемі қабылдаса организм жылдам үйренеді. Кокаинды жиі мұрыннан дем алу арқылы, кейде тері астына және венаға жібереді. Адам жүдеп, бозарып, жүрек соғысы жиіленіп, тәбеті жоғалып, құлағы шулап, аузы кеуіп, көз қарашығы кеңейеді. Мезгіл – мезгіл елестеушілік болып, тері астында құрт жыбырлағандай сезім пайда болып, көңіл – күй төмендеп, ес нашарлап, айналағыларға деген ықылас күрт тарылып, ауру адамдар паразит ретінде өмір сүреді. Ақырғы кезеңде бұл белгілердің бәрі айқын білінбейді. Тыныс алу мен қан тамырларын реттейтін орталықта паралич болғандықтан өмірі үзіледі.

Елестеушілік заттар туғызатын наркомания. Бұған лизергин қышқылының диэтиламиды, мескалин псилоцибид жатады. Бұлар батыста, ең алдымен АҚШ – та қолданылады. Бізде бұл заттарды адамға қолдануға тиым салынған. Бұл заттар өте аз мөлшерде психиканы күрт өзгертіп, елестеушілік тудырады. Ауру адамда мол елестеушілік болып, айналаны болжау бұзылып, қайда екенін, қанша уақыт болғанын білмейді. Көңіл – күй көтеріліп, күлкі көбейеді. Күдікті болып, үрейленіп, ізге түсу ойы орын алады. Кейін жалпы әлсіздік, солғындық болады. Эфедронды наркомания. Бұл ақырғы жылдары Қазақстанда да таралды. Эфедринді арнайы түрде өңдеудің арқасында эфедрон препараты алынды. Бұл препаратқа жылдам үйренеді. Қабылдауды тоқтатқан соң бір тәуліктен соң абстинентті белгі білініп, 1 – 2 аптаға созылады. Бұл кезде ұйқы қашып, ашуланшақ болып, аяқ – қол дірілдейді. Бірнеше ай не жылдар бойы сақталатын тұрақты паркинсонизм белгісі орын алады. Барбитур қышқылының препараттары тудыратын наркомания. Бұл препараттарға натрий этаминалы, натрий амиталы жатады. Бұл заттар барбитур қышқылының туындылары. Наркоманияның бұл түрі ұйқы бұзылғанда, дәрігердің айтуы бойынша ұзақ емдегенде, өз бетімен емделгенде де пайда болады. Өз бетімен емделген кезде препараттың дозасы терапевтикалықтан жоғары болады. Ұйықтататын заттарды ұзақ уақыт қабылдаса бұл препаратқа патологиялық түрде үйренеді. Ауру адам ұйықтататын затсыз қалыпты ұйқы жоқ деп санап, осыдан физикалық тәуелділік туады.

Ұзақ уақыт қабылдағаннан соң адамның жеке басы өзгеріп, ашуланшақ, зәрлі болып, өзін - өзі жақсы көріп, есі бұзылып, ойлау өрісі азаяды. Артериялық қысым төмендеп, бет әлпеті өзгереді. 4 – 5 жылдың ішінде психолрганикалық белгі дамиды.

Абстинентті белгі айқын білінеді. Ол ұйықтататын затты қабылдамағаннан кейін 20 – 24 сағаттан соң дамып, 3 – 4 тәулік сақталады. Барбитур наркоманиясының абстинентті белгісін оның дозасын біртіндеп азайту арқылы төмендетуге болады. Препаратты қабылдауды күрт тоқтатса коллапс пен қояншық ауруының ауыр жағдайы тууы мүмкін (морфий мен наша наркоманиясында улы затты қабылдауды күрт тоқтату қажет).

Полинаркомания (көп түрі). Бұл түрде бір кезде не кезекпен нашаның екі не одан да көп түрін қабылдайды. Үйренген препаратты ала алмаған жағдайда не көп мөлшерде есіне айырылу үшін әр түрлі наша заттарын қабылдайды. Апиын мен барбитураттарды, апиын наша мен алкогольды, алкоголь мен кофеинді (чифир) бірге қабылдауы мүмкін. Мұнда сана бұзылып, елестеушілік пен депрессия болып, ауру адамда өзін - өзі өлтіру туралы ойлар туады.

Наркоманияның шығу тегі мен патогензі. Оның шығу тегі мен патогенезінде әлеуметтік психологиялық және биологиялық факторлардың маңызы бар. Біріншелердің ішіне химия иен фармацевт ғылымдарының дамуы, айналадағы ортаның әсері жатады. Социологтардың айтуы бойынша бүгінгі күннің проблемасынан кету үшін, ертеңгі күнге сенім, келешекке нақтылы жоспар болмаған кезде наркомания туады. Психологиялық жағдайлардан рахаттану сезімі, твочестволық «шабыт», «ойдың айқын» болуын айтқан жөн. Жасөспірімдер арасында тәрбиедегі кемшілік, бақылаусыздық, жұмыссыздық девиантты жүріс – тұрысының қалыптасуына әкеліп соғады. Операциядан кейінгі ауыр жағдайда ауырған жердің ауырғанын басу үшін берілетін дәрілерді қабылдау қайталанса наркомания пайда болады. Наркоманияның патогенезі күрделі. Мұның биологиялық негіздері нашар зерттелген. Ауыру процесіне нейроэндокриндік жүйенің гуморальды және заттар алмасу механизмінің қатысуы сөзсіз. Нейропептидтер негізгі роль атқарады. Наркоманияда гомеостазды реттеуге қатынасатын энкефалин, эндорфин және басқа опиатты пептидтердің қызметі бұзылады.Норкоманияда ми қыртысы, гипоталамустын, ретикулярлы формация клеткаларының реакциялары синапспен нейронаралық байланыстағы блокада бұзылады деп санайды. Формокологиялық және жүріс-тұрыс реакцияларына қатысатын домафин, норадреналин, серотанин сияқты мидың биогенді аминдері өзгереді. Наркоманиядағы мас болуды анықтаудың экспертизасы. Экспертиза жүргізетін дәрігер ең алдымен уланудың клиникалық белгілерін анықтауы керек. Бұларға бене қозғалысының уйлесімдігінің, сөйлеудің, ойлаудың, естің, жүріс – тұрыстың, вегативтік – қан тамыралр қызметінің бұзылуы жатады.Диагноз қоюда химиялық – токсикологиялық анализдың арқасында организмдегі есірткінің мөлшерін анықтауға болады. Емдеу. Наркоманияны емдеудің жалпы принциптері төмендегідей. өз еркімен келген аурулардың өзі ауыр абстинентті белгіден қорқады, сондықтан барлық ауруды ауруханаға жатқызу керек. Мұндай адамдардың жігері нашарлаған, эмоциональдық тұрақсыздығы болады. Емдеуді бастай бергенде олар емдеуді тоқтатуды талап етіп, өзіне керек препараттарды табуға тырысады. Сондықтан бөлімше персоналы мұндайға дайны болуы керек. Белсенді түрде усыздандыру, жалпы организмде нығайтатын заттарды, психотропты препараттарды қолдану керек. Кейін қолдаушы емдеуді жүргізу қажет. Дәрілерді қолдану психотерапия және еңбек терапиясымен жалғастырылады. Ауруханадан шыққан соң ауру ұзақ уақыт дәрігердің бақылауында қолдаушы емдеуді қабылдауы керек. Терапиялық емнің басында – ақ дені сау, жас адамдардың есірткіні қолдануы кенеттен және толық тоқтайды. Жасы келге адамдарда біртіндеп тоқтайды. Усыздандыру және жалпы организмді нығайтатын заттар ретінде сульфозин (ауру адамның ықтиярымен), унитиол, витаминдер (В1, В2, В6, А, С, Е), метионин, липокаин, глюкоза, инсулин (аз мөлшерде), натрий гипосульфиті қолданылады. Психотропты заттардан аз мөлшерде аминазин, тизерцин, френолон, галоперидол, триседил, депрессияда – амитриптилин, пиразидол, физиопроцедуралар, ине шаншу қолданылады. Морфинизмнен емдеу қиын, себебі оларда коллапс дамуы мүмкін. Сол себептен бөлімшеде реанимациялық заттардың болуы қажет. Оларға күніне 3 рет 60 мг пироксанды ішуге не 30 мг 1,5% ерітіндіні бұлшықеттерге жіберуге болады. Осының әсерінен абстинентті құбылыстар 5 – 7 күннің ішінде жойылады. Венаға 10 – 15 күн 10 мл 10% хлорлы кальций, 10 – 20 мл 40% глюкоза ерітіндісін, бұлшықетке 10 – 15 күн 25% күкірт қышқылды магнезияны жіберу керек. Венаға тамшы ретінде гемодез, полиглюкин, бұлшықетке В6 (10 мл – 5%), В1 (3 – 4 мл – 5%) жіберу, ішуге В12, С1, РР витаминдерін беру керек. Ауыру сезімін жою үшін анальгетиктерді, қабындырмайтын заттарды, спазмолитиктерді, қан тамырларын кеңейтетін заттарды беруге болады. Ұйқы қашқан кезде, мазасызданғанда транквилизаторлар мен нейролептиктерді (феназепам, рудотель, седусен, соанапакс, галлоперидол, тизерцин, аминазин) беру керек. Абстиненция кезінде бір препаратты екіншіге ауыстырмау үшін препаратты қабылдау мерзімі аурухана жағдайында өту керек. Жүрек қызметі бұзылғанда кофеин, кординамин, ұйқы қашқанда хлоралгидрат, тизерцин, ептеп транквилизаторларды беруге болады. Стрихнинді, витаминдерді, басқа жалпы организмдерді нығайтатын заттарды, психотерапияны қолдануға болады. Ауру шиеленіспеу үшін (делирий, құрысу) барбитураттарды қолдануды біртіндеп тоқтатады. Әрбір күн дозаны 10 – 15% төмендетіп, тек 2 – 3 аптадан кейін тоқтатады. Осымен қатар суды азайту мен усыздандыру терапиясын жүргізеді. Гипогликемиялық дозада инсулин, кейінірек глюкоза мен қантты тағайындауға болады. Аурудың алдын алу. Бірнеше медициналық және әлеуметтік шараларды қолдану көзделген. Халық арасында наркоманияға деген ұнамсыз әсерді насихаттау, жастар арасындағы тәрбие жұмысына ерекше көңіл аудар керек. Есірткіні қабылдайтын адамдарды уақытысында анықтап, алдын ала емдеу қажет. Ауру адамдарды анықтау, есепке алу, алдын ала емдеу арнайы наркологиялық мекемелерде, ұйымдастыру орталықтарында өткізіледі. Наркомания тудыратын дәрілер тек медициналық қажет кезінде, арнайы рецептік банкларға жазылып беріледі. Есірткі заттарын есептеуге сақтауға және беруге арналған арнайы ережелер бар. Бұл заттардың шығаруын, сақталуын, апарылуы мен әкелінуін, сатуы мен пайдалануын бақылайтын комитет құрылған. Есірткі мен күшті әсер ететін заттарды тартқан үшін адамдар жауапқа тартылады. Сот – психиатриялық және еңбек экспертизасы. Есірткі заттарға қылмыс жасаған адамдар қабілетті болып саналады. Тек психоз кезінде қабілетсіз болып саналады. Мүгедектік берілмейді. Улану (токсикомания). Улану есірткі тізіміне кірмейтін заттарға организмнің үйрену жағдайы. Бұлардың ішінде көп орынды психотропты заттар, негізінен транквилизаторлар, ұйықтатын дәрілер және орталық нерв жүйесіне дем берушілер мен аналгетиктер бар. Бұл топқа тұрмыс және өндіріс химиясының заттары да жатады. Транквилизаторлар ішіне бензодиазепиннің туындылары (либриум, элениум, седуксен, эуноктин, диазепам, сибазон, оксазепам, нозепам, рудотель және басқалар), гликоль туындылары, мепробамат, мепротан, және т.б. кіреді. Ұйықтатын заттарға хлорагидрат, бромурал, (барбитур қышқылының туындылары этаминал мен натрий амиталынан басқалары (бқлар есіркіге жатады) кіреді. Аналгетик пен орталық нерв жүйесіне дем берушілерге кофеин, сиднофен, центедрин, ацефен, аналгин, седальгин, баралгин, амидопирин және басқалар, циклодол, ромпаркин, артан, паркопан, норакин сияқты антипаркинсоникалық заттар, пипольфен, димедрол сияқты антигистаминді препараттар жатады. Дақты тазартқыштар, сырларды еріткіштер, дезодранттар, бензин, ацетон сияқты заттарды дем алғанда қабылдаса (иіскеу арқылы) организм үйреніп қалады. Бұлар тұрмыс пен өндіріс химиясының заттары. Транквилизаторлар, сезімсіздендіретін, тыныштандыратын және ұйықтатын заттармен улану. Жоғарыда көрсетілген препараттарды аурудың көрсетуі бойынша қабылдағанда улану болады. Бұл адамдарда ұзаққа созылған соматикалық аурулар, невроздар, невроз тәрізді бұзылулар бұрыннан орын алған. 3-5 апта транквилизаторды үнемі қабылдаса (әсіресе бір препаратты) бейімделу белгісі туады. Қабылдаудың басында әсер еткен препарат (мысалы, ұйықтатын) енді алғашқы дозада әсер етпейді. Керекті әсер тудыру үшін препараттың дозасын көтеру қажет. Осы жағдай организм реакциясының өзгергенін және препаратқа деген тұрақтылықтың көтерілгенін көрсетеді. Препаратты қабылдамағанда организмнің жүрек соғуы жиіленіп, бас айналып, жүрек айнып, құсып, адам күрт әлсізденеді. Сонымен, дәрілік тәуелділік пайда болады. Мұндай белгілер ұйықтататын сезімдендіретін препараттарды қабылдағанда да дамуы мүмкін. Үйрену психикалық тәуелділік ретінде білінеді. Бұл жағдайда ауру адамдада осы препаратсыз өмір сүре алмаймын деген үрей пайда болады. Қабылдауды өзгерту кезінде абстиненция ретінде физикалық тәуелділік білінеді. Бұл тәуелділіктің белгілері ауыр болмай, кейін білінбейтін болады. Ұзақ уақыт препаратты қабылдаса адамның жеке басы өзгеріп, ашуланшақ болып, өзін-өзі жақсы көріп, дәрі қабылдауға үлкен көңіл бөлініп, айналадағыларға ықыласы төмендейді. Орталық нерв жүйесіне дем беруші заттармен улану. Бұл препараттар астениялық бұзылуларды азайту, еңбек қабілетін көтеріп, сергектік, көңіл-күйді көтеру үшін беріледі. Бірақ, дем беру үшін ұзақ қолданғанда (кофеин, сиднокарб және т. б.) организмнің тұрақтылығы көтеріліп, көңіл-күйді жоғарылату, еңбек қабілетін жақсарту үшін препараттардың дозасын көтеруге мәжбүр болады. Абстинентті синдром кезінде селсоқ, ұйқышыл, ашуланшақ болады. Ауыр жағдайларда сананы бұзатын психикалық өзгерістер дамуы мүмкін. Дем берушілерді ұзақ уақыт қабылдау эмоциональдық тұрақсыздықтың жеке адамның психопатия тәрізді жағдайдың дамуына келіп соғады. Уланудың осы түріне өте қара шайды ішу – чефиризм жатады. Мұндағы дамитын белгілер жоғарыда көрсетілгендей. Антипаркинсондық препараттармен улану. Бұл препараттар нейролептиктермен емдегенде (галоперидол, трифтазин және т.б.) түзетуші ретінде қолданылады. Циклодолға организм тез үйренеді. Ауру адамдардың бірінші қабылдаудан бастап, көңілі көтеріңкі болвп, айналадағыны сағым ретінде қабылдайды. Көтеріңкі дозаларды қабылдағаннан соң қорқынышты көрінісі бер дилерийлі-циклодолды психоз дамиды (мұндай жағдайда ауру адамдар айнладағыларға қауіпті болады). Циклодолмен ұзақ улануда абстиненция ауыр түрде өтіп, құрыулар болуы мүмкін. Тұрмыстық және өндірістік химиялық заттармен улану. Иіскеудің арқасында көбіне балалар мен жасөспірімдер арасында болады. Иіскеудің бірінші сиеанстарынан бастап күшті психикалық бұзылулар білінуі мүмкін. Осы кезде көру елестеушілігі жиі болады. Ауру адамдар айқын, көптүсті, мультфильмдерден үзінділер көреді. Күшті уланудың көрінісі кезінде бас айналып, әлсізденіп, жүрек жиі соғып, дененің үйлесімділігі бұзылады. Бұған қарамай ауру адам заттарды (бензин, ацетон, еріткіштер және т. б.) иіскеуді жалғастырса ұнамсыз сезімдердің орнына көңіл-күй көтеріліп, жайбарақаттанып, рахаттанып, көңілденгісі келеді. Барлық жаманшылық ұмытылады. Иіскеуді одан әрі жалғастырса, есеңгіреуден делирий мен онейройдқа дейін сана бұзылады. Делирий белгісі кезінде ең алдымен қорқыныштылықты көру, жанасу, есіту елестеушілігі болады. Ауру адамның санасы жоғалады. Олар қозып, абыржып, мазасызданады. Елестеушілік бұзылуларды сандырақ тұрғыдан түсіндірушілік бар. Мұндай жағдай да ауру адамдар қауіпті әрекет жасайды (шатырға шығып, одан секіреді, ұшақ ұшатын алаңға баруы мүмкін). Онейройдты жағдайда қияли қайғылар орын алып, қозу айқын білінбейді. Осы көрсетілген бұзылулар препаратты иіскеген кезде болады. Препаратты иіскеуді тоқтатса бірнеше минуттан кейін психикалық бұзылулар жойылуы мүмкін. Бірақ, одан кейін бас ауырып, жүрек айнып, құсып, жалпы әлсіздік болады. Көздің қарашығы кеңейіп, жүрек соғуы жиіленіп, беті қызарады. Бұл құбылыстар ұйықтаған соң бірнеше сағаттан соң кетеді. Ауыр түрде уланғанда бірнеше күн әлсіздік сақталып, көңіл-күй төмендеп, зәр бөлу қиындап, ауру адам шөлдейді. Тұрмыс және өндіріс химиясының заттарына үйрену жылдам дамиды. Психикалық тәуелділік синдромы кейде затты бірінші иіскегеннен бастап дамиды. 1-2 айдың ішінде аптасына 2-3 рет жоғарыдағы көрсетілген заттарды иіскесе ұнамды сезімдер пайда болатындықтан ауру адам химикаттарды иіскеуден бас тарта алмайды. Организмнің тұрақтылығы жоғарлағандықтан мақсатқа жету үшін затты ұзақ уақыт және көп дозада иіскеу керек. Мас болудың көрінісі өзгереді, көңіл күйі төмендеп, әсерленушіліктің бояулары жойылады. Затты қабылдамаған кезде терлеп, саусақтары дірілдеп, жүрек соғуы жиіленіп, қан қысымы өзгеріп, депрессия болып, абыржып, мазасызданады. Иіскеуді қойғаннан кейін, 1-2 аптадан соң, бұл белгілердің білінуі азаяды. Бірақ , затқа деген әуестік ұзақ уақыт сақталып, қайталануы мүмкін. Жеке адамның интеллекті бұзылып, мидың қабылдауы қиындап, ес пен назар нашарлайды. Олардың оқу үлгерімі нашарлап, үйден, мектептен қашып, ел кезіп, әлеуметке қарсы әрекеттер жасайды. Ішкі ағзаларда (бауырда, бүйректе) ауру пайда болады.

Осы көрсетілген бұзылулар препаратты иіскеген кезде болады. Препаратты иіскеуді тоқтатса бірнеше минуттан кейін психикалық бұзылулар жойылуы мүмкін. Бірақ, одан кейін бас ауырып, жүрек айнып, құсып, жалпы әлсіздік болады. Көздің қарашығы кеңейіп, жүрек соғуы жиіленіп, беті қызарады. Бұл құбылыстар ұйықтаған соң бірнеше сағаттан соң кетеді. Ауыр түрде уланғанда бірнеше күн әлсіздік сақталып, көңіл-күй төмендеп, зәр бөлу қиындап, ауру адам шөлдейді. Тұрмыс және өндіріс химиясының заттарына үйрену жылдам дамиды. Психикалық тәуелділік синдромы кейде затты бірінші иіскегеннен бастап дамиды. 1-2 айдың ішінде аптасына 2-3 рет жоғарыдағы көрсетілген заттарды иіскесе ұнамды сезімдер пайда болатындықтан ауру адам химикаттарды иіскеуден бас тарта алмайды. Организмнің тұрақтылығы жоғарлағандықтан мақсатқа жету үшін затты ұзақ уақыт және көп дозада иіскеу керек. Мас болудың көрінісі өзгереді, көңіл күйі төмендеп, әсерленушіліктің бояулары жойылады. Затты қабылдамаған кезде терлеп, саусақтары дірілдеп, жүрек соғуы жиіленіп, қан қысымы өзгеріп, депрессия болып, абыржып, мазасызданады. Иіскеуді қойғаннан кейін, 1-2 аптадан соң, бұл белгілердің білінуі азаяды. Бірақ , затқа деген әуестік ұзақ уақыт сақталып, қайталануы мүмкін. Жеке адамның интеллекті бұзылып, мидың қабылдауы қиындап, ес пен назар нашарлайды. Олардың оқу үлгерімі нашарлап, үйден, мектептен қашып, ел кезіп, әлеуметке қарсы әрекеттер жасайды. Ішкі ағзаларда (бауырда, бүйректе) ауру пайда болады.

Шылым шегу (никотинен улану). Шылым шегуге үйрену ретінде білінеді. Шылымға қатты әуестеніп, оны шегуді тоқтатса бас ауыру, ашуланшақ, селқос, ұйқы бұзылу сияқты ұнамсыз сезімдер болады. Шылым шегу жүрек-қан тамырлар жүйесіне, асқазанға, тыныс алу мүшелеріне залалды әсер етеді.

Көптүрлі улану (политоксикомания) – алкоголь мен транквилизаторға, бірнеше траквилизатор мен ұйықтатын препараттарға, кофеин мен алкоголь сияқты бірнеше заттарды қабылдауға әуестену. Қалыпты жағдайда ауру адам әсер ететін 2-3 сағатқа әуестенеді. Бірнеше заттарға әуестенудің себебі алғашында әсер еткен затқа адам үйрегендіктен бұл заттың организмге әсері қажететіндей болмауынан. Жан-жақты улану ауыр түрде өтіп, жеке адамда айқын өзгерістер тудырып, соматикалық бұзылулар болады.

Улануларды емдеу. Күшті улануды емдеу, үшін венаға глюкоза, натрий гипосульфитін, утитиеолды жіберу керек. Мұнымен қатар зәр шығаратын препараттар қолданылады. Жүрек пен тыныс алуға дем беруші кордиамин, кофеин және т.б. беріледі. Ауыр улану жағдайында ауру адам токсикоманиялық бөлімшеге жіберілуі керек. Онда оған реанимациялық шаралар қолданылуы қажет.

Қалыпты жағдайда улануды емдеу наркологиялық ауруханаларда өткізіледі. Ауру адам түсімен уланудың қалдық құбылыстарын жою үшін усындандыру терапиясы қолданылады. Венаға 40 % глюкоза, 30 % натрий гипосульфит, 25 % күкірт қышқылды магнезия жібереді. Сонымен бірге тамшы ретінде 5 % глюкоза ерітіндісін, гемодез, полиглюкинді жіберуге болады. Зәрді айдайтын фуросемил, лазекс, бауырдың усындандыру қабілетін жоғарылататын метионин және фолиев қышқылдары қолданылады.

Ауру адамның өмір сүретін ортасын қалыпқа келтіру шаралары, еңбек ету мәселелері қаралуы керек.

Уланған адамдар наркологиялық диспансердің есебінде болады.

Темекі шеккен адамдарды емхана жағдайында емдейді. Мұндағы негізгі тәсіл әр түрлі психотерапия. Алкогольге деген ұнамсыз әсерді туғызу үшін апоморфин мен лобелинді инъекция ретінде енгізеді (таблеткаларды да беруге болады). Аурудың алдын алу. Аурудың алдын алуда жастар арасындағы жүргізілетін үгіт-насихат жұмысының маңызы зор. Балалар мен жасөспірімдерді улы заттардың залалды екенін білулері керек.

Әр түрлі мамандағы дәрігерлер транквилизаторларды, дем берушіліреді, ұйықтататын заттарды, аналгетиктерді ауру адамдарға дұрыс жазып беруі керек. Бір препаратты ұзақ уақыт қолдануға болмайды. Жоғарыда көрсетілген препараттар 10-15 күн не 3-2-3 апта беріліп, онан соң препарат ауыстырылуы керек. Әрбір препарат негіз бойынша және ер адамды емдеу үшін қолданылуы керек.

Сот-психиатрлық және еңбек экспертизасы. Эксперт сұрақтарын шешудегі принцип психикалық аурулардыкіндей. Егер заңға қарсы әрекеттер психозға жететін (мысалы, делирий) күшті психикалық бұзылу кезінде жасалынса, ауру адам қабілетсіз деп саналуы мүмкін. Бұл кезде ол болып жатқан оқиғаны түсінбей, өзінің әрекеттерін реттей алмайды. Психоз кезде ауру адамдар қабілетті болып саналады. Жеке адамның өзгеру деңгейі ақыл кемістігіне жетпегендіктен олар қабілетті болып саналады.

Сәуле ауруындағы психикалық бұзылулар

Сәуле ауруы– ионды сәулелердің арқасында организмде пайда болатын жалпы ауру. Аурудың жедел ағымды және созылмалы түрі болады.

Сәуле ауруының жедел ағымды түрі ионды сәулелердің бірнеше минуттан 3 тәулікке дейінгі әсерінен пайда болады. Сәуле ауруының алғашқы белгілері бірнеше минуттан, жиі жарты – бір сағаттан, сирек 3-4 сағаттан кейін білінеді. Сәуле әсер еткеннен кейін бірінші минуттардың ішінде жүрек айнып, құсып, шаршап, азапты бас аурулары болады. Мұндай жағдайда бірнеше сағаттан көптеген күнге, апталарға, айларға созылуы мүмкін. Сәулелермен күшті әсер еткеннің бірінші кезеңінде бірнеше сағаттан бірнеше күнге созылған күшті қозулар болып, сананы жоғалтып, ауру адам естен танады.

Есеңгіреу, делирий, аменция сияқты сананың бұзылуы болуы мүмкін, әлсіздік, ашуланшақтық, кейде ыза кернеген көңіл-күйдің төмен болуы, айналаға немқұрайлы қарай, тәбеттің төмендеуі, ұйқышыл болу сияқты өзгерістер дамиды.

Алғашқы мерзімде нейроэндокринді жүйенің қан клеткалары пайда болатын органоидтардың қан тамырлары зақымдану белгілері білінеді.

Аурудың бірнеше күнгі көрінісінен кейін ауру уақытша жазылғандай болып, өздерін жақсы сезініп, жұмыс істей бастауы да мүмкін. Бірақ, 3-6 аптадан соң соматикалық және психикалық бұзылулар күшейе түседі. Тері астына қан құйылу сияқты геморрагиалық синдром болып, қанның құрамы өзгеріп, дене қызуының көтерілуі аурудың басты белгілері.

Қатты бас ауыру қайталанып, бас айналып, жүрек айнып, құсу болады. Айналадағыға селқостық, жабырқаңқылық, тұжыраңқы көңіл, астения дамиды. Сананың аментивті және делирийлі шатасқандағы, есеңгіру, сананың бұзылуы болуы мүмкін.

Жедел ағымды сәуле аурының психикалық бұзылуларының қалыптасу механизмінде иондық сәулелердің тікелей әсерінен басқа жан-жақты психогенді факторлар үлкен роль атқарады. Бұл факторлар депрессивті, депрессивті-ипохондриялық, сандырақ бұзылулар тудырады.

Мұндай сәуле ауруының ұнамды ағымы болған кезде ауру адамның жағдайы біртіндеп жақсарады. Екі айдан соң геморрагиялық синдром жойылып, аурудың жазылу мерзімі басталады.Созылмалы сәуле ауруы, Жедел ағымды сәуле ауруынан кейін не ұзақ уақыт қайталанатын аз мөлшердегі сәулелердің әсерінен дамиды. Психикалық бұзылулар созылмалы сәулелері синдромдар дамиды. Кейбіреулер бұл жағдайды атомнан кейінгі невроз не Хиросима ауруы деп атайды. Бұл аурудың білінуі жабысқақ құбылыстармен, эмоциональдық тұрақсыздықпен, диэцефальды криздермен қатарласатын әр түрлі астения ретінде білінеді. 1945 жылы Хиросима мен Нагасакиді бомбылаудан аман қалған адамдарда көп жыл өткен соң сананың бұзылғаны, жылдам шаршаушылық, айналадағыларға ынтаның жоқтығы сияқты құбылыстар байқалды. Ауру адамдардың орталық нерв жүйесі органикалық түрде зақымданады. Бұл зақымдануда энцефалопатияның амнезиялық, эмоциональды жігер бұзылулары, бас ауруы, бастың айналуы, ұйқының бұзылуы, ауа райына тәуелділік болғандықтан ауа райының өзгерісіне жағдайдың нашарлауы сияқты өзгерістер болады. Ионды сәулелердің миға әсер теуімен қатар бассүйек-ми зақымданып, күйіп кетуі мүмкін.

Ионды сәулелердің тұқымға әсер етуі ерекше назар аударуды талап етеді. Семей полигон аймағында туған балалар арасында психикалық ауытқулықтың көбейгені туралы мәліметтер бар.

Емдеу. Жедел ағымды сәуле ауруында венаға қан және қан орнына жүретін заттарды құю сияқты усыздандыру терапиясы қолданылады. Жалпы организмді нығайтатын және дем беретін терапия белгіленеді. Ауру адамдарға суды көп ішу ұсынылады және стрихнин тұңбасын (5-10 тамшы), жүрекке әсер ететін заттарды (кордиамин, камфора, кофеин), белгілейді. Үнемі құсу кезінде тері астына 1 мл 1 % атропин ерітіндісі жіберіледі. Психомоторлық қозу кезінде, сананың бұзылуында бұлшықетке 1-2 мл 0,5 % галоперидол ерітіндісін 1-2 мл 2,5 % сминазин ерітіндісін, транквилизаторларды (седуксен, реланиу) айдайды. Антигистиаминді препараттар (0,03-0,5 г демидрол), поливитаминдер, антиобиотиктер қолданылады.

Созылмалы сәуле ауруында ионды сәулелер бөлетін аппаратпен жанасуды міңдетті түрде тоқтату керек. Ауру көрінісіндегі психикалық бұзылулар психотропты заттармен емделеді. Мидың гиноплазисымен, жұқпалы процестермен, трофикалық бұзылулармен күресіп организмнің имунды биологиялық қасиеттерін сақтауға негізгі назар аударылады.

ПСИХИКАЛЫҚ АУРУ АДАМДАРДЫ ЕМДЕУ. Биологиялық терапия

Психотропты заттармен емдеу. 1952 жылы француз психиатрлары Делей мен Деникер психикалық ауруларды емдеу үшін алғашқы рет психотропты препараттардың атасы ларгактилді (холрпромазинді) ұсынды. Ресейде осындай препарат аминазин деген атпен шығарыла бастады. Соңынан басқа да психотропты препараттар түзілді. Бұл препараттар психиатриялық тәжірибеде кеңінен қолдау тапты.

Психотропты заттарға нейролептикалық заттар, транквилизаторлар, антидепрессанттар, ноотроптар жатады.

1. Нейролептиктер негізінен тежеуші, антипсихотикалық және ұзақ әсер ететін прологттар тобына бөлінеді.

1. Тежеуші нейролептиктер

Аминазин – жіті психомоторлық қозуда, елестеушілік, сандырақ, маниакальды синдромдарда антипсихотикалық әсер етеді. Аминазинді ішеді, бұлшықет пен венаға тәулігіне 25-500 мг-нан 400-600 мг дейін жібереді. Депрессияда жағдайды нашарлатады, сондықтан беруге болмайды.

Тизерцин (нозинан) – седативті әсері бойынша аминазиннен асып түседі, терең ұйықтатады. Ол әртүрлі қозуларды жинақтайды, сондықтан абыржу депрессиясында қолдануға болады. Дозалары аминазиндікіндей.

Терален – аминазин мен тизерцинге қарағанда жұмсақ. Ішуге және бұлшықетке тәулігіне 10-25 мг-нан 200-400 мг дейін жіберу керек.

Сонапак (меллерил) – айтарлықтай қосымша әсер етпейді. Седативті және жеңіл антидепрессивті әсер етеді. Невроиздарда, невроз тәрізді жағдайларда қолданылып, үрейді, абыруды мазасыздануды азайтады. Тәулігіне 25-50 мн-нан 300 мг дейні беріледі.

Хлорпротиксен – тизерцинге ұқсас, ұқсас, бірақ ұйықтауға аз әсер етіп, улыығы төмен. Абыржуда, депрессивті жағдайларда, психикалық бұзылуларында қолданылады. Тәулігіне 15-50 мг-нан 300 дейін беріледі.

Лепонекс – психотропты әсері бойынша аминазин тизерцин, хлорпротиксенге ұқсас бірақ депрессивті әсері жоқ (аминизаинге қарағанда), қосымша экстрапирамидтік әсерлер тудырмайды. Ұзақ ақыт қабылдағаннан соң агранулоцитоз тудыруы мүмкін, сондықтан қанды бақылау қажет. Дозалары аминазин, тизерцин, хлорпротиксендермен бірдей.

2.Негізінен антипсихотикалық әсерлі нейролептиктер

Мажептил –күшті антипсихотикалық әсері бар. Шизофренияның ауыр, қатерлі түрлерінде, әсіресе кататониялық, сандырақ, елестеушілік бұзылуларда қолданылады. Аз мөлшерде ступорда тежелуді жояды. Емдеу кезінде экстрапимидтік бұзылулар жиі болады. Дозасы тәулігіне 3-5 мг-нан 60-80 мг-ғ дейін.

Трифтазин (телазин) – айқын антипсихотикалық әсері бар. 30-40 мг-ға дейін белсенділік, ал 30-60 мг тежелу тудырады. Сандырақ елестеушілік, невроз тәрізді, психопатия тәрізді апатоабулиялық бұзылуларда қолданылады. Дозасы тәулігіне 5-10 мг-нан 60-80 мг-ға дейін.

Галоперидол – елесеушілік пен сандыраққа трифтазинге қарағанда күшті, таңлаушы әсер етеді. Белсенділік әсері бар. Экстрапирамидті бұзылулар жиі болады. Дозасы тәулігіне 1,5-3 мг-нан 30-60 мг-ға дейін.

Тримедил – күшті антипсихотикалық зат. Онда галоперидол мен мажептилдің қасиетері бар. Жүйелі сандырақ синдромдарда қолданылады, кататониялық пен гефебрениялық қозуларды жинақтайды. Дозасы тәулігіне 10-15 мг.

Этаперазин – трифтазинге ұқсас. Елестеушілік сандырақ ступорды және басқа жағдайларда қолданылады. Тәулігіне 5-10 мг-нан 50-80 мг-ға дейін беріледі.

3.Ұзақ уақыт әсер ететін психотропты заттар (пролонгтар). Бұл топтағы препараттардың әсері ұзақ мерзімге соылады (2-4 аптаға дейін). Олар шизофренияда қолданылады, әсіресе емхана жағдайында. Бұл препараттар антипсихотикалық және седативті әсер етеді және ауру қайталамайды. Бұларға төмендегі препараттар жатады.

Модитен – депо. Ампулада 1 мл 2,5 % майлы еретінді ретінде шығарылады. 1-2 мл (25-30 мг) бұлшықетке жіберіледі, препарат дозасы 75-125 мг-ға дейін өсіріліп, инъекция 10-14 күнде бір рет жасалады.

Флушпирилен – 7 күннің ішінде 1 рет бұлшықетке 5-10-нан жіберіледі.

Семап – 7 күнде 1 рет 0-дан 11 мг-ға дейін ішуге болады.

Пимозид (орап) – 2-10 мл-ға дейін таблетка ретінде тәулігіне 1 рет ішуге болады. Антипсихотикалық және белсенділік әсері бар, бірақ седативті әсері (басқаларға қарағанда) жоқ.

Меллерил – ретард – 200 мг таблетка ретінде шығарылады, тәулігіне бір рет қолданылады.

2. Транквилизаторлар. Негізінен тыныштандыратын менробомат, эленум, тазепам, нитразепам (радедорм, эуноктин), феназепам, мебикар жатады. Белсенділік әсері бар транквилизаторлаға триоксазин, рудотель, седуксен жатады.

Транквилизаторлар негізінен невроздарды, невроз тәрізді жағдайларды емлдеуге қолданылады. Бұлар жеңіл тыныштандыратын әсері етіп, қосымша экстрапирамидті және айқын қан тамырлық-вегатативтік әсерлері болмайды.

Негізінен седативті және тежеу әсері барларға тимостабилизоторларға (нормотимиктерге) литий тұздары жатады. Бұлар маниакальды қозуды және депрессияны шектеу үшін, аурулардың алдын-алу үшін де қолданылады (маниакальды—депрессивті психоз, шизофрения). Литий тұздарын ішуге, бұлшықетке және венаға жіберуге болады. Дозасы тәулігіне 300-400 мг-нан 1500-2500 мг-ға дейін. Дәріні бірнеше ай бойы беру керек. Қандағы литий мөлшерін бақылау қает. Оның мөлшері 0,6-0,8 м мольден аспау керек.

Антидепрессивті және дем беруші препараттар. Депрессияны болдырмайтын қасиеті бар және дем беруші мен седативті әрекет жасайды.

1. Дем беруші антидепрессанттар. Бұларға төменгі препараттар жатады:

Мелипрамин (тофранил) – тежеу қасиеті бар таза депрессия деп аталатын ауруды емдеуге қолданылады. Күннің бірінші жартысында 25-30 мг препарат беру керек. Кешке берілсе ұйқы бұзылады. Сандырақ, елестеушілік кезінде мелипрамин басқа препараттармен қатарласа беріледі.

2.Седативті антидепрессанттар.

Амитриптилин – антидепрессивті және седативті әрекет жасайды. Абыржу депрессияларында және оларда сандырақ пен елестеушілік қосақталса қолданылады (бұл жағдайда осы препарат нейролептиктермен қоса беріледі). Дозасы тәулігіне ішуге не бұлшықетке 25-50 мг-нан 150-300 мг-ға дейін.

Фторацизин – жай антидепрессивті және айқынды седативті әрекеті бар. Дозасы тәулігіне 50-75 мг-ға дейін.

Азафен (инсидон) – антидепрессивті және седативті әсері шамалы. Невторикалық, невроз тәрізді жағдайларда беріледі. Дозасы тәулігіне 25-50 мг-нан 150-200 мг-ға дейін.

Пиразидол –кең әрекетті антидепрессант. Дозасы тәулігіне 5-50 мг-нан 300 мг-ға дейін.

3.Моноиминооксидазаның (МАО) ингибаторлары.

Бұған импразид пен нуредал жатады. Бұлар негізінен дем беруші әрекеті бар антидепрессанттар. Үш циклді топтағы антидепрессанттармен (мелипрамин дәне т.б.) және кейбір азық-түліктермен (сыр, кофе, бұршақ, сыра, шарап, шоколад, кептірілген заттар) бірге беруге болмайтындықтан психиатрлық тәжірибеде сирек қолданылады.

Дем беруші заттар (стимулянттар). Бұлар неврохдарда, невроз тәрізді жағдайларда, енжарлықта, қалжырағанда қолданылады. Бұған жататындар сиднокарб тәулігіне 5-тен 60 мг-ға дейін беріледі.

Синднофен сиднокарбқа қарағанда жұмсақ. Дозасы тәулігіне 5-10; 60-80.

3. Ноотроптар – орталық нерв жүйесіндегі зат алмасу процестерін қалыпты жағдайға келтіретін дәрілер. Бұлар жарақаттағанда, жұқпалы ауруларда, улануда, мидың қан тамырлары зақымданғанда беріледі. Бұған жататындар:

Аминалон (гаммолон) – гамма-аминмай қышқылы. Тәулігіне таблеткада 0,25-тен 1,5 мг-ға дейін қолданылады.

Энцефабол (пиридитол) – В₆ витамині (пиридоксин) негізінде түзілген. Дозасы тәулігіне 0,1-0,4 г-ға дейін.

Ноотропил (пирацетам) – тәулігіне 0,4-тен 2,0 г-ға дейін.

Пантонгам – патотен қышқылының (В₅ витамині) туындысы. Құрысу синдромдары органикалық ауруларды емдегенде жақсы нәтиже береді (басқа ноотроптарды қолдану құрысуды күшейтетін кезде). Тәуліктік дозасы 1,5-2 г.

Психотропты заттардың қосымша әсері және емдеудегі аурудың асқынуы. әсіресе нейролептиктарды (аминазин, тизерцин) алғашқы рет бергенде артериядағы қысым мөлшерінің төмендеуі қосымша әсерге жатады. Аллергиялық дермотиттер, жүрек қызметінің жиіленуі, ауыздың кебуі, неврологиялық бұзылулар (беттің маска тәрізденуі, қозғалыстың тежелуі, аяқ-қолдың дірілдеуі) сияқты нейролептикалық (паркинсон тәрізді) синдромдар болады. Кейде жұту, шайнау, көз бұлшықеттерінің құрысуы сияқты Куленкампф-Тарнов синдромы дамиды. Ми-бассүйек зақымдағаннан кейін не басқа аурулардан кейін қосымша әсерлер оңай пайда болады.

Экстрапирамидтік көріністердің алдын-алу үшін психотропты заттардан басқа тәуелдігіне циклодол, артан, паркопан, ромпаркин 2-дн 6-12 мг-ға дейін корректорлар пайдаланылады.

Пароксизмальды дискенетикалық бұзылуларда, соның ішінде Куленкампф-Тарнов синдромында тері астына 1-2 мл 20 % кофеин ерітіндісі, бұлшықетке 2-3 мл 2,5 % аминазин, седуксен, венаға кальций глюкоза В витаминімен жіберіледі.

Аллергиялық реакцияларда препаратты уақытша бермеу, ішке және мазь ретінде антиаллергиялық заттарды қолдану.

Ортостатикалық қоллапста жүрек дәрілерін (коордиамин, кофеин) беріп, адамды жатқызу керек.

Нейролептиктармен емдегенде және әсіресе МАО тобындағы антидепрессанттарды қолданғанда улы гепатиттер пайда болуы мүмкін. Аргонулоцитоз ауыр асқыну болып саналады. Мұндай жағдайда препаратты беруді тоқтату керек.

Аминазин қанның тұтқарлығын көбейтеді. Эндокринді өзгерістер де болуы мүмкін (етеккірдің келу мерзімінің өзгеруі, шөлдеу, зәрді көп мөлшерде бөлу).

Ақырғы жылдары психотропты заттарды көп мөлшерде қолданатын қарқынды терапия әдістері бар. Мұндай емдеуді қолдану дәрігер-психиатрдан арнайы дайындықты қажет етеді.

Инсулинкомотозды және электрошок терапиясы биологиялық емдеу тәсілдеріне жатады. Психотропты затардың кең тарауына байланысты және оларды қолдану қауіпті болмағандықтан инсулинкомотозды және электрқұрысу терапиясы сирек қолданылатын болды. Ақырғы кезде кейінгілерді қолдану үшін ауру адамдардың және олардың жақындарының келісімі қажет. Терапияның кейінгі айтылған түрлері негізінен шизофренияда қолданылады.

Инсулинкомотозды терапияны 1935 жылы Вена психитры М.Закель ұсынды. Ұқыпты соматикалық тексерулерден кейін, соматикалық аурулар болмаған жағдайда ауру адамға 4 бірліктен бастап инсулин белгіленеді. Келесі әрбір күнге 4 бірліктен қоса отырып, 70-80 бірлікке дейін инссулиннің мөлшерін жеткізеді. 3-4 сағаттан кейні кома (есінен тану) болады. Осы жағдайда ауру адамды 5 минуттан 20-30 минутқа дейін ұстайды. Гипоглекемиялық комада венаға 20-40 мл 40 глюкоза ерітіндісін жіберумен 50-100 г ерітілген қант, таңертеңгі тағам берумен шектеледі. Барлығы 20-30 коматозды курс өткізу керек.

Асқыну ретінде шок жағдайының қайталануы, команың ұзаққа созылуы, қояншық тәрізді булығу, психомоторлы қозу болуы мүмкін.

Электрошок терапиясын алғашқы рет 1937 жылы итальяндықтар Чарлетти мен Бини қолданды. Бұл терапияны қолданбастан бұрын ауру адамға жан-жақты соматикалық зерттеулер жүргізу қажет. Электрошок терапиясы аурухана жағдайында, жүрек-қан тамырларына, тыныс алу жүйесіне дем беретін, шприцтері мен тіл ұстағыштары бар жеке бөлмеде өткізіледі. Электрошок терапиясы арнайы электронвульсатор аппаратының қатысуымен атқарылады. Ауру адамға битемпорльды түрде электродтар қойылып, 80-120 W ток 0,3-0,8 секунд ішіне жіберіледі. Бұл кезде қояншық тәрізді булығу болып, ауру адам есінен айырылады. Булығу кезінде ауру адамның сүйегі сынып не шығып кетуі мүмкін. Сол себептен бұлшықеттердің құрысуын азайту үшін сеанс алдында венаға миорелоксанттарды (дителен) жібереді. Тыныс алуы мен жүрек соқуы тоқтап қалған кезде жүрек пен тыныс алу қызметіне дем беретін заттарды, оттегін беру керек.

Электрошок терапиясы қатерлі катотониядан басқа шизофрениямен ауырған адамдарда болатын аффективті-сандырақ бұзылуларды.шығу тегі әртүрлі (инвалюциялық. циклофренуялық) ұзаққа созылған депрессияларды емдеуге қолданылады.

Балалар мен жасөспірімдерге инсулинкомотозды және электрошок терапиясы қолданылмайды.

Психотропты заттар балаларға да, кәрілерге де қолданылады.Бірақ балаларға оларды байқап қолдану керек. Мұның себебі, бұл заттар олардың орталық нерв жүйесін зақымдандырады (қиын босанудан кейін, ерте ауру басты болғанда).Психотропты заттардыбалалардың жасына байланысты береді.

Қартайған кезде (60 жастан соң) ауру адамға ересек адам дозасының үштен бір бөлігін береді.

БАЛАЛАР МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІ ПАТОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ.

Балалар мен жасөспірімдерді психикалық дамудың тежелуі.

Даму кезіндегі тежелулермен сипатталатын жүйке жүйесінің ауыр зақымдануынан басқа, балаларда тек жеке, бірден байқалмайтын қозғалыс бұзылыстары, жоғары қозғыштық, қозғалысының мазасыздығы, ұйқысының бұзылуы, тәбетінің болмауы байқалады. Бұл балаларда минималды ми дисфункциясы кездеседі.

Жүйке жүйесінің барлық ауытқулары оларда өзгергіштікпен ерекшеленеді. Өмірінің алғашқы жылында кейбіреулерінде психомоторлы даму темпінің артта қалуы байқалады. 2-3 жаста сөзінің тежелгені нақты байқалады.

Көптеген балаларда өмірінің алғашқы жылдарында гиперкинетикалық жүріс-тұрыс байқалады. Олар бір орында отырмайды, әрқашан қозғалыста болады, олардың барлық әрекеті мақсатқа бағытталмаған, бастаған жұмыстарының ешқайсысын соңына дейін аяқтамайды. Мұндай балалар жүгіреді, ашуланады, ойыншықтарды сындырады, олар үшін ересек адамдар алаң болады. Сонымен қатар, кейбіреулері жоғары эмоциональды қозғыштықпен, агрессивтілікпен, импульсивті жүріс-тұрыспен ерекшеленеді. Көптеген балалар ойнау әрекетіне мүмкіндігі жоқ. Олар өз қалауларын шектей алмайды, барлық шектеулерге қызбалы жауап қайтарады, қырсықтықпен ерекшеленеді.

Көптеген балаларға моторлы шапшаңдығы болмауы тән, оларда қол саусақтарының дифференцияланған қозғалыстары әлсіз дамыған. Сондықтан олар өз-өзіне қызмет ету дағдыларын қиындықпен меңгереді, көп уақыт бойы олар түймесін салуды, аяқ киімінің бауын байлауды үйрене алмайды.

Сонымен жеңіл ми дисфункциясы бар балалар – бұл полиморфты топ. Олардың ортақ қасиеттері алғашқы жылдарындағы «кішкене неврологиялық белгілер», ол интеллектуалды және эмоционалды – еріктік саласында психикалық дизонтогонезбен бірге жүреді, яғни, жеңіл ми дисфункциясы бар балаларда, жиі психикалық дамуының тежелуі ПДТ (ЗПР) болады.

Психикалық дамудың тежелуінің (ПДТ) ерекше болып әр түрлі психикалық функциялардың бұзылуының бір қалыпты еместігі; еске (зейінге) қарағанда логикалық ойлау әлдеқайда дамыған болуы мүмкін.

Сонымен қатар олигофрения қарағанда психикалық дамуы тежелген балаларда психикалық процестердің инерттілігі болмайды; олар көмекті қабылдайды және пайдаланады, әрі есте қалған ақыл-ой дағдыларын басқа жағдаяттарға ауыстырады. Ересектердің көмегімен интеллектуалды тапсырмаларды норма деңгейіне жақын орындай алады. Осымен олар ақыл-ой кемістігімен ауыратын балалардан ажыратылады.

Психикалық даму тежелісімен ауыратын балаларға төмен танымдылық белсенділік тән. Ол балалардың мектеп жасындағы психикалық дамуының ерекшелігі қабылдау, зейін, ес процестердің жетіспеушілігі.

Қабылдаудың жетіспеушілігі мидың және бірнеше сенсорлы жүйелердің (көру, есту, сипап-сезу) интегративті қызметінің қалыптаспағандығы. Интегративтілік - әр түрлі функциялық жүйелердің бірлесуі – балалардың психикалық дамуының негізі екенін білеміз.

Мидың интегративті әрекетінің жетіспеушілігінен психикалық дамуы тежелген балалар күнделікті көріп жүрген заттарды басқаша көрсе (аударып немесе суреттің жартысы салынбаған болса), оларды тануда қиналады.

Қабылдаудың бұл спецификалық бұзылыстары балалардың қоршаған орта жайлы көріністерінің шектелгенін және фрагменттарлығын көрсетеді.

Психикалық даму тежелісінде мидың интегративті әрекетінің жетіспеушілігі сенсомоторлы бұзылыстардан да көрінеді. Оны балалардың суретінен байқауға болады. Үлгі бойынша геометриялық фигураларды салғанда олар пішінін, пропорциясын, бұрыштарын дұрыс салмайды.

Мектепке дейінгі балалар адам фигурасын салатын тапсырманы орындағанда көп қате жібереді. Олардың суреттерінде дене бөліктерінің диспропорциясы байқалады, кейбір маңызды бөліктері жоқ.

Осыдан психикалық дамуы тежелген балалардың негізгі ерекшеліктерінің бірі жеке перцептивті және қозғалыс функцияларының арасында байланыстың жеткілікті болмауы. Тағы бір ерекшелігі дамуындағы кеңістіктік көзқарастарының тежелуі және өз денесінің бөліктерінде бағытталудың жеткіліксіздігі.

Психикалық даму тежелісінде жиі сөз дамуының тежелуі, фонетико-фонематикалық бұзылыстар және артикуляция бұзылысы кездеседі. Артикуляционды моторика дифференцияланған қозғалыстың жеткіліксіздігі. Кейбір балалар ұқсас фонемаларды (галка-палка) қабылдау қиын келеді, нәтижесінде оларға айтылғанды дұрыс түсінбейді.

Тағы бір ерекшелік көптеген балаларда белсенді зейін функциясы бұзылған. Сонымен қатар, көптеген балаларда зейін көлемінің шектелгені байқалады. Зейіннің бұл бұзылысы түсінік процесінің дамуын тежейді.

Зейін бұзылысы жоғары аффективті қозуда байқалады, яғни балаларда гиперактивті жүріс-тұрыс болса. Гиперактивті жүріс-тұрыста жалпы қозғыштық абыржу, бір орында отырмау, жеткіліксіз мақсат қою, импульсивтілік байқалады. Ондай балалар ашуланшақ, агрессивті, негативті және оларда ұйқы бұзылыстары кездеседі.

Психикалық дамуы тежелген балаларда өзіндік ес құрылымы болады. Бұл ырықсыз есте сақтаудың зор өнімділігінен байқалады.

Психикалық даму тежелісімен ауыратын балалардың ырықты есінің жеткіліксіздігі ырықты әрекетті реттеу әлсіздігімен, мақсаттылығының жетіспеуімен, өзін бақылау функциясының қалыптаспағандығымен байланысты. Осы факторлармен ПДТ-мен ауыратын балалардың жүріс-тұрысының бұзылысы түсіндіріледі.

Дамуы тежелген балалар эмоционалды тұрақсыздығымен ажыратылады. Олар балалар ұжымына қиындықпен бейімделеді, көңіл-күйі тұрақсыз болады және тез шаршайды.

Психикалық даму тежелісімен ауыратын балалар тобы бірдей емес. Кейбіреулерінде эмоционалды – тұлғалық дамуының тежелуі және жүріс-тұрысты ырықты реттеуі бірінші орынға шықса, интеллектуалды сферасының бұзылысы онша байқалмайды. Бұл балаларда инфантилизмнің әр түрлі формасы. Инфантилизм мектепке барарда күшті байқалады. Оларда оқуға деген тұлғалық дайындықтың тежелгені байқалады, жауапкершілік, өз жүріс-тұрысына сынмен қарау қиындықпен қалыптасады. Олар қарым-қатынасшыл, еті тірі, еліктегіш, бірақ эмоциясы тұрақсыз болып келеді.

Психикалық даму тежелісінің басқа формасында таным әрекетінің түрлі жақтарының дамуының тежелуі байқалады. Тағы бір формасында эмоционалды-еріктік және тұлғалық дамымауы таным әрекетінің компоненттерінің жеткіліксіздігімен сәйкес келеді.

Сөздің ауыр бұзылыстары.

Алалия – дегеніміз – спецификалық тілдің дамуының тежелуі, ол ми қабығының бұзылуынан болады. Алалияда сөзбен еліктеу дамымаған, яғни, буындарды, сөздерді, сөйлемдерді қайталау қиынға түседі. Дыбыс бірліктерін біріктіруінің бұзылғаны алдымен балада дыбыс шығарудың болмауынан кейін сөздерді айтпауынан байқалады:

Моторлы алалияда барлық жас кезеңдерінде экспрессивті сөз бұзылысы болады.

Алалияда сөздің ритмикалық жағының бұзылысы кездеседі: бала ақырын сөйлейді, буын-сөздер арасында кідіріс жасайды, сөздерді буындап айтады. Сөз интонациясы бұзылған. Бала естіген сөздерін дұрыс қайталай алмайды.

Пассивті сөздігі өте ақырын өседі және көп уақыт ол тұрмыста қолданатын сөздермен шектеледі. Көп жағдайда балалар сөз мағынасын түсінбейді. Моторлы алалия фразалық сөйлеудің қалыптасу процесін тежейді. Балалар өз туған тілдерінің грамматикасын қиындықпен меңгереді. Алалиядағы сөздің дамымауы баланың психикалық дамуына әсерін тигізеді.

Моторлы алалиямен ауыратын балалардың психикалық дамуы өзінің біркелкі еместігімен ерекшеленеді. Балалық және мектепке дейінгі шағында балалар ойыншыққа, ойынға қызығушылық танытады, тұрмыс жағдайына жақсы бағытталады, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын біледі, олардың эмоциясы жеткілікті дифференцияланған. Сонымен қатар, мектепке де йінгі жасында қоршаған орта жайлы білімі шектелген және сөздік-логикалық ойлауы тежеледі.

Моторлы алалиясы бар балалардың ойлауының дамуы біркелкі емес. Оларда тұрмыстық-әрекеттік және образдық ойлау абстракті-логикалық ойлауға қарағанда дамыған.

Ақыл – ой әрекетінің бұзылысы ойлаудың тежелуімен, оның қиын ауыспалылығынан байқалады. Сонымен қатар осы балалар психикалық белсенділігі аздығымен, жоғары тежелумен, негативизммен ерекшеленеді. Олар тапсырманы орындаудан бас тартады. Жиі белсенді зейін мен ес функциясының бұзылыстары байқалады, ең алдымен вербалды ес бұзылады.

Ырықты әрекетті реттеуде сөз маңызды рөлге ие. Сондықтан моторлы алалияда әрқашан психикалық процестерді ырықты реттеуінің бұзылысы болады және бала әрқашан ересектің көмегін қажет етеді.

Сіңір тартылу синдромы және қатты сенсомоторлы афазия және алалия (Ландау – Клеффнер синдромы). Бұл синдром ең алғаш 1957 ж. ашылды. Ол эпилепсияның сенсомоторлы афазия мен алалиямен бірігуімен түсіндіріледі.

Афазияда сырқат ешбір себепсіз пайда болып және айтылған сөзді түсінбеуінен және сөйлеу мүмкіндігінен жоғары көрінеді. Сіңір тартылу приступы кейбір жағдайда афазия алдымен болады, ал кей кезде сөз жоғалғаннан кейін болады.

Алалияда өмірінің алғашқы жылдарында тұрақты жүйелі сөздің дамымауы байқалады, ол жүріс-тұрыстың және ақыл-ой жұмысының бұзылыстарымен бірігеді. Сөйлеу дефектісімен бірге сіңір тартылу приступтары болады.

Бұл синдромды ерте диогностикалау бұл балаларды тиімді реабилитациялау үшін маңызды.

Ландау-Клеффнер синдромын кереңдіктен, ерте балалық аутизмнан, деменциядан айыра білу қажет.

Сенсорлық және қозғалыстық бұзылыстар.

Есту органының немесе көрудің дұрыс дамымауы баланы маңызды бір ақпарат көзінен айырады, ол психикалық дамудың тежелуінің себебі болады. Артта қалудың деңгейі сенсорлы дефекттің пайда болған уақыты мен ауыртпалығының деңгейіне, сонымен қатар арнайы коррекциондық жұмыстардың басталуына байланысты.

Есту аномалиясы бар баланың ақыл-ойының дамуындағы тежелулердің негізгі себебі сөйлеу дамуының бұзылысы болып табылады. Сөз дамуының тежелуі естудің төмендеуінен және есту деффектісінің пайда болу уақытына тәуелді. Ерте коррекциондық жұмыстар болмаса сөздің дамуының тежелуі абстрактты-логикалық ойлаудың жеткіліксіздігімен қосылады.

Естуі бұзылған балалардың ақыл-ойының дамуына келсек, олардың ішінде интеллектті қалыпты балалар және ақыл-ойы кем балалар да бар. Мұндай интеллектуалдық бір қалыпты емес дамуы есту деффектісінің ауыртпалығымен ғана емес, сонымен қатар коррекциондық жұмыстардың басталу уақытымен және есту бұзылыстарының себептеріне байланысты. Кейбір тұқымқуалайтын есту деффекттері парциалды мінезге ие болады, яғни, баланың нервті-психикалық сферасындағы басқа бұзылыстармен бірікпейді. Мұндай жағдайда ерте коррекциондық жұмыс жасалса баланың ақыл-ойының дамуы қалыпты болуы мүмкін. Осылардан басқа есту аномалиясының тұқымқуалайтын синдром түрлері бар, олар көру, интеллект, қозғалыс аппараттарының деффектісімен және басқа нервті-психикалық және соматикалық бұзылыстармен бірігіп жүреді.

Туу кезіндегі зақымнан, нәрестелердің гемолитикалық ауруларынан, менингоэнцефалиттен және басқа орталық жүйке-жүйесінің бұзылыстарынан пайда болатын есту деффектісі әртүрлі неврологиялық және психопатологиялық синдромдармен сәйкес келеді. Олардың белгілерінің диапазоны кең – қалыпты интеллекттен ақыл-ой кемістігіне дейін. Есту деффектісі бар балалардың әлеуметтік бейімделуі эмоционалды және жүріс-тұрыстық бұзылыстармен қиынға түседі.

Баланың психикалық дамуына ерекше жағымсыз әсер ететін есту деффектісінің өсуі. Соқыр немесе нашар көретін баланың психикалық дамуындағы тежелулердің деңгейі көру бұзылысының себебіне, ауыртпалығына және пайда болу уақытына тәуелді, сонымен қатар коррекциондық жұмыстардың уақытында жүргізілуінің маңызы зор. Соқыр және нашар көретін балалардың ақыл-ой дамуының ерекшелігі абстрактты ойлау әлсіздігі, қоршаған орта жайлы білімінің және көзқарастарының шектеулігі болып табылады; сөздік қоры қалыпты болған жағдайдың өзінде сөздердің заттық мағынасы нақты болмайды. Көру деффектілері жиі қозғалыс дағдыларының дамуын тежейді және баланың аз моторлы белсенділігін анықтайды. Осыдан балаларда жиі қозғалысты стереотипті-образдық қозғалыстар пайда болады.

Көру деффектісі бар балаларға аз психикалық белсенділік, тез шаршау тән. Бұл бұзылыстар орталық жүйке жүйесінде органикалық бұзылыстары бар балаларда болады.

Церебральды параличпен ауыратын балалардың психикалық дамуы тежелген және бұзылған. әсіресе ойлаудың және жоғарғы психикалық функциялардың дамуының пропорционалды болмауы тән. Балалардың церебральды параличінде сөзді, зейіннің, естің, ақыл-ой жұмысының бұзылысы және эмоционалды-жүріс-тұрыстық және тұлғалық бұзылыстар кездеседі. Ақыл-ой дамуының деңгейі ауыспалы-қалыпты интеллектпен олигофренияның түріне дейін. Церебральды параличпе ауыратын көптеген балалардың психикалық дамуында спецификалық тежелулер болады.

Қарым-қатынас бұзылысы.

Ерте балалық аутизм – аномальды дамудың ерекше нұсқасы, жиі баланың 2-3 жасында байқалады. Оның негізгі ерекшелігі балада қоршаған ортамен және адамдармен контакттінің бұзылуы. Аутизммен ауыратын бала қоршаған әлемнен шектелген. Ол тұйық, басқа балалармен қарым-қатынасқа түспейді, басқалардың көзіне қарамайды, жақындарының дене контактілерінен және сүйіспеншіліктерінен қашады. Ол басқа адамдарды көрмейтін сияқты; өз-өзіне берілген, қолдарын біркелкі сілкиді, бір орында секіріп тұрады немесе сыбырлап сөйлейді, жеке сөздерді айқайлап айтады. Мұндай балаларға біркелкі, мақсатқа бағытталмаған белсенді қозғалысы тән, олардың мазасыз қозғалыстары тежелулермен ауысып отырады. Аутизммен ауыратын балаларға қорқыныш тән .

Жарты ғасыр бұрын бала аутизмін Л.Каннер жазғанына қарамастан, бұл аурудың көптеген аспектілері әлі күнге дейін анықталмаған. Қазір ерте бала аутизмі бүкіл әлемде, нейрофизиологияның, психиканың, фармакологияның, генетиканың, психиатрия және неврологияның жетістіктеріне сүйеніп зерттелініп жатыр.

Аутизм кезіндегі баланың дамуының негізгі ерекшелігі дамудың толығымен, сонымен қатар жеке психомоторлы функцияның дұрыс болмауы.

Аутизм белгілерінің бірі көз контактісінің болмауы және есту қабілетінің ерекшелігі: баланың есту қалыпты болса да айтқан сөзге жауап қайтармайды.

Сонымен қатар, өмірінің алғашқы жылдарында санатикалық және неврологиялық бұзылыстар болмаса да, өмір сүруге маңызды функциялардың бұзылыстары байқалады. Өмірінің алғашқы жылдарында сору және жұту қозғалыстарының координациясы дұрыс болмағандықтан, бала емуден бас тартады, кейін ол нашар шайнайды, тамақты аузында көп ұстайды, тамақты таңдап жейді және ұйқысы бұзылған. Бірақ эмоционалды-тұлғалық дамуы өте қатты бұзылған.

Аутизммен ауыратын балалардың ақыл-ой мүмкіндіктері әр түрлі болуы мүмкін. Кейбіреулерінде интеллект қалыпты, бірақ қалыпты дамымаған, ал кейбіреулерінде – ақыл-ойы кем, ал кей жағдайларда мұндай балалар дарынды болады. Бірақ барлық жағдайларда олардың психомоторлы дамуының біркелкі еместігі байқалады. Аутизм әр себептенпайда болады, бірақ көп жағдайда тұқымқуалаушылықпен беріледі. Аутизм әр түрлі әлеуметтік класстарда, этникалық топтарда байқалады. Көбінесе ер балалар көп ауырады.

Аутизммен ауыратын баланы тәрбиелегенде ата-ана оқытушы, психолог және дәрігермен қосылып әрекет ететін психо-терапевт болу керек.

Аутизм дамуында ауытқулар бар балалардың әр түрлі категорияларында байқалады. Мысалы, аутизм Даун ауруымен фенилкетонурия және ақыл-ой кемістігінің басқа формаларымен бірге болуы мүмкін. Шет ел авторларының мәліметтері бойынша ақыл-ойы кем ер балалар арасында кездесу жиілігі 1,9-5,9%.

Х-хромосома бұзылысы (ломко х-хромосомы) бар балаларды ерте ажырату психологиялық-педагогикалық коррекциондық жұмыстар мен емдеу жұмыстарын уақытында жасау үшін маңызды. Осыған байланысты ата-аналар мен мамандар аурудың белгілерін ажырата алулары керек.

Бұл аурудың маңызды белгілері туған кездегі салмағы мен бойының нормадан ауытқуы және басның үлкен болуы. Олардың беті сопақ, кең маңдайлы және төменгі жақ сүйегі үлкен, құлақтары қалқан, тістері деформацияланған болып келеді.

Ақыл-ой кемістігінің бұл формасын ерте диогностикалау уақытында емдеу – коррекциондық шаралар жүргізу және отбасына келесіде тағы осындай бала тумауы үшін медико-генетикалық кеңес беру үшін өте маңызды. Бірақ бұл синдромда дамуды тежейтін белгілер болмағандықтан, оны ерте диогностикалауды қиындатады. Сондықтан ауруды диагностикалау үшін физикалық, психомоторлық және сөйлеуінің дамуындағы спецификалық бұзылыстарды анықтау үлкен мәнге ие.

Аурудың белгілеріне келесілері жетеді:

1. Ұрықтың құрсақта интенсивті өсуі, алғашқы жылдарында физикалық дамуының тез өтуі;

2. Әр түрлі моторлы дағдыларының тежелуімен қатар, баланың отыра алмауы және өз бетінше жүре алмауы.

3. Ең маңызды белгілерінің сөзінің дамымауы. Көп жағдайда осы дәрігерге айтатын ата-аналардың бірінші шағымдары. Мектепке дейінгі жаста сөздерді қайта жаңғыртуы тежелген. Кейбір балалардың дауыстары зор, жуан болады, кейбіреулері кекештенеді.

4. Әр деңгейдегі интеллектуалды жетіспеушілігі зейіннің, естің, жүріс-тұрыстың бұзылысымен бірге жүреді.

5. Балаларға жүріс-тұрыс бұзылыстары, импульсивтілік тән. Кейде олардың жүріс-тұрысы аутизммен ауыратын балалардікіне ұқсас болады, көз контактісінен қашады.

Дамудағы ауытқушылығы бар балаларды коррекционды тәрбиелеу.

Коррекционды тәрбиелеу болмысы баланың психикалық функциясын формалаудан және олардың жүріс – тұрысының , сенсорлық функциялардың , ойлаудың , моторикасына бұзылыстарына ие практикалық тәжірибелерінен тұрады .Коррекционды тәрбиелу аномальды психикалық дамудың коррекциялауына , алдын – ала ескертуіне және баланың өмір түсінігіне , қарым – қатынасқа дайындауға бағытталған .Әрбір жағдайларда дамымай қалу мен жастық нормаларды салыстыру аса маңызды , сонымен бірге , артта қалушылықтың сапалық негіздерін , клиникалық диагнозды , потенциалды даму мүмкіндіктерін айта кету керек. Психамотролы дамудың оң динамикасына тәуелді шешуші фактор отбасындағы тәрбие жағдайы , бастапқы ерте емдеу – коррекциондық және коррекциялық - педагогикалық шаралар жатады . Коррекционды тәрбиелеу ауытқушылықтың дамуын , бұзылыстардың болуын , алдын – ала ескертуін,балалардың нервтік систамасын , сонымен қатар психикалық травмаларын , невтік системадағы аса ауыр ауру – неврозды емдеу ұсынылады . Нервтік психо травмалық системасы бар балаларда бүкіл ішкі организіміне жаман әсерін тигізуі мүмкін : теріс қайғыру жоғарғы температураға әкеледі , бет терілері тез қызарып , тез сұрланып кетеді , жүрек соғуы әлсірейді . Бұл ауыр жағдайда балалардың өміріне қауіп төнуі мүмкін. Психикалық травма результатында қарым –қатынаста ойлау дамуы да тежеледі .Сонымен қатар балаларда қоқыныш пайда болады .Кейбір ауытқушылығы бар балаларда қорқу сезімі көп болады . Бұл біріншіден аутизмі бар балалар , церебральді параличті , көру дефектісі бар балалар . Емдеу – педагогикалық шаралар системасы ерте жастағы балалардың ауытқушылығының дамуын емдеу және алдын - ала ескертуге бағытталған , олар әлеуметтік ортаға бейімделмеген және абилитация есімімен аталады .Абилитация жайлы даму барысындағы ауытқушылық жағдайындағы ерте балалық жастағы балалардың миының

ауытқушылығы . Коррекциялық тәрбиелеу өзіне бірқатар арнайы абилитациондық шараларды қосады .

Көруі бұзылған балаларды тәрбиелеу .

Көру бұзылысы - әлсіз көру немесе мүлдем көрмеу болып айқындалады. Қазіргі таңда мүлдем көрмей қалушылыққа қарағанда әлсіз көрушілік саны көбейе түсуде . Көрмеудің әртүрлі формалары тума катакторы , тұқым қуалаушылық факторларымен , түйіннің ішкі инфекциялары бар Катаракт деген сөздің мағынасына келетін болсақ көз хрустальінің зақымдануы . Катаракт бала ақыл – ой кемістігінің формасы мұрагерлік жолымен , сонымен бірге хромосомды аурулар , мысалы : Дауна ауруы бар балаларда болады . Балалардың көру паталогиясының негізгі формасы ретролентальды фиброплазия болып табылады .

Көрмей қалушылық немесе әлсіз көру әртүрлі аномалиялық және көру нервтерінің ауруларында дамиды . Көру нервінің паталогиясы көп жағдайда орталық нервтік система саолдары болып табылады . Ерте жастағы балалардың көру нерві ауруының көрінісі , әсіресе бірбеткейлік , сол дефектіні сезіну балаларға қиын тиеді немесе оны түсінбеуі де мүмкін . Сондықтан да ата – аналары балаларына аса мән беруі керек. , әсіресе гидроцефалиямен жапа шеккендерге .Егерде балада прогрессивті гидроцефалия белгілері көріне бастаса , егерде ло ауыр травма алса , нейроинфекция немесе және әртүрлә деформациядағы бас сүйегі бұзылса онда көз қарашағын тексеру қажет . Ата – аналарының мазасын алатын мәселелердің бірі балаларының көзінің қитарлануы . Ол өзімен сыртқы келбеттің кемістігін көрсетеді . Көз қитарлануында көру қабылдауы бұзылады , нақтырақ айтқанда бинокулярлы көру , бір уақытта екі көзімен де әр затты көре білу мүмкіндігі . Бинокулярлы көру балалардың психикалық дамуында аса маңызды мағына болып табылады. Қазіргі таңда көз қитарлануын емдеуде әртүрлі әдістері өңделген , арнайы жаттығулармен шұғылдану , көзілдірік киюі , сонымен қатар хирургиялық әдістер лазерлік емдеу . Әр жағдайларда емдеу дәрігер – окулист бақылауында болу керек . Дамудың ауықушылығы бар балаларда әсіресе көз гигиенасына және ерте жастан денсаулығын сақтауына мән беру керек .

Есту бұзылыстары бар балаларды тәрбиелеу .

Есту бұзылыстары бар ерте жастағы балалар дефекті болып табылады . Есту бұзылыстары әртүрлі учаскідегі есту системасына тәуелді екі топқа бөлінеді : кондуктивті , перцептивті . Перцептивті бұзылыс – ішкі құлақ көріністерімен , есту нервімен , оның ядросымен бас сүйегінің есту зонасымен байланысты . Кондуктивті бұзылыс – ішкі және сыртқы құлақтың дыбыстарының бұзылыстары .

Есту деңгейінің төмен естімей қалушылық және әлсіз есту балаларды айырады . Есту дефектісі бар балаларда отбасылық дұрыс тәрбие маңызды болып табылады .Ата – аналары балаларымен Қарым – қатынасқа жиі түсіп , көп сөйлесуі қажет . Анық , айқын , дауыстап сөйлеуі керек .

Моторлы бұзылыстары бар балаларды тәрбиелеу .

Қозғалыс әрекеті аппаратының ауытқуы бар балаларға аса мән беру қажет . Солардың арасында церебральді параличі бар балалар негізгі топқа жатады .Балалардағы церебральді паралич қозғалыс зонасына және бас миының жолдарына әсерін тигізеді , сондықтан бұл балаларда қозғалыс әрекеті барысында сөйлеу бұзылытарын және психикалық ауытқушылығын байқау керек . сөйлеу деңгейі жіне әрекет ету бұзылыстарың көрінуі әртүрлі . Ауру формаларының арасынан бірінші аяқтары қатер көреді , сонымен бірге қолдары да .Қозғалыстарының жеткіліксіздігінен дененің бір бет жағына әсерін тигізеді . Церебральді параличі бар балалар жүру , қозғалыс жасау әрекетіне ие болмайды . Осы ауытқу арқылы оларда жүріс –тұрыс , ойлау дамуы , эмоционалды –еріктілік қасиеті бұзылысқа ұшырайды . Церебральді параличі бар балаларда көп жағдайда сөйлеу дамуының бұзылысына әкеледі. Сөйлеу бұзылысы дамуындағы негігі мағына жүре алуы және манипулятивті іс -әрекеттілік .

Церебральды ауытқуы бар балалардың сөйлеу стимуляциясының ертелілігі .

Церебральды мүкістігі бар балаларда сөздік қарым – қатынастан кейін сөздік моториканың бұзылуына алып келеді .Бұл бұзылыстарға тілдің және еріннің бұлшықеттерінің шектеулі қозғалысы , ауырлы қозғалысы , қиын дауыс шығуы ауа жұтудың бұзылуы жатады .Церебральды мүкістігі бар балалардың көбінде ауыздары жартылай ашық , қатты түкірік ағуы , шайнағанда , тістегенде , жұтқанда , ыдыстан тамақ ішкенде қиындықтар байқалады. Дыбыс шығарудағы ол қылықтар көбіне жалпы қозғалу қиындықтары болғанда пайда болады .Осындай қатты қозғалыстардың әсерінен тілдің және беттің бұлшықеттерінде дыбыс және ауа жұту аппаратында күшті қозғалыстар күшейеді . Жалпы бұлшықеттік тонустың бұзылуының әсерінен сөйлеу аппаратының бұлшықеттерінің қысылуы болады .

Церебральды мүкістігі бар ерте жастағы балаларда сөздік дамуында сөйлеу ерекшеліктері байқалады . Бәрінен бұрын заттың және ойын іс -әрекетінің дамуымен тығыз байланысты. Баланы ойыншықтарды, пәндерді манипуляция жасауға , сөздердің мағынасын түсінуге көмектесу керек .Балаларға ойын жаттығуын жасар алдында массаж , артикуляционды және демалу гимнастикасын жасатады , назарын активтейді , дыбыстарды қабылдауын , жай сөздерді және дыбыс шығартулары қажет .Содан кейін анасы баласымен сөздер арқылы ойыншықтар ойнатуы қажет .Үлкендер өздерінің іс -әрекеттерін қысқа түрде көрсете білуі керек ,осы жағдайда бала өзінің сөйлеу және іс – әрекет қимылдарын көрсете бастайды .Сонымен қатар балаларды арнайы әрекеттілік сенсорлы пәндерге үйрету керек , әрбір затты өз қолымен ұстап білуі керек .

Қарым –қатынас жасау бұзылыстарындағы балаларды тәрбиелеу .

Айналадағылармен қарым – қатынас жасауда активті ауытқушылығы бар балаларды балалар психологы және психиатр дәрігер зерттеуден өткізуі керек . Сол жолдармен нақты диагноз қою керек және ата –аналары балаларымен коррекционды жұмыс жасаулары қажет .Негізгі жағдайда ерте жастағы аутизмі бар балалар , орталық нервтік системасы жқымданған балаларды емдеу қажет .Ауытқушылығы бар балаларды тәрбиелеу барысында , отбасылары балаларымен өзара қарым –қатынасқа түсуі қажет, сөйлеу қарым – қатынастарын түзету ,психикалық активтілігін стимулдау , жүріс – тұрысын мақсатқа бағытауы керек . Сонымен қатар ата –аналары балаларының ауытқушылығынан шошымай , керісінше аурудың әртүрлі формасын : негативизм , қызығушылықтың тежелуін , агрессивтілігін , қорқыныштарын түзетіп , қалыпқа келтіре білулері қажет . Балалардың осындай ауытқушылығына негізінен отбасылық жағдайлар көр әсерін тигізеді : Ата – аналарының қарым –қатынасының үзілуі , бір –бірімен көп жағдайда жанжалға түсуі , алкогольділікке салынулары .Баласының мүкіс болып туылғанынан анасында эмоционалды стресс пайда болады .Балаларының ішкі уайым – қайғылануы , конфликтілік формасы қарым –қатынас бұзылуына әкеледі , ол өз құрдастарымен сөйлесуін тоқтатады , мінез –құлқы өзгере бастайды , көңіл –күйі төмендей бастайды және ло сирек жылап , түн ұйқысы бұзылады , тәбеті қашады . Оларда әртүрлі невротикалық көріністер жиі көріне бастайды : қорқыныш, түнде және әр кезде зәр жіберіп қоюы болады .Мұндай балаларда мутизм көріне бастайды – қарым – қатынас жасаудан бас тартады , ешқандай адамдармен сөйлескілері келмейді . Дамудағы ауытқушылығы бар балаларды тәрбиелеу -оңай емес тапсырма .Балада қандай дефект болмасын , ата – аналары және айналадағылары оған аса мән берулері қажет .Ата-аналары балаларының мұндай ауытқушылығына максималды түрде көмектесулері , активті қарым –қатынаста болуы , айналадағылармен контактінің кеңейе түсуіне көмектесуі керек .

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Актуальные проблемы диагностики задержки психического развития детей. М., 1982.

2. Ананьев Б. Г. Избранные психологические труды. М., 1980.

3. Анцыферова Л. И. Системный подход к изучению и формированию личности. – В кн.: Проблемы психологии личности. М., 1982.

4. Асмолов А. Г. Личность как предмет психологического исследования. М., 1984

5. Белозерцева В. И. Нарушения ассоциативной деятельности. – В кн.: Проблемы психофизиологии. Диагностика нарушений и восстановление психических функций человека, ч. 2. (Тезисы к VI Всесоюзному съезду психологов СССР). М., 1983.

6. Богданов Е. И. Изменение зрительного восприятия больных шизофренией. – В кн.: Психологические исследования, вып. 3. М., 1971.

7. Бодалев А. А. Восприятие и понимание человека человеком. М., 1982.

8. Бодалев А. А. Личность и общение. М., 1983.

9. Божович Л. И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.

10. Бондарева Л. В. Взаимоотношения непосредственной и опосредованной памяти у больных эпилепсией. – В кн.: Психологические исследования, вып. 3. М., 1971.

11. Братусь Б. С. Психологический анализ изменения личности при алкоголизме. М., 1974.

12. Братусь Б. С., Сидоров П. И. Психология, клиника и профилактика раннего алкоголизма. М., 1984.

13. Брушлинский А. В. (ред.). Мышление: процесс, деятельность, общение. М., 1982,

14. Бурлачу к Л. Ф, Исследование личности в клинической психологии. Киев, 1979,

15. Василюк Ф. Е. Психология переживания. М., 1984.

16. Величковский Б. М. Современная когнитивная психология. М., 1982.

17. Вилюнас В. К. Психология эмоциональных явлений. М., 1976.

18. Выготский Л. С. Избранные психологические исследования М, 1960

19. Выготский Л. С Развитие высших психических функций. М., 1960.

20. Выготский Л. С. Собрание сочинений, т. 1–6. М., 1982–1984

21. Гальперин П. Я. Психология мышления и учение о поэтапном формировании умственных действий. – В кн.: Исследование мышления в советской психологии. М., 1966.

22. Гульдан В. В. Исследование некоторых механизмов регуляции поведения при психопатиях. Автореф. канд. дис. М., 1975.

23. Давыдов В. В., 3инченко В. П. Принцип развития в психологии – В кн : Диалектика в науках о природе и человеке. М., 1983.

24. Дубинин Н. П. Наследование биологическое и социальное – Коммунист, 1980, №11.

25. Заде А. Основы нового подхода к анализу сложных систем и процессов принятия решений. – В кн.: Математика сегодня. М., 1974.

26. Зейгарник. Б. В., Братусь Б. С. Очерки но психологии аномального развития личности. М., 1980.

27. Зейгарник Б. В. Теория личности К. Левина, М, 1981.

28. Зинченко В. П., Смирнов С. Д. Методологические вопросы психологии. М,. 1983.

29. Изард К. Эмоции человека. М., 1980.

30. Ильин А. В. Опыт экспериментального исследования процесса сосредоточения у слабоумных. – Обозрение психиатрии. I908, № 8, 9.

31. Кабанов М. М., Личко А. Е., Смирнов В. М. Методы психологической диагностики и коррекции в клинике. Л., 1983.

32. Кабаченко Т. С. Особенности учебной деятельности студентов, больных некоторыми формами шизофрении. Автореф канд. дис., М, 1977.

33. Калита Н.Т. Уровень притязаний у здоровых и больных эпилепсией. – В кн: Психологические исследования, вып. 3. М., 1971.

34. Карева М. А. Об одном виде формирования патологического мотива в подростковом возрасте. Автореф. канд. дис. М., 1975.

35. Климушева Т. А. Клинико-психологическое исследование больных параноидной формой шизофрении с синдромом Кандинского–Клерамбо. – В кн.: Вопросы экспериментальной патопсихологии. М., 1965.

36. Коган В, М. Восстановление речи при афазии. М., 1963.

37. Коган В. М., Коробкова Э. А. Принципы и методы психологического обследования в практике врачебно-трудовой экспертизы. М., 1967.

38. Кожуховская И. И. О необходимости дифференцировать понятие «критичность». – Ж. невропатологии к психиатрии им. С. С. Корсакова, 1972, № 11.

39. Кожуховская И. И. Критичность психических больных. – Тезисы докладов конференции «Проблемы патопсихологии». М. 1972.

40. Кон И. С. Открытие «Я». М., 1978.

41. Кон И. С. Дружба. М., 1980.

42. Кононова М. П. Руководство по психологическому исследованию психически больных детей. М., 1963.

43. Коркина М. В., Карева М. А. Клинико-психологический аспект патологии психической деятельности при синдроме вторичной нервной анорексии. – Тезисы докладов конференции "Проблемы патопсихологии". М., 1972.

44. Корнилов А. П. Нарушения целеобразования у психически больных. Автореф. канд. дис. М., 1980.

45. Корабкава Э. А. Проблемы экспертизы трудоспособности и диагностики пограничных состояний. М., 1939,

46. Корсаков С. С. Болезненные расстройства памяти и их диагностика. М., 1890.

47. Корсаков С. С. К психологии микроцефалии. – Вопросы философии и психологии, кн.1. М.., 1894.

48. Костикова В. В. Психологический анализ жалоб больных в сопоставлении с объективными клиническими и экспериментально-психологическими данными (о так называемой «внутренней картине болезни»). – В кн.: Вопросы экспериментальной патопсихологии. М., 1965.

49. Курек И. С. Исследование снижения психической активности у больных

50. шизофренией на материале процессов целеобразования и целедостижения. Автореф. канд. дне. М., 1982.

51. Лебединский В. В. Некоторые актуальные проблемы детской патопсихологии. – Ж. невропатологии и психиатрии им. С. С. Корсакова, 1971, № 6, с. 841–846.

52. Лебединский В. В. Роль асинхронии развития и формирования патопсихологических симптомов ранней детской шизофрении. – Вести. Моск. ун-та. Сер. 14. Психология,1980, №1.

53. Леонгард К. Акцентуированные личности» Киев, I981.

54. Леонтьев А. Н. О некоторых перспективных проблемах советской психологии. – Вопросы психологии, 1967, №6.

55. Леонтьев А. Н. Проблема деятельности в психологии. – Вопросы философии, 1972, №9, II, 12.

56. Леонтьев А. Н. Деятельность, сознание, личность, М., 1975.

57. Личко А. Е. Патохарактерологический диагностический опросник для подростков. Л., 1976.

58. Личко А. Е. Психопатии и акцентуации характеров у детей и подростков. Л., 1983.

59. Ломов Б. Ф. Теория, эксперимент и практика в психологии. – Психологический журнал, 1930, № 1

60. Ломов Б. Ф. Личность в системе общественных отношений. – Психологический журнал, 1981, т. 2, №I.

61. Ломов Б. Ф. К проблеме Деятельности в психологии. – Психологический журнал, 1981, т. 2, № 5,

62. Мазур Е. С. Смысловая регуляция деятельности. Автореф. канд. дис. М., 1983.

63. Меграбян А. А. Теоретические проблемы «психопатологии». Ереван, 1967.

64. Мясищев В. Н. Личность и неврозы. Л., 1960.

65. Николаева В. В. Внутренняя картина болезни при некоторых психических заболеваниях. Автореф. канд. дис. М., 1970.

66. Николаева В. В., Рыбина Г. Ф., Елецкий В. Ю. Особенности внутренней картины болезни у больных с цериозом и нейродермитом. – Ж. невропатологии и психиатрии им. С. С. Корсакова, 1984, № 12.

67. Павлов И. П. Поли. собр. соч., т. 3. М.–Л., 1951.

68. Павловская Л. С. Экспериментально-психологическое исследование по методу акад. В. М. Бехтерева и д-ра С. Д. Владычко над детьми, идиотами и больными с юношеским слабоумием. – Вестник психологии, 1911, вып. 5.

69. Петренко В. Ф. Психологические исследования мотивации. – Вопросы психологии, 1983, № 3.

70. Петренко Л. В. Нарушения высших форм памяти. М., 1976.

71. Петровский А. В. Личность в психологии с позиции системного подхода. – Вопросы .психологии, 1981, № 1.

72. Петровский А. В. Личность. Деятельность. Коллектив. М, 1982.

73. Платонов К. К. Система психологии и теория отражения. М, 1982

74. Поляков Ю. Ф. Патология познавательной деятельности при шизофрении. М., 1974.

75. Психологическая диагностика, проблемы и исследования. Под ред. К. М. Гуревича. М., 1981.

76. Рибо Р. Болезни личности. СПб., 1886.

77. Соколова Е. Т. Проективные методы исследования личности. М., 1980.

78. Спиваковская А. С. Нарушения игровой деятельности. М., 1980.

79. Стехлик М. Взаимоотношение перспективных целей и осуществляемой деятельности у психически больных. Автореф. канд. дис. М., 1984.

80. Столин В. В. Самосознание личности. М., 1983.

81. Субботинский Е. В. Золотой век детства. М., 1981.

82. Тарабакина Л. В. Выявление ведущих мотивов психически больных в патопсихологическом эксперименте. Автореф. канд. дис. М., 1979.

83. Тихомиров О. К. Психология мышления. М., 1984.

84. Хрестоматия по патопсихологии. Под ред. Б. В. Зейгарник В. В., Николаевой, А. П. Корнилова. M, 1981.

85. Шмелев А. Г. Введение в экспериментальную психосемантику. М., 1983.

86. Экспериментально-психологические исследования патологии психической деятельности при шизофрении. Под ред. Ш. Ф. Полякова. М. 1982.