2. Адаптациялық подход. Қалыпты болу, демек бейімделгіш болу. Бұл подход көбіне өзгермелі қоғамда өмір сүретін адамның көзқарасына тікелей байланысты.

3. Психопатологиялы подход. Егер еш жерің ауырмаса, демек сен саусың, ешқандай патологиялық ауытқуларың жоқ.

4. «Норма» түсінгі индивид шекарасымен байланысты.

5. Мәдени-релятивистік подход. Қалыпты – бұл осы мәдениеттін норма стандарттарымен сәйкес келу. Бұл подход бойынша норманың 2 түрін көрсетуге болады: 1. Мінез-құлықтық; 2. Рангілік;

6. Гуманитарлық подход. Тұлға теориясымен тығыз байланысты. Норма – бұл өзін-өзі жетілдіруші адам.

А.Маслоу өзін-өзі жетілдіруші тұлғалардың келесі сипаттамаларын көрсетеді:

• Шынайылықты эффективті қабылдай алу;

• Табиғатты, басқаларды, өзін қабылдай алу;

• Шынайылық, қарапайымдылық;

• Мақсатқа жетуге ұмтылушылық;

• Автономия, өз дербестігіне жауап бере алу;

• Әлеуметтік мадақтауларды сабырлы қабылдай алу;

• Жаңа қабылдауларға ашық бола алу, қабылдаудың тазалығы;

• Жоғары дәрежедегі уайымдаулар, зкстаз;

• Терең тұлғааралық қатынастар;

• Философиялық қалжыңдай алу;

• Қарсы тұра білу;

Э.Фромм «норманың» келесі белгілерін көрсетеді:

• Проективті іс-әрекет;

• Эмоция мен уайымдаулар арқылы адамның ішкі дүниесімен байланысы;

• Объективті шынайылыққа өз интеллектісімен жете алу;

• Иррационалды атақты мойындаушылықтың болмауы;

• Қалыпты адам өмірге ұлы нәрсе деп қарайды;

Братусь норманың 3 деңгейін көрсетеді:

• Іс-әрекетті релизациялау деңгейі;

• Тұлғалық-мағыналық;

• Психофизиологиялық деңгей;

Қорытындылай келе, Бүкіләлемдік Денсаулық сақтау Ұйымының «психикалық сау болу», яғни «психологиялық норма» ұғымына берген түсінігіне тоқталып өтсек:

• Адамда үздіксіздік сезімі және өзінің физикалық және психикалық «Менінің» біртұтастылығы болуы керек;

• Біртипті ситуацияларды тұрақтылық сезімінің болуы;

• Өзінің жеке психикалық іс-әрекеті мен оның нәтижесіне сыни көзқараспен қарау;

• Психикалық реакциялар күші мен қоршаған ортадағы жағдайлардағы әрекеттердің сәйкес келуі;

• Өзін-өзі басқару мен қоғамда қабылданған норма, стандарттардың сәйкес келуі;

• Жеке өмірін жоспарлау және жетілдіре алуға деген қабілеттілік;

• Өмірлік ситуацияларда мінез-құлқын өзгерте алуға деген қабілеттілік;

Сондай-ақ, Денсаулық сақтау Ұйымы «психикалық сау болу» немесе «психикалық норманың» келесі деңгейлерін көрсетеді:

• Эталонды денсаулық (иделды) – индивидтің толық адаптациясы, гармониялық дамуы.

• Ортастатистикалық деңгей – психика көрсеткіштерінің жасына, жынысына сай келуі.

• Конституционалдық деңгей – психика мен дененің типологиясымен байланысты.

• Акцентуация деңгейі – мінездің тұлғалық белгілерінің толықтала, өткірлене түсуі.

• Аурудан алдыңғы кезең – психикалық бұзылудың жеке симптомдарының пайда болуы.

Адам психитарияның объектісі ретінде биоәлеуметтік құбылыс болғандықтан екі құрылымдардың бірлігі ретінде қарастырылады: ағзалық (биологиялық) және тұлғалық (әлеуметтік). Ағза биологиялық құрылым ретінде екі биологиялық алльтернативалық қалыптарда болу мүмкін: қалыпты немесе патологиялық. Тұлға да әлеуметтік құрылым ретінде екі қалыптарда болу мүмкін: денісау және ауру

Шынайы медициналық тәжірибеде патология көптеген жағдайларда аурумен, ал норма – денсаулық пен ұштасады

Писхиатрияда психикалық денсаулық пен ауру арасындағы қатынастарды қарастыратын екі негізгі бағыттар қалыптасқан

Нозоцентризм – дәрігірдің ойлауы ауруды іздеуге бағытталған. Адам психикасының кез келген көрінісі аурудың симптомы, аурудың қасиеті немесе синдромы ретінде қарастырылады. Яғни, адам психикасының әртүрлігі девианттылығы, арудың «жасырын», «дамымай қалған» немесе анық сипаттары ретінде қарастырылады

Нормоцентизм – дәрігіердің ойлауы тек санногендік факторларды іздеуге бағытталғын. Жүріс-тұрыстың ауытқыған формалары жағдаймен, тәрбиемен, әлеуметтік шындық пен түсіндіріледі де, психикалық денсаулық төңірегінде қарастырылады. Бұл принципті абсолютизациялау антипсихиатрияның негізінде жатыр

2-Дәріс. Медициналық психологиядағы негізгі түсіндірмелі парадигмалар. 3 сағат

Мақсаты: Медициналық психологиядағы моделдерді түсіндірудің салыстырмалы талдамы н беру.

Дәріс жоспары:

1. Медициналық психологиядағы биомедициналық модель.

2. Медициналық психологиядағы түсіндірме моделдердің дамуындағы дифференциалды психологияның үлесі.

3. Медициналық психологиядағы психологиялық подходтар.

3.1 Психоаналитикалық подход и психодинамикалық модель.

3.2 Когнитивно-бихевиоральды парадигма.

3.3 Медициналық психологиядағы түсіндірме теориялардың мағынасы мен құндылығы.

3.4 Медициналық психологиядағы түсіндіруші, феноменологиялық және эксистенциальды моделдерге негізделген психологиялық подходтар.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Братусь Б.С. "Аномалии личности", М., 1990

2. Зейгарник Б.В. "Патопсихология",М., 1987

3. Каннабих Ю. "История психиатрии". М.,1992.

4. Лурия А.Р. "Основы нейропсихологии", М., 1973

5. Фуко М. "История безумия в классическую эпоху". М.,1997.

6. Хомская Е.Д. "Нейропсихология", М. 1990

7. Хрестоматия по медицинской психологии. Составитель Сапарова И.А. А., 2004

8. ІлешеваР.Г. Психиатрия. Алматы,1995.

Дәріс тезистері.

Аурудың биопсихоәлеуметтік моделі XX ғ. 70-ші жылдардын соңында пайда болды. Бұл парадигма бойынша кез келген ауру элементарлық бөлшектір мен биосфераға дейін иерархиялық континиум деп түсіндіріледі. Төмен орналасқан деңгей жоғары орналасқан деңгейдің компоненті болып, оның сипаттамаларын өзіне сіңіріп, оның әсерінде болады. Бұл континиумнің ортасында өзінің күйзелістері мен жүріс-тұрысы бар тұлға орналасқан

Осы модельдің негізінде «диатез - стресс» диадасы жатыр, диатез - нақты ауырсыну қалпына деген биологиялық бейімділік, ал стресс - осы бейімділікті өзектендіретін психоәлеуметтік факторлар болып табылады. Диатезбен стресстің өзара әсер етуі кез келген ауруды түсіндіреді.

Денсаулық қалпын бағалауда психологиялық факторлар жетекші роль атқарады. Денсаулық субъективті тұрғыда оптимизм, соматикалық және психологиялық сауыттылық, өмірдің құанышын сезіну болып табылады. Бұл субъективті қалып денсаулықты қамтамасыз ететін келесі психологиялық механизмдерімен негізделгіен

1) өз өміріне жауапкершілікті мойындау;

2) өзін-өзі тану өзінің жекдара тәндік және психологиялық ерекшеліктерді талдау ретінде;

3) өзін-өзі түсіну мен қабылдау ішкі интеграция процесі – синтезі ретінде ;

4) қазіргі шақта өмір сүре алу;

5) жекедара тіршілікті сезіну – сонын салдарынан саналы құндылықтар иерархиясы;

6) басқаларды түсіну мен қабылдау қабілеті;

7) өмірге деген сенімділік

Медициналық психологияда түсініктемелік психологиялық бағыттар мен модельдер

Ғылымда екі әртүрлі эксперименталдық психологиялар қалыптасқан – клиникалық (медициналық факульттер базасында) және жалпы (философиялық факульттер негізінде. Егер біріншісі физиология мен психиатрияның ғылыми және тәжірибелік қызығушылықтарына қызмет көрсетуге бағытталған болса, екіншісі метериалдық емес психикалық субстанцияның алғы шарттарын эмпирикалық зерттеуді көздейді.

Екі психологияның негігші аырмашылығы – психиканы мидың қызметі немесе ерекше рухани субстанция ретінде қарастыру. Екінші айырмашылық психологияны диагностикалық немесе эмпирикалық пән деп түсіндіру. Вторым различительным критерием стало понимание психологии как преимущественно диагностической или эмпирической дисциплины. Немі психиатры Э. Крепелин осы принципті психиатриялық клиниканың қажеттіліктеріне бейімдеткен. Ол жан ауруларының нозологиялық топтастырылуын келесі формула арқылы көрсеткен «этиология (аурудың себебі) —> клиника (симптомда арқылы көрінетін аурудың көрінісі) —> ағымы (аурудың даму барысында симптомдар динамикасы) —> болжам (психикалық аурудың келешек дамуы мен аяқталуын болжау).

Психоаналитикалық бағыт. Психодинамикалық модель.

Терең психология өзінің даму жолын Фрейдтің психоанализынан бастады, ол өзінің дәстүрліден айырықша, адамның күйзелістері мен әректтерінің сезілмеітін түрткілеріне негізделген әдіснамасын ойлап тапты. Фрейд ерекше психологиялық техниканы — еркін ассоциалар әдісін ұсынды. Бұл әдістің мақсаты невротикалық бұзылыстар немесе аномалды жүріс тұрыстың себебі болатын ығыстырылған күйзелістер мен елестерді санаға қайта қайтару болып табылады.

Өзіндік талдаудың негізгі тәсілі ретінде Фрейд түскөруді талдауды есептеп, 1900 жылы өзінің тәжірибесін «Толкование сновидений» атты еңбегінде жарыққа шығарды. 1901 жылы Фрейд өзінің «Психопатология обыденной жизни» атты еңбегінде бейсана ойлардың адамның әрекеттеріне, қылықтарына үлкен әсет етеді деген ойын жазды. 1902 жылы Фрейдтің шәкірттері қосылып, психоаналитикалық мектептің негізін қалады. Фрейд алғашқы рет адам психикасын түсінуде балалық шақтың маңыздылығын көрсеткен.

Когнитивтік-бихевиоралдық парадигма

1913 жылы АҚШ-та Уотсон психологияның теоретикалық міндеті деп адамның жүріс-тұрысын болжау мен оны басқаруды ұсынған. Сол кезден бастап психологияның бөлек бағыты ретінде бихевиоризмнің дамуы басталды. Оның дамуына Павловтың шартты-рефлекторлық теориясы мен Бехтеревтің ұштасқан рефлекстер теориясы үлкен әсер етті. Уотсон осы идеяны негізге ала отырып, өзінің бағдарламасының негізі ретінде алды. Павловтың айтуынша АҚШта Уотсонның жұмыстары мен бихевиоризмнің дамуы мен кең өріс алуы оның идеялары мен әдістерінің дұрыстығын дәлелдейді.

Бехтеревтің ойынша жоғары деңгейдегі жүріс-тұрысты төмен деңгейдегі моторлық рефлектердің қосындысы немесе жинақтауы болып табылады. Ойлау процесіне аналогиялық сипат тән — олар сөйлеу мускулатурасының ішкі әрекеттерінен тәуелді. Бұл ойды әрі қарай Уотсон дамытты. Жүріс-тұрыстың барлық салалары «стимул — реакция» объективті терминдердін негізінде қарастырылуы тиіс. Уотсонның эксперименттері ересек адамның мәселелері балалық немесе жеткіншек шақтарда қалыптасқан реакцияларымен байланысты екендігін көрсетті. Егер олар балалық шақтағы дұрыс емес тәрбиелеу салдарынан пайда болса, ересек жаста бұзылыстардын пайда болуын арнайы тәрбйелеу арқылы болдырмауға болады.

3-Дәріс. Патопсихология және аномальды даму психологиясы. 4 сағат

Мақсаты: Аномальды даму ерекшеліктерін зерттеу

Дәріс жоспары:

1.Патопсихологияның пайда болуы мен даму тарихы. Жалпы патопсихологияның пәнін анықтау.

2. Аномальды даму психологиясы.

3.Психикалық дамымай қалушылық. Негізгі клиникалық формалары.

4. Кешіккен психикалық даму.

5.Зақымдалған психикалық даму.

6.Дефицитарлы психикалық даму.

7.Бұрмаланған психикалық даму.

8.Дисгармониялық психикалық даму.

9.Балалардағы невроздар.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Зейгарник Б.В. "Патопсихология",М., 1987

2. Лебединский М.С. "Нарушения психического развития у детей", М. 1985

3. Личко А. Е. "Психопатии и акцентуации характера у подростков", М. 1986

4.Рубинштейн С..Я. "Экспериментальные методики патопсихологии" М., 1970

5. Хрестоматия по медицинской психологии. Составитель Сапарова И.А. А., 2004

6. Захаров А.И. "Неврозы у детей и подростков". Л.,1989.

7. Мясищев В.Н. "Личность и неврозы". Л.,1960.

8.Рубинштейн С.Я. "Психология умственно отсталого школьника", М. 1985

Дәріс тезистері.

Патопсихология қосымша психиатриялық пән, оның міндеті болып жаны науқас адамдарда психикалық процесстер бұзылысын экспериментальды зерттеу болған. Неміс психиатр – теоретигі К.Ясперстің жұмыстарының негізінде 20ғ. басында психопатология, жаны науқас адамдардың күрделі психологиялық өзара қатынастарын зерттейтін дербес ғылымға айналды. Ол психикалық дерттерді «ішкі себептер» сапасында қарастырған. Бұл ішкі себеп, «сыртқы ақиқат себеппен» өзара қатынасқа түсе отыра К.Ясперстін пікірінше нақты жарымжан адамның психикалық бұзылыстарының ерекше картинасын анықтайды, бұны зерттеу психиатрге тура диагноз қоюға жεне дұрыс ем тағаяндауға мүмкіндік береді.

Психопатологиямен қатар жалпы психология шеңберінде 20 ғ. басында ерекше қолданбалы білім саласы пайда болды – ол, патологиялық психология. Оның міндеттері болып «ередегі емес» психикалық шеңбердің көрінісін «ережедегі» адамдардың психологиясын жақсы таңып білу үшін мақсатпен зерттеу жатады.. Жарымжан пациенттерде байқалатын психика бұзылыстары патопсихологияда, жалпы психикалық өмір феноменіне сайкес орынын және мағынасын толық түсінуге , және де қандай да болмасын психологиялық теориялардың ақиқаттылығын тексеруге,және психологиялық білім саласындағы жаңа проблеманы аңғаруға мүмкіндік береді.

Патопсихология клиникалық психологияны саласы ретінде клиникалық психологияның ерте кезенінде бірінші болып жылдам дамыды. Психиатрияға деген қызығушылық бүгінге дейін зор блғанымен, практика жεне медицина саласында ең аз теория, және ең күрделі практикалық шеңберде қарастыры, көбірек деңгейде психология саласында қарастырылған.Бұлай болуы, оның пεні ерекше дерттер классы – мεні барлық психика бұзылыстарында көрінетін психикалық ахуалдар болғандықтаг. Психикалық ахуалды зерттеу үшін, алдымен психиканың көп қырлы көрінісін білу қажет. Міне сол себептен психиатрия үшін психологиялық білім өте маңызды. Бұл туралы 1876 ж. И.М.Сеченов ескертіп жазған « дене патологиясының негізінде физиология жатқан сияқты психиатрия негізі болып психология жатады» деген.

Ресейде психиатрия мен психология арасында εрқашан тығыз байланыс болған. Психологияның ғылым болып бас көтеруіне жεне де εсіресе патопсихологияға салмақты үлесін еңгізгендер отандық психиатрлер В.М.Бехтерев, А.Ф.лазурский, Г.И.Россолимо, С.С.Корсаков, В.П. Сербский, А.Н. Бернштейн, В.А. Гиляровский т.б. Қызықтысының бірі, 1879 ж. В.Вундтың алғаш экспериментальды лаборатория Лейпциг университет іргесінде ашқанымен, оның іс-әрекеті ғылыми – теориялық сипатта болғаны. Ресейде алғаш экспериментальды – психологиялық лаборатория 1885 жылы Казаньда В.М.Бехтерев бастауымен психоневрологиялық клиникаларда жεне ғылыми – зерттеу қызметтерінен өзге, психикалық науқас адамдарға жεрдем беру практикасына тікелей қатысты қолданбалы аспектілер де жүзеге аса бастады.

Патопсихология пәні. Мақсаты және шешетін практикалық міндеттерімен патопсихология, εр түрлі психикалық ахуалдары бар психика бұзылыстарының проблемасы мен шұғылданатын клиницистерге нақты практикалық жәрдем беруге бағытталған. Патопсихологияд психопатология атты психиатрияның тарауымен тығыз байланыста. Бұл пәндердің атаулары ежелгі грек тілінің түбірінен тұрады: «пато»- «қасірет», «ауру», «псюхе» – «жан», «психика» және «логос» - «ілім», «зерттеу» деген. Сонымен патопсихология жεне психопатология психиканың бұзылыстарының әр түрлі көріністерін зерттейтін сала.

Бірақ барлық сыртқы ұқсастыққа, зерттеу «объектісінің» ортақтығына қарамастан психопатология мен патопсихологияда маңызды айырмашылық бар. Бұл айырмашылық біріншіден, патопсихология психология (клиникалық психология) тарауына кіреді, ал психопатология медицина (психиатрия) саласына жатады. Сонымен, патопсихология мен психопатология εр түрлі ғылыми пεнге жатыуымен өздеріне тεн арнайы зерттеу пεні, зерттеу εдісі жεне εр түрлі категориялық аппараттары бар.

Қандай да болмасын медицина саласындағы пәндер дерт көрінісін байланысын зерттейді. Сондықтан, психопатологияның зерттеу пәні болып психика қызметінің ахуалдары жатады, олардың пайда болу себебі, ағымы, көрінісі, емдеу, және болдырмау жолдары қарастырылады.

Патопсихология, қандайда психология саласы психика ерекшеліктерін зерттеуіне байланысты болғандықтан, ол жай ғана психиканы емес психикалық бұзылыс көрінісін қарастырады. Патопсихология пεніне толық анықтама берген Б.В.Зейгарник: «патопсихология психологиялық пεн ретінде нормадағы психика құрылымының даму заңдылықтарынан шығады. Ол психикалық іс – εрекеттін жεне тұлға қасиетін қалыптасу заңдылығы және психикалық процесстердің нормада жүруі мен бұзылу заныдылығын салыстырып, ми дың бейнелеу қызметінің қателік заңдылығын зерттейді».

Патопсихология, психика бұзылыстарын қарастыра отыра психопатологиялық құбылыстардың барлық психология салаларына жалпы категориялық аппаратты қолдана отырып, қазіргі психологиядағы ұғымдармен жікту (классификация) береді. Патопсихолог мынадай ұғымдарды қолданады: психика, іс – εрекет, қарым – қатынас, тұлға, таным ж.т.б. Психопатология тек медицина ғылымы болғандықтан этиология, патогенез, симптом, синдром ж.т.б. клиникалық ұғымдарды қолданады.

Патопсихологияның теориялық негізі.

1. Патопсихология әдіснамасына үлес қосушылар.

2. Жалпы психологиялық теория үшін патопсихологияның маңызы.

Отан патопсихологиясының басында В.М.Бехтерев тұрған, ол И.М.Сеченовтың табиғи ғылыми идеясына сүйеніп, патопсихологияның пεні мен міндеттері туралы айқын түсінік берген. Оның мектебінің өкілдері мен патопсихологиялық зертеулердің негізгі принциптерін жазып, бүгінгі күнге дейін кенінен қолданылып жүрген, психикалық процесстерін бұзылыстары туралы бай мεлімет жинақталған жарымжан адамдарды зертеген экспериментальды - психологиялық әдістемелер құрастырылған.

Патопсихологияның практикасы мен εдіснамасына зор үлесін қосқан А.Ф.Лазурскийда еді, ол психологияға табиғи эксперимент әдісін еңгізген. Алғашында бұл εдіс педагогикалық психологияда қолданған кейін клиникалық психологияда да қолдана бастады. Патопсихологияның бас көтеруіне маңызды εсерін тигізген Г.И.Россолимоның еңбектері, ол сол кезде патопсихологияға норма жεне патология жағдайдағы психиканы зерттеудін объективті εдіс ретінде тест қолдануды прогрессивті қам жасады.

Патопсихологияның іргелі теориялық негізі болып Л.С.Выготскийдің жεне оның ізбасары А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурии зерттеулері жатады. Л.С.Выготскийдің психиканың генезисі жεне табиғаты туралы идеясы ХХғ 20-30жылдары жоғары психика қызметінің мεдени тарихи даму теориясы шеңберінде қисындап мазмұндаған. Бұл тұжырымдама іргелі отандың психологияның салаларының ( жалпы психология, даму психологиясы, жас психологиясы, педагогикалық психология) дамуының негізін салған.

Л.С.Выготский қазіргі психология қолдануына жоғары психикалық қызмет ЖПҚ (ВПФ) ұғымы негізгі ретінде кіргізілді. Жоғары психикалық қызмет бірден дамымайды, ол оқыту, тεрбие жεне қарым – қатынас процесінде дамып жүзеге асады.

Клиникадағы патопсихология міндеттері.

Патопсихология клиникалық психологияның саласы ретінде, медицинаның сұранысы бойынша пайда болып, психиатриялық клиникада тұратын бір қатар арнайы міндеттерді шешуге практикалық мүмкіндігін толық көрсетеді. Патопсихолог,психикалық қызметтін ыдырауы заңдылықтарын зерттей отыра ж/е ол үшін психологиялық әдістерді қолданып, клиникалық диагноз қоюға құқығы жоқ ж/е өтіліп жатқан ем сипаты туралы шешім қабылдай алмайды. Бұл тек жәрігердің міндеті. Бірақ психолог психиатриялық клиникада психиатрдың ең негізгі қолғанаты, сөйте тұра ол дәрігердің қызметін ауыстырмайды, оны толықтырушысы, жеңілдетушусу болады. В.М.Блейхер ж/е оның қызметкерлері психиатриялық клиникада патопсихологиялық зерттеудің негізгі міндеттерінің алты түрін көрсеткен:

1. Дианостика үшін мәліметтер алу.

2. Өтіліп жатқан терапияға байланысты психикалық бұзылыстар динамикасын зерттеу.

3. Эксперттік жұмысқа қатысу.

4. Реабилитациялық жұмысқа қатысу.

5. Психотерапияға қатысу.

6. Жеткіліксіз зерттеп білген психикалық сырқаттарды зерттеу.

Клиницистерге практикалық жәрдем беруге осы міндеттердің барлығысы өзінше маңызды болғанымен, өте жиі психиатриялық станционарда психологқа біріншісін шешу болып келеді.

Психикалық жетілмеу

Олигофрения – ерте балалық шақта пайда болған немесе туа біткен ауырсыну қалыптар тобы, олар интеллектуалдық кемшіліктін басым болуымен сипатталатын психиканын дамымай қалуы. Сонымен қатар, бұл кемшілік өмір бойы өзгермей, эмоционалдылықтын, моториканын, қабылдаумен зейінніңжетілмеуімен сипатталады.

Олигофрениялық кемақылдық ересек жастан пайда болатын бас мидын органикалық зақымдануынан пайда болатын кемақылдықтан ерекшеленеді. Ақырғысында бар психикалық қасиеттердін ыдырауы болса, олигофриния кезінде бұл қасиеттер дамымайды.

Аурудың фомасына қатысты емес олигофрения кезіндегі психикалық жетілмеудің үш тобын көрсетеді: идиотия, имбецильділік және дебильділік.

Идиотия (лат. “idiotea” — нақұрыс) – олигофренияның ең ауыр формасы. Науқастардың психикалық дамуы үш жасар баланың дамуына дейінгі кезеңге жетпейді. Олар өздерін күте алмайды.

Имбецильность (лат. “imbecillus” — әлсіз)– олигофренияның орташа дәрежесі. Науқастардың сөздік қоры аз, эмоционалдық реакциалар дамыған, өзін күте алады, қол еңбектің қарапайым түрлерін меңгере алады. Олардың психикалық дамуы 3—7-жасар баланың деңгейіне сәйкес келеді.

Дебильділік – психикалық жетілмеудің ең жеңіл дәрежесі. Науқастар арнайы мекемелерде мектептік және кәсіби оқытуға қабілетті. Олардың сөздік қоры үлкен, Қоршаған отрадағы жағдайларды олар бір жақты қабылдайды. Олар өте сенгіш болып келеді және өзбетінше өмір сүруге қабілетті. Дебильдердің психикалық дамуы 8—12 жасар балалардың деңгейіне сәйкес келеді.

Психикалық дамуы тежелген балалар психологиясы (ПДТ)

Психикалық дамудың тежелуі дегеніміз - баланың психикалық дамуынң темпі бойынша тежеленуі, оның уақытша сипаты болады. "Тежелу" деген түсінік жасқа дамудың деңгейінің сәйкес келмеуі. Егер осы категориядаға балалар үшін адекватты жағдайлар жасалатын болса, қиындықтар тез арада шешіледі.

ПДТ балалардың негізгі сипаттамалары:

• танымдық іс әрекеттің төмен деңгейі;

• оқу іс әрекетіне деген мотивацияның жетілмеуі;

• ақпатарры өңдеу мен қабылдауға деген қабілеттін төмендігі;

• қоршаған орта туралы шектеулі және фрагментралық білімдер мен түсініктер;

• ақыл ой опрацияларының толық емес қалыптасуы;

• сөйлеудің дамуында ратта қалу.

ПДТ классификациясы:

1966 жылы М. С. Певзнер ПДТ келесі классификациясын ұсынған:

1) сақталған интеллект негізінде эмоционалдық-еріктік өрістің дамымай қалуы мен сипатталатын психофизикалық инфантилизм (күрделенбеген гармониялық инфантилизм);

2) танымдық өрістің жетілмеуімен сипатталатын психофизикалық инфантилизм;

3) танымдық өрістің жетілмеуімен сипатталатын, нейродинамикалық бұзылыстармен күрделенген психофизкалық инфантилизм;

4) танымдық өрістің жетілмеуі, сөйлеу қызметінің дамымай қалуымен сипатталатын психофизикалық инфантилизм

ПДТ этиологиясы

ПДТне әкелетін себептердің ішінде М.С.Певзнер және Т.А.Власова келесі себептерді көрсеткен:

1. Жүкітіліктің қолайсыз өтуі,

2. Босану патологиясы;

3. Әлеуметтік факторлар.

К.С.Лебединскийдің (1980) ПДТ топтастырылуы:

1. конституционалдық шығу тегіне байланысты ПДТ;

2. соматогендік шығу тегіне байланыстыПДТ;

3. психогендік шығу тегіне байланысты ПДТ;

4. церебралдық-органикалық шығу тегіне байланысты ПДТ..

Зақымдалған психикалық даму

Зақымдалған психикалық даму ретінде органикалық деменциямен көрінеді, оның негізгі сипаты ерте балалық шақта немесе үше жастан кейін бас мидың массивті травмалары, нейройнфекция, дегенеративтік ауруларының салдарынан психикалық дамудың бұзылысы болып табылады. Көптеген жағдайларда деменцияның өршігіен сипаты болады және жетілмеу немесе психикалық қызметтердің атрофиясы салдарынан пайда болады. Алғашқы реттік деменция - тұқым қуалау ауруы, тұа біткен факторлар немесе баланың ерете шақта шектеулірдің салдарынан пайда болған интеллекттің жетілмеуі. Екінші реттік деменция - атрофиялық қызметтер, жаттығулар мен эмоционалдық қолдаудың жоқтығынан, үнемі зақымдайтын факторлардың (әлеуметтік, жастық, дәрілік, ауырсыну) әсерінен пайда болатын интеллектінің бұзылуы.

Есту бұзылысы бар дамдардың психологиясы. Есту анализаторынын кемшілігі бар адамдардың даму ерекшеліктерін зерттейтін арнай психологияның саласы сурдопсихология деп аталады.

Естудің бұзылуынын себептері: есту анализаторынын туа біткен деформациялары, химиялық уланулар, туу кезіндегі жарақаттар, механикалық жарақаттар, тұқым құалаушылық факторы.

Есту бұзылысы бар балалардың топтастырылуы:

• Естімейтіндер (кереңдер).Олар екіге бөлінеді:

а) ерте есімей қалғандар.

б) кеш есімейей қалғандыр

• Нашар еститіндер

Көру кемшілігі бар балалар. Бұл топтағы балалардың психологиялық дамудың ерекшеліктерін зерттейтін арнайы психологияның саласын тифлопсихология деп атайды.

Көру кемшілігігің себептері:

Анализ причин нарушений зрения показывает, что вКөру кемшілігі бара балалардың 92 % да бұл кемшіліктің туа біткендігі көрінеді. Көру анализаторының туа біткен аурыулары мен дамудың аномалиясы ішік және сыртқы зақымдаушы факторлардың салдарынан пайда болған.

Көру кемшілігі бар балаларды топтастыруы:

• көртмейтін

• абсолютті немесе тоталды көрмейтіндер

• жартылай немесе парциалды көрмейтіндер

• нашар көретіндер

Кемшіліктің пайда болуының мерзіміне байланысты балаларды екі категорияға бөледі: В

• көрмейтін болып туғандар

• кейін көрмей қалғандар

Бұрмаланған психикалық даму

Бұрмаланған психикалық даму - жаопы жетілмеудің, тежелген, зақымдалған және тездетілген дамудың қосындыларынын әртүрлі варианттары. Бұрмаланған дамудың себептері кейбір процессуалдық тұқцм қуалайтын аурулары, мысалы, шизофрения, зат алмасу процестерінің туа біткен жетілмеуі. Бұрмаланған психикалық дамудың мысалы ретінде ерте балалық шақты көрсетуге болады.

Ерте балалық аутизмнің негізгі симптомы - аутизм, яғни, қарым қатынасқа деген қажеттілігінің болмауы немесе ыдырауымен сипатталатын синдром. Сонымен қатар, ерте балалық аутизм үшін сөйлеудің, әсіресе, оның коммуникативтік жағынын бұзылуы, неологизмдердің болуы, символизм сияқты бұзылыстар тән.

Ерте балалық аутизмнің этиологиясыны қатысты бірнеше көзқарастар қалыптасқан. Егер кейбәр зерттеушілер оны психодинамикалық бағыт негізінде баламне ананын арасындағы эжмоционалдық суықтықты қарастыратын болса, басқалар оны шизофрениялық шеңбердің ішінде, балалық шизофренияның бастапқы кезеңі немесе анық көрінеті шизоидтік психопатияның формасы деп түсіндіреді.

Дисгармониялық психикалық даму эмоционалдық-еріктік өрістің бұзылысы мен байланысты. Оған тәрбиенің қолайсыз жағдайынан пайда болатын психопатиялар мен тұлғаның патологиялық дамуын жатқызуға болады.

Мінез акцентуациясы дені сау және психопатиядан зардап шеккендер арасында орналасқан. Оны көріну дәрежісіне байланысты екіге бөледі: анық және жасрын.

Анық акцентуация - бұл норманың шеткі варианты, ол үшін қанағаттарлық бейімділік, жүріс тұрыстың уақытша бұзылыстары мен ауытқулары, бірақ, мінездің үшкірленген көріністері тән.

Жасырын акцентуация - мінездің үшкірленген бітістері тек шамадан тыс психотравмалық жағдайларда көрінетін норманың қалыпты варианты.

Психопатиялар - бұл мінез аномалиясы, олар а) адамның психикалық сипатын анықтайды, б) өмір бойы үлкен өзгерістергі ұшырамайды, в) қоршаған әлеуметтік ортада бейімделуіне кедергі болады. .

Психопатиялар мен мінез акцентуацияларының топтастырылуы:

1. Конституционалдық-қызба (гипертимдік түрі)

2. Конституционалдық-депрессивтік

3. Лабильдік (эмотивтік-лабильдік, реактивті-лабильдік)

4. Неврастениктер (астено-невротикалық түрі)

5. Психастениктер

6. Параноидтік топ

7. Эпилептоидтік топ

8. Истероидтер (истероидтік түрі)

9. Тұрақсыз (тұрақсыз түрі)

10. Конформдық түрі

Дисгармониялық психикалық даму, мінез акцентуациясы мен психопатия ( К.Леонгард, А.Е. Личко)Тұлға мен мінездің ортақ құқрылымы оларға тән ортақ компоненттердің өз ара байланысында ашылады. Қалыпты (жан – жақты, толысқан) тұлғаға мазмұны мен форманың бірлігі тән. Жалпыға бірдей қалыпты тұлғалардың топтамасын жоқ, өйткені адамның жеке психикалық қасиеттері мен олардың қосындысы алуан түрлі.Үйлесімді тұлғаны біліп алу тұлғалық қасиеттері барынша тепе-тең дамыған болуын қажет етеді. “Үйлесімді тұлға” (мінез) деген ұғымға синтондық деген қасиетке жатады. Синтонды тұлға деп қоршаған ортадағы шындықпен үйлесімділіктігі, оған тез бейімделетін тұлғаны айтамыз. Қалыптан тыс тұлғалар шамамен алғанда орташа нормадан ауытқып, жағымды сыртқы жағдайлар болған кезде де субъективті қиыншылықтар кездестіреді немесе өмірге бейімделу барысында дисгармониялық қылықтармен ерекшелінеді. Студентке аталмыш тақырып аясында толық мағлұмат беру.

Күнделікті клиникалық тәжірбеде “мінез” бен “тұлға” ұғымдары бір мағынада қолданылады.Мінез патологиясының анық көрініс беруі “психопатия” деген ұғыммен анықталады. П.Б.Ганнушкин (1933) психопатияларды мінездің аномалиялары ретінде сипаттады: “индивидтің психикалық бейнесін түгел анықтайтын..”, “өмір сүру барысында... шұғыл өзгерістерге ұшырамайтын”, “қоршаған ортаға бейімделуге бөгет жасайтын”. О.В.Кебиков (1962) бұл белгілерді паталогиялық қасиеттермен әлеуметтік адаптацияның бұзылуының тоталдығы (жаппайлығы), тұрақтылығы деп атады. Психопатия деген диагноз қою үшін берілген критериилердің үйлесуі керек. Психопатияның белгілері:

1 тұрақтылық деп мінез қасиеттерінің өмір сүру барысында аз өзгеруін түсінеміз.

2.мінез қасиеттерінің тоталдылығы: психопатия кезінде мінездің бір қасиеттері бар жерде: үйде де, жұмыста да, қарым-қатынаста да көрініс береді. Егер адам үйде біреу, далада басқаша болса, онда ол психопат емес.

3.әлеуметтік дезадптация – адам өмірінде әрқашан қиындылықтар туындайды, ол қиыншылықтарды өзі немесе айналасындағылар басынан кешеді.

Бұрын “психопатия” терминімен анықталған, қазір МКБ-10 тұлғалық және әрекеттік бұзылулардың келесі түрлері бөлінеді:

• тұлғаның шизоидты бұзылуы (шизоидты психопатия);

• тұлғаның эмоционалды тұрақсық бұзылуы, импульсивті тип (қозбалық психопатия);

• тұлғаның ананкасты (обсессивті - компульсивті) бұзылуы (психоастениялық психопатия);

• тұлғаның истериялық бұзылуы (истериялық психопатия);

• тұлғаның тәуелді бұзылуы (астениялық психопатия);

• тұлғаның диссоциалды бұзылуы (гебоидті психопатия немесе социопатия);

• тұлғаның эмоционалды тұлғаның параноидтық бұзылуы (параноидты немесе параноиялды психопатия);

• тұрақсыз бұзылуы ( тұрақсыз психопатия );

• тұлғаның аралас бұзылуы (мозаикалық психопатия).

Психопатиялардың клиникалық белгілерін толығынан психатрия курсында оқылады. “Медициналық психология” курсында болашақ дәрігер “Мінез екпіндеулері” (тұлға) деген ұғыммен жан-жақты танысуы қажет. Тұлға акцентуациялары –қалыпты (үйлесімді) тұлға мен патологиялық (психопаттық) тұлғаның арасындағы шекаралық қалып.“Екпінделген тұлға” ұғымын Берлин университетінің профессоры К.Леонград (1968) ұсынып, мінезі мен темпераментінің қасиеттері аса күшті, қалыптан шығатын адамдарды атаған.(Адамның екпіндеуі) деген кітабында ол мінезі толысып келе жатқан адамның екпіндеуі мен оның мінез-құлқының дербес белгілері арасын ажырату оңайға түспейді деп жазды. Сонымен қатар адамның екпіндеуі мен патологиялық мінез (психопатия) туралы түсінікті де бір-бірінен бөліп қарайды. Ектіндеу(акцентуация) – адам мінезіндегі кейбір белгілердің күшейюі , яғни (мен мұндалап)тұруы, ол патологияға оңай ауысатын мінез белгілері.Екпіндеу жеке мінездің патологиясы емес, бұл сау адамдарда кездесетін жан иқұбылысы. Ресей психологтары, профессор А.Е.Личко жас өспірімдер мен жастарға, олар тұлға ретінде әлі толық қалыптаспаған кезде, сай келеді деп есептеген клиникалық тәжірибеде “Мінез екпіндеулері”, “тұлға екпіндеулері” деген ұғыммен қатар ұлғайған жастағы адамдарға қатысты қолданылады. Көрініс беруіне қарай мінез екпіндеулерін екі деңгейге бөлеміз: ашық және жасырын.

Ашық екпіндеулер – тұлғалық норманың қалыпты адаптациямен соңғы варианты, мінез қасиеттерінің тұрақты көзге ұрып тұруы; соның салдарынан психогендік факторлардың әсерінен уақытша әрекет пен бейімделу бұзылуы мүмкін.

Жасырын екпіндеулер – норманың әдеттегі көрінісі, мінез қасиеттерінің стресстік жағдайда ғана шұғыл көрініс беруі.Балалар мен жасөспірімдер мінезінің екпіндеу мен психопатологияларының түрлерін А.Е.Личко зерттеді. Оның ойынша мінездің қалыпты нұсқасының шекті және тұрақсыз түрі бола тұрып, психопатияның қалыптасуына қолайлы негіз қалайды.

Дәрігер үшін пациенттердегі екпіндеулердің типін анықтау аса маңызды, өйткені ол белгілі дене және психикалық ауытқулардың пайда болуы мен динамикасына әсер етуі мүмкін. Псхопатия түрлері балалық шақтан қалыптасады. Псхопатия –ауруға қатысы жоқ (патологиялық мінез).Психопатия- мінез-құлық патологиясы. Рның пайда болу салдары;

• ауру ( миға зақым келуі, инфекциялар, интокцикациялар, психожарақаттар т.б.)

• тұқым қуалаушылық, ұрыққа зиянды әсер, туу кезінде жарақат алу және т.б. факторлардан болған жүйке жүйесінің туа біттікен кемістігі.

4-Дәріс. Кейбір психикалық аурулардың клиникалық-психолгиялық сипаттамасы.

4 сағат

Мақсаты: Психикалық аурулардың сипаттамасымен танысу.

Дәріс жоспары:

1.Психикалық аурулар туралы жалпы түсінік.

2. Көңіл−күй бұзылысының негізгі клиникалық формалары.

3. Шизофренияның жалпы клиникалық-психологиялық сипаттамасы.

4.Эпилепсияның жалпы клиникалық-психологиялық сипаттамасы.

5. Невроздардың сипаттамасы.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Братусь Б.С. "Аномалии личности", М., 1990

2. Лебединский М.С. "Нарушения психического развития у детей", М. 1985

3. Личко А. Е. "Психопатии и акцентуации характера у подростков", М. 1986

4. Фуко М. "История безумия в классическую эпоху". М.,1997.

5. Мясищев В.Н. "Личность и неврозы". Л.,1960.

6. Поляков Ю.Ф. "Патология познавательной деятельности при шизофрении" М. 1986

7. ІлешеваР.Г. Психиатрия. Алматы,1995.

Дәріс тезистері.

Психикалық аурулар бас миының патологиясымен негізделеді және психикалық іс әрекеттің бұзылуы түрінде көрінеді. Психикалық аурулардың пайда болу себептері ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) болып бөлінеді. Эндогенді бұл көбіне констутицоналды генетикалық факторлармен анықталады. Бұл топқа шизофрения мен маниакалді депрессивті психозды жатқызады. Экзогенді аурулар сыртқы ортаның әсерімен негізделеді. Оған әртүрлі гегнездегі бас миының органикалық зақымдануы (алкогольді психоз, инекциялық психоз, травмалық эпилепсия) жатады.Шизофренияның анықтамасы: ерекше типтегі тұлғаның баяу және тез дамып келе жатқан өзгерістерімен бірге жүреді психикалық ауру (энергетикалық потенциалдың төмендеуі, эмоциясының айқын көрінбеуі, психикалық процестердің бұзылуы). Көбіне дамып келе жатқан аурулар бұрынғы әлеуметтік байланыстардың үзілуіне, психикалық белсенділіктің төмендеуіне, аурулардың қоғамда мәнді дезадаптациялануына әкеледі.Шизофрения – бұл эндогенді ауру, оған тән ойлаудың эмоцияның, еріктің бұзылуы, сондай-ақ спецификалық өзгеру қоса кіреді.

Ауру бірнеше жылдар брйы үздіксіз немесе ұстама тәрізді жүреді, кез-келген жаста пайда болуы мүмкін.

Шизофрения – психикалық ауру. Негізінен жоғары жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуынан, әр түрлі жағдайдың, аурулардың адам психикасына әсер етуіне байланысты пайда болады. Шизофрения кезінде төмендегі психикалық өзгерістер байқалады: сандырақ, аутизм, күйіп-пісу, галлюцинация, катотония, еліру, мелшиіп қалу. Басында ауру белгілері айтарлықтай өтеді. Кейін психикалық өзгерістер тұрақтанып күшейе түседі. Ауру күшейген кезде науқастың түсінігі өзгереді, сөйлеген сөздері басқаларға түсініксіз болады. Шизофрения белгілері кейде өте айқын білінсе, кейде бірнеше жылдан кейін байқалады. Ауру кейде ұзақ, ұстамалы түрде өтеді. 15-25, 40-60 жас аралығында адамдар жиі ауырады.

Шизофренияға тән сипат: әртүрлі мазмұндағы сандырақ идеялар, ойлаудың логикалық байланысының бұзылуы, эмоционалды бұзылу, эмоцияның адекватты емес болуы (өз-өзінен күлу ,агрессия)Аурудың клиникалық картинасына байланысты шизофрения формалары гебефреникалық, паранойдты, катотоникалық болып бөлінеді.

Паранойдты форма- ауру әр жаста бастауы мүмкін.Жәй, үздіксіз, кезеңдермен аурудың асқынуы жүреді. Аурудың алғашқы этапында шындыққа ұқсас сандырақ ойлар, ойлауда стандартты емес ассоциация, патологиялық символизм болады.

Гебефреникалық форма- мұнда ең бірінші аурудың клиникалық картинасы эмоционалды бұзылудан басталады.Ауру жасөспірім шақта, ерте жастық шакта басталады. Ағымы әдеттегідей ұстама тәрізді және тез айқын психикалық дефектіге алып келеді.Осы гебефреникалық формаға тән сипат: көңіл-күй көтеріңкі, жүрісі өзгереді, қылықтары адекватты емес, сандырақ ой, пікірлері жан-жақты, эмоционалды мақауылқ, галлюцинациялы эпизод және абулия.

Катотоникалық форма- негізгі аурудың сипаты қимыл, еріктің бұзылуы. Ауру кез-келген шақта басталады. Ауру катотоникалық ступор мен мутизм арақылы дамиды.Сөздерді, қимылды қайталау, эхосимптомдар, негативизм болады.Тән сипаттар: эпизодты галлюцинация, сандырақ ой, эмоционалды адекватсыздық, ойлаудың жинақсыздығы, эмоционалды мақаулық, және абулия. Науқас қимылсыз, мелшиіп қалады, кейде керісінше қатты күледі немесе күйзеліп жылайды, мағынасыз сөйлейді. Маниакалді депрессивті психоз. Бұл – интермессиямен (психикалық бұзылулардың толық жоғалу жағдайы) бөлінген депрессиялық және маниакалық фазалар түрінде өтетін. Ауру көптеген рецидивтерге қарамастан интеллектуалдық және эмоционалдық сфералардың дефектілеріне және тұлғаның өзгеруіне әкелмейді.

Эпилепсия бұл санада және көңіл күйде эпизодтық пайда болатын бұзылулар, пароксизмалдық бұзылулардың болуымен сипатталатын созылмалы ауру. Ауру көп жағдайда тұлғаның біртіндеп өзгеруіне және интеллектінің төмендеуіне әкеледі. Аурудың жеке сатыларында өткір және созылмалы психоздардың пайда болуы мүмкін.

Эпилепсия хроникалық нервті-психикалық ауру. Сана немесе көңіл-күйдің бұзылуының ұстама тәрізді және тұлғаның спецификалық өзгеруімен сипатталатын талма ауруы.Эпилепсия пайда болуының себептері: ген арқылы (тұқымқуалау) және симптоматикалық(бас мидың зақымдалу)

Эпилепсия мен бас миның органикалық зақымдануының клиникасына тән, балалық кезде сомнамбулизм түрінде көрініс береді. Эпилепсия – ұстама тәрізді сана мен көңіл-күйдің бұзылулары қайталанбалы, жүйкелік-психикалық ұзақ уақытқа созылған ауру, сіңірдің тырысуы немесе тырысуы тұлғаның спецификалық өзгеруімен ере жүреді. Бұл ауруға қалтырап-дірілдеп қалу тән. Сырқаттың білінуі де әрқалай. Мысалы, аурудың жедел ұстамасы ұстаған кезде адамның қол аяғының, денесінің еттері дірілдеп, тартылып қалады, есінен танады, дем алысы бұзылады, беті көгеріп, тілі жиырылып, жақтары қарысып қалады. Ұстама тек бірнеше минутқа созылуы мүмкін.Барлық аурулар сияқты эпилепсияның да әртүрлі ағымы, әртүрлі көрінісі болады. Ұстамасы сирек болғанымен ауру өте ауыр өтетін болса, онда адамның ой жүйесі (интеллектісі) төмендейді. Эпилептикалық аурудың пайда болу себептері әртүрлі; бала құрсақта жатқанда әр түрлі зиянды әсерлердің, туған кездегі жарақаттар, нәрестелік кездегі инфекция салдарынан пайда болуы мүмкін. Эпилептикалық ұстамалардың мінездемелеріне байланысты аурудың бір қатар түрлерін бөліп көрсеткен. Олар. Ұзақ тырысатын талмалы эпилепсия, аз талмалы эпилепсия, диэнцефальді эпилепсия, пихомоторлы ұстамалы эпилепсия, психосенсорлы ұстамалы эпилепсия, психикалық эквивалентті эпилепсия.

1. Ұзақ тырысатын талмалы эпилепсия.

Нейрондардың патологиялық қозуы алғаш өрістеуінде эпилептогенді ошақтың шегінен тыс әртүрлі психопатологиялық құбылыстармен бірге жүреді және ол- аура деп аталады.аураның мінездемесі мидағы эпилептогенді ошақтың шектен тыс шығармауына тәуелді, яғни патологиялық қозуға қай анализатор нейроны қатысатына байланысты.

2. Аз талмалы эпилепсия

Аз талмалы эпилепсияның көп тараған түрі— абсанс. Бұндай ұстама көбіне 4-5 жасар балаларда кездеседі. Ол сананың қысқа уақытты және терең түнеруінде көрінеді, ауру құлап қалмайды, олао бір позада қатып қалады.Сонымен қатар беттері қызарады немесе ағарып кетеді, көздері бір нүктеге қарап қалады, көздері жыпылықтамайды.

3. Диэнцефальді эпилепсия

Ол сананың бергі жағының бұзылуы түрінде көрінеді. Қалтырау, көп терлегіштік, құсу,тахикардия, ішектің дисфункциясы, кіші дәретке көп баруы, дене қызуы т.б. Ұстама ұзақтығы 10-15 минут, аптасына 1-2 рет болады.

1. Психомоторлы ұстамалы эпилепсия

Мұндай ауруға шалдыққандар жан-жағынан күдіктеніп, басын қолымен жауып, ұстамалы қатты күлу немесе жылау жүреді. Ұзақтығы 3-5 минут.

2. Психосенсорлы ұстамалы эпилепсия

Ол сананың онша терең емес қарауытуы фонында жүреді. Онда көлемнің үкендігін, мөлшерін және қоршаған ортадағы заттар мен өз дене мүшесінің қабылдауында бұзылулар болады. Ұстама ұзақтығы 2-3 минут. ОЛ ұйқы кезінде өршуі мүмкін. Ауру ұйқы кезінде бір сөздерді айытп немесе бөлмеде жүріп айналадағы заттар мен жиһаздарды жылжытып жүреді.

3. Психикалық эквивалентті эпилепсия

Бірнеше сағаттан бірнеше күнге созылған ұстамалар және сананың қарауытқан кезіндегі қиын жүріс-тұрыс, галлюцинаторлы-сандырақты қосылулар немесе көңіл-күйдің дисфориялық бұзылулары.

Эмоционалдық өрістің бұзылуы. Желікпе сарыуайымшылдық психоз ЖСП (желікпе-сарыуаымшылдық ауру, циркулярлық психоз, циклофрения, циклотимия) — приступтар немесе фазалар түрінде өтетін эндогендік ауру.

ЖСП-дың шеткі формасы циклофрения, ал жеңіл формасы циклотимия деп аталады.

Ауру биполярлық приступтар түрінді өтеді және ол үшін аффективті психотикалық приступтар немесе фазалар және ашық кезеңдердің біртінде ауысуы тән:

Депрессивтік қалып – симптомдардың триадасымен сипатталатын аффективті қалып: жағымсыз эмоционалдық фон, ойлау процестерінің тежелуі, іс-қимылдардың тежелуі.

Маниакалдық қалып – симптомдардың триадасымен сипатталатын аффективті қалып: көтерінкі көңіл-күй, ойлау процестерінің жылдамдау және психомоторлық қозу.

Депрессивтік фаза MMPI әдістемесі арқылы анықталады.

Шизофрения – анықталмағын этиологисы бар, ойлаудың, перцептивтік іс әрекеттің өзгеруі, аффективтік-тұлғалық қасиеттері тән ұқсас психикалықбұзылыстардың тобы.

Бұл психикалық бұзылысты XIX ғ. аяғында атақты неміс психиатры Эмиль Крепелин “ерте кемақылдық” (dementia ргаесох) деп алғаш рет атап көрсеткен.

Шизофренияның клиникалық көрсеткіштері әртүрлі болып келеді. Психиартияда белгілі симптомдар мен синдромдардың барлығы шизофренияда байқалады. Бірақ, бұған қарамастан, шизофренияның барлық түрлері мен формаларына тән жалпы, типикалық көріністерді атап кетуге болады.

Шизофренияда эмоционалдық және еріктік өрістер үлкени өзгеріске ұшырайды.

Шизофренияның келесі формаларын бөліп көрсетеді: параноидьік, кататониялық, гебефрениялық (қарапайым, циркулярлық және т.б. формалары). Аурудың өту барысына байланысты оның келесі түрлерін көрсетеді: үзіліссіз-прогредиенттік, приступтәрізді-прогредиенттік, периодикалық және шизофренияның ерекше формалары.

Эпилепсия — орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан пайда болатын, әртүрлі пароксизмалдық қалыптар мен тұлғаның жиі өзгеруімен сипатталатын хрооникалық түрде өтетін ауру. Қолайсыз өту барысында ауру эпилептикалық кемақылдылыққа әкеледі. Эпилепсия кезкелген жаста пайда болады, бірақ, көптеген жағдайда жастық шақта (20 жасқа дейін). Эпилепсия — жиі кездесетін дерт (әртүрлі авторалардың айтуынша 1000 адамның ішінде 1 ден 5 адамда кездеседі).

Эпилепсияның негізгі симптомы дірілдеме ұстамасының болуы. Кейбір жағдайларды ұстама аурадан басталады.

Кейде ұстамалар бірінен сон бірі қайталанып, адам өмірі үшін өте қауіпті эпилептикалық статус деп аталатын қалыпты құрайды.

Үлкен ұстама мен қатар кіші ұстамалар да байқалады. Бұл қалып бірнеше секундтарға созылады. Кіші ұстамаға ұқсас симптом абсанс деп аталады.

Психикалық бұзылыстар ұстаманың орнына психикалық эквиваленттер, яғни науқас тұлғасының, мінезінің, интеллектінің өзгеруі.

Невроз және психогенді психоз кезіндегі психикалық бұзылыстар

Психикалық аурулар бас миының патологиясымен негізделеді және психикалық іс әрекеттің бұзылуы түрінде көрінеді. Психикалық аурулардың пайда болу себептері ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) болып бөлінеді. Эндогенді бұл көбіне констутицоналды генетикалық факторлармен анықталады. Бұл топқа шизофрения мен маниакалді депрессивті психозды жатқызады. Экзогенді аурулар сыртқы ортаның әсерімен негізделеді. Оған әртүрлі гегнездегі бас миының органикалық зақымдануы (алкогольді психоз, инекциялық психоз, травмалық эпилепсия) жатады.Шизофренияның анықтамасы: ерекше типтегі тұлғаның баяу және тез дамып келе жатқан өзгерістерімен бірге жүреді психикалық ауру (энергетикалық потенциалдың төмендеуі, эмоциясының айқын көрінбеуі, психикалық процестердің бұзылуы). Көбіне дамып келе жатқан аурулар бұрынғы әлеуметтік байланыстардың үзілуіне, психикалық белсенділіктің төмендеуіне, аурулардың қоғамда мәнді дезадаптациялануына әкеледі.Шизофрения – бұл эндогенді ауру, оған тән ойлаудың эмоцияның, еріктің бұзылуы, сондай-ақ спецификалық өзгеру қоса кіреді.

Ауру бірнеше жылдар брйы үздіксіз немесе ұстама тәрізді жүреді, кез-келген жаста пайда болуы мүмкін.

Шизофрения – психикалық ауру. Негізінен жоғары жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуынан, әр түрлі жағдайдың, аурулардың адам психикасына әсер етуіне байланысты пайда болады. Шизофрения кезінде төмендегі психикалық өзгерістер байқалады: сандырақ, аутизм, күйіп-пісу, галлюцинация, катотония, еліру, мелшиіп қалу. Басында ауру белгілері айтарлықтай өтеді. Кейін психикалық өзгерістер тұрақтанып күшейе түседі. Ауру күшейген кезде науқастың түсінігі өзгереді, сөйлеген сөздері басқаларға түсініксіз болады. Шизофрения белгілері кейде өте айқын білінсе, кейде бірнеше жылдан кейін байқалады. Ауру кейде ұзақ, ұстамалы түрде өтеді. 15-25, 40-60 жас аралығында адамдар жиі ауырады.

Шизофренияға тән сипат: әртүрлі мазмұндағы сандырақ идеялар, ойлаудың логикалық байланысының бұзылуы, эмоционалды бұзылу, эмоцияның адекватты емес болуы (өз-өзінен күлу ,агрессия)Аурудың клиникалық картинасына байланысты шизофрения формалары гебефреникалық, паранойдты, катотоникалық болып бөлінеді.

Паранойдты форма- ауру әр жаста бастауы мүмкін.Жәй, үздіксіз, кезеңдермен аурудың асқынуы жүреді. Аурудың алғашқы этапында шындыққа ұқсас сандырақ ойлар, ойлауда стандартты емес ассоциация, патологиялық символизм болады.

Гебефреникалық форма- мұнда ең бірінші аурудың клиникалық картинасы эмоционалды бұзылудан басталады.Ауру жасөспірім шақта, ерте жастық шакта басталады. Ағымы әдеттегідей ұстама тәрізді және тез айқын психикалық дефектіге алып келеді.Осы гебефреникалық формаға тән сипат: көңіл-күй көтеріңкі, жүрісі өзгереді, қылықтары адекватты емес, сандырақ ой, пікірлері жан-жақты, эмоционалды мақауылқ, галлюцинациялы эпизод және абулия.

Катотоникалық форма- негізгі аурудың сипаты қимыл, еріктің бұзылуы. Ауру кез-келген шақта басталады. Ауру катотоникалық ступор мен мутизм арақылы дамиды.Сөздерді, қимылды қайталау, эхосимптомдар, негативизм болады.Тән сипаттар: эпизодты галлюцинация, сандырақ ой, эмоционалды адекватсыздық, ойлаудың жинақсыздығы, эмоционалды мақаулық, және абулия. Науқас қимылсыз, мелшиіп қалады, кейде керісінше қатты күледі немесе күйзеліп жылайды, мағынасыз сөйлейді. Маниакалді депрессивті психоз. Бұл – интермессиямен (психикалық бұзылулардың толық жоғалу жағдайы) бөлінген депрессиялық және маниакалық фазалар түрінде өтетін. Ауру көптеген рецидивтерге қарамастан интеллектуалдық және эмоционалдық сфералардың дефектілеріне және тұлғаның өзгеруіне әкелмейді.

Эпилепсия бұл санада және көңіл күйде эпизодтық пайда болатын бұзылулар, пароксизмалдық бұзылулардың болуымен сипатталатын созылмалы ауру. Ауру көп жағдайда тұлғаның біртіндеп өзгеруіне және интеллектінің төмендеуіне әкеледі. Аурудың жеке сатыларында өткір және созылмалы психоздардың пайда болуы мүмкін.

Эпилепсия хроникалық нервті-психикалық ауру. Сана немесе көңіл-күйдің бұзылуының ұстама тәрізді және тұлғаның спецификалық өзгеруімен сипатталатын талма ауруы.Эпилепсия пайда болуының себептері: ген арқылы (тұқымқуалау) және симптоматикалық(бас мидың зақымдалу)

Эпилепсия мен бас миның органикалық зақымдануының клиникасына тән, балалық кезде сомнамбулизм түрінде көрініс береді. Эпилепсия – ұстама тәрізді сана мен көңіл-күйдің бұзылулары қайталанбалы, жүйкелік-психикалық ұзақ уақытқа созылған ауру, сіңірдің тырысуы немесе тырысуы тұлғаның спецификалық өзгеруімен ере жүреді. Бұл ауруға қалтырап-дірілдеп қалу тән. Сырқаттың білінуі де әрқалай. Мысалы, аурудың жедел ұстамасы ұстаған кезде адамның қол аяғының, денесінің еттері дірілдеп, тартылып қалады, есінен танады, дем алысы бұзылады, беті көгеріп, тілі жиырылып, жақтары қарысып қалады. Ұстама тек бірнеше минутқа созылуы мүмкін.Барлық аурулар сияқты эпилепсияның да әртүрлі ағымы, әртүрлі көрінісі болады. Ұстамасы сирек болғанымен ауру өте ауыр өтетін болса, онда адамның ой жүйесі (интеллектісі) төмендейді. Эпилептикалық аурудың пайда болу себептері әртүрлі; бала құрсақта жатқанда әр түрлі зиянды әсерлердің, туған кездегі жарақаттар, нәрестелік кездегі инфекция салдарынан пайда болуы мүмкін. Эпилептикалық ұстамалардың мінездемелеріне байланысты аурудың бір қатар түрлерін бөліп көрсеткен. Олар. Ұзақ тырысатын талмалы эпилепсия, аз талмалы эпилепсия, диэнцефальді эпилепсия, пихомоторлы ұстамалы эпилепсия, психосенсорлы ұстамалы эпилепсия, психикалық эквивалентті эпилепсия.

Ұзақ тырысатын талмалы эпилепсия.

Нейрондардың патологиялық қозуы алғаш өрістеуінде эпилептогенді ошақтың шегінен тыс әртүрлі психопатологиялық құбылыстармен бірге жүреді және ол- аура деп аталады.аураның мінездемесі мидағы эпилептогенді ошақтың шектен тыс шығармауына тәуелді, яғни патологиялық қозуға қай анализатор нейроны қатысатына байланысты.

Аз талмалы эпилепсия

Аз талмалы эпилепсияның көп тараған түрі— абсанс. Бұндай ұстама көбіне 4-5 жасар балаларда кездеседі. Ол сананың қысқа уақытты және терең түнеруінде көрінеді, ауру құлап қалмайды, олао бір позада қатып қалады.Сонымен қатар беттері қызарады немесе ағарып кетеді, көздері бір нүктеге қарап қалады, көздері жыпылықтамайды.

3. Диэнцефальді эпилепсия

Ол сананың бергі жағының бұзылуы түрінде көрінеді. Қалтырау, көп терлегіштік, құсу,тахикардия, ішектің дисфункциясы, кіші дәретке көп баруы, дене қызуы т.б. Ұстама ұзақтығы 10-15 минут, аптасына 1-2 рет болады.

Психомоторлы ұстамалы эпилепсия

Мұндай ауруға шалдыққандар жан-жағынан күдіктеніп, басын қолымен жауып, ұстамалы қатты күлу немесе жылау жүреді. Ұзақтығы 3-5 минут.

Психосенсорлы ұстамалы эпилепсия

Ол сананың онша терең емес қарауытуы фонында жүреді. Онда көлемнің үкендігін, мөлшерін және қоршаған ортадағы заттар мен өз дене мүшесінің қабылдауында бұзылулар болады. Ұстама ұзақтығы 2-3 минут. ОЛ ұйқы кезінде өршуі мүмкін. Ауру ұйқы кезінде бір сөздерді айытп немесе бөлмеде жүріп айналадағы заттар мен жиһаздарды жылжытып жүреді.

Психикалық эквивалентті эпилепсия

Бірнеше сағаттан бірнеше күнге созылған ұстамалар және сананың қарауытқан кезіндегі қиын жүріс-тұрыс, галлюцинаторлы-сандырақты қосылулар немесе көңіл-күйдің дисфориялық бұзылулары.

Невроздар. Невротикалық қалыптар, реакциялар және дамулыр шекаоалық психикалық бұзылыстар динамикасының негізгі пункттері болып табылады. Олардың дамуы келесі: психикалық жарақат (тұлғалық маңызды, эмоционалдық жағымсыз ақпатартың әсері) - невротикалық реакция. Егер психотравмалық жағдайлар сақталып қаталын болса, бұндай реакциялар тұрақты қалыптарға айналып тұлғаның әлеуметтік жүйесінің дезадаптациясына әкеледі.

Осынын нәтижесінде невротикалық жауап беру басқа да стимулдарға кеңейтіліп, психикалық күйзелістер соматикалық ауруға әкеледі. Егер адамда конституционалдық бейімділік болса, тұлғаның патологиялық өзгеруі (психопатиялар) пайда болады.

Невроздардың негізгі түрлері: неврстения, истерия, психастения және жабысқақ қалыптар неврозы.

Невроз - психикалық факторладың салдарынан пайда болатын, соматикалық өрістің бұзылыстары мен ауырсыну күйзелістері мен сипатталатын шекаралық қалып.

Психикалық аурулар бас миының патологиясымен негізделеді және психикалық іс әрекеттің бұзылуы түрінде көрінеді. Психикалық аурулардың пайда болу себептері ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) болып бөлінеді. Эндогенді бұл көбіне констутицоналды генетикалық факторлармен анықталады. Бұл топқа шизофрения мен маниакалді депрессивті психозды жатқызады. Экзогенді аурулар сыртқы ортаның әсерімен негізделеді. Оған әртүрлі гегнездегі бас миының органикалық зақымдануы (алкогольді психоз, инекциялық психоз, травмалық эпилепсия) жатады.Шизофренияның анықтамасы: ерекше типтегі тұлғаның баяу және тез дамып келе жатқан өзгерістерімен бірге жүреді психикалық ауру (энергетикалық потенциалдың төмендеуі, эмоциясының айқын көрінбеуі, психикалық процестердің бұзылуы). Көбіне дамып келе жатқан аурулар бұрынғы әлеуметтік байланыстардың үзілуіне, психикалық белсенділіктің төмендеуіне, аурулардың қоғамда мәнді дезадаптациялануына әкеледі.Шизофрения – бұл эндогенді ауру, оған тән ойлаудың эмоцияның, еріктің бұзылуы, сондай-ақ спецификалық өзгеру қоса кіреді.

Ауру бірнеше жылдар брйы үздіксіз немесе ұстама тәрізді жүреді, кез-келген жаста пайда болуы мүмкін.

Шизофрения – психикалық ауру. Негізінен жоғары жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуынан, әр түрлі жағдайдың, аурулардың адам психикасына әсер етуіне байланысты пайда болады. Шизофрения кезінде төмендегі психикалық өзгерістер байқалады: сандырақ, аутизм, күйіп-пісу, галлюцинация, катотония, еліру, мелшиіп қалу. Басында ауру белгілері айтарлықтай өтеді. Кейін психикалық өзгерістер тұрақтанып күшейе түседі. Ауру күшейген кезде науқастың түсінігі өзгереді, сөйлеген сөздері басқаларға түсініксіз болады. Шизофрения белгілері кейде өте айқын білінсе, кейде бірнеше жылдан кейін байқалады. Ауру кейде ұзақ, ұстамалы түрде өтеді. 15-25, 40-60 жас аралығында адамдар жиі ауырады.

Шизофренияға тән сипат: әртүрлі мазмұндағы сандырақ идеялар, ойлаудың логикалық байланысының бұзылуы, эмоционалды бұзылу, эмоцияның адекватты емес болуы (өз-өзінен күлу ,агрессия)Аурудың клиникалық картинасына байланысты шизофрения формалары гебефреникалық, паранойдты, катотоникалық болып бөлінеді.

Паранойдты форма- ауру әр жаста бастауы мүмкін.Жәй, үздіксіз, кезеңдермен аурудың асқынуы жүреді. Аурудың алғашқы этапында шындыққа ұқсас сандырақ ойлар, ойлауда стандартты емес ассоциация, патологиялық символизм болады.

Гебефреникалық форма- мұнда ең бірінші аурудың клиникалық картинасы эмоционалды бұзылудан басталады.Ауру жасөспірім шақта, ерте жастық шакта басталады. Ағымы әдеттегідей ұстама тәрізді және тез айқын психикалық дефектіге алып келеді.Осы гебефреникалық формаға тән сипат: көңіл-күй көтеріңкі, жүрісі өзгереді, қылықтары адекватты емес, сандырақ ой, пікірлері жан-жақты, эмоционалды мақауылқ, галлюцинациялы эпизод және абулия.

Катотоникалық форма- негізгі аурудың сипаты қимыл, еріктің бұзылуы. Ауру кез-келген шақта басталады. Ауру катотоникалық ступор мен мутизм арақылы дамиды.Сөздерді, қимылды қайталау, эхосимптомдар, негативизм болады.Тән сипаттар: эпизодты галлюцинация, сандырақ ой, эмоционалды адекватсыздық, ойлаудың жинақсыздығы, эмоционалды мақаулық, және абулия. Науқас қимылсыз, мелшиіп қалады, кейде керісінше қатты күледі немесе күйзеліп жылайды, мағынасыз сөйлейді. Маниакалді депрессивті психоз. Бұл – интермессиямен (психикалық бұзылулардың толық жоғалу жағдайы) бөлінген депрессиялық және маниакалық фазалар түрінде өтетін. Ауру көптеген рецидивтерге қарамастан интеллектуалдық және эмоционалдық сфералардың дефектілеріне және тұлғаның өзгеруіне әкелмейді.

Эпилепсия бұл санада және көңіл күйде эпизодтық пайда болатын бұзылулар, пароксизмалдық бұзылулардың болуымен сипатталатын созылмалы ауру. Ауру көп жағдайда тұлғаның біртіндеп өзгеруіне және интеллектінің төмендеуіне әкеледі. Аурудың жеке сатыларында өткір және созылмалы психоздардың пайда болуы мүмкін.

Эпилепсия хроникалық нервті-психикалық ауру. Сана немесе көңіл-күйдің бұзылуының ұстама тәрізді және тұлғаның спецификалық өзгеруімен сипатталатын талма ауруы.Эпилепсия пайда болуының себептері: ген арқылы (тұқымқуалау) және симптоматикалық(бас мидың зақымдалу)

Эпилепсия мен бас миның органикалық зақымдануының клиникасына тән, балалық кезде сомнамбулизм түрінде көрініс береді. Эпилепсия – ұстама тәрізді сана мен көңіл-күйдің бұзылулары қайталанбалы, жүйкелік-психикалық ұзақ уақытқа созылған ауру, сіңірдің тырысуы немесе тырысуы тұлғаның спецификалық өзгеруімен ере жүреді. Бұл ауруға қалтырап-дірілдеп қалу тән. Сырқаттың білінуі де әрқалай. Мысалы, аурудың жедел ұстамасы ұстаған кезде адамның қол аяғының, денесінің еттері дірілдеп, тартылып қалады, есінен танады, дем алысы бұзылады, беті көгеріп, тілі жиырылып, жақтары қарысып қалады. Ұстама тек бірнеше минутқа созылуы мүмкін.Барлық аурулар сияқты эпилепсияның да әртүрлі ағымы, әртүрлі көрінісі болады. Ұстамасы сирек болғанымен ауру өте ауыр өтетін болса, онда адамның ой жүйесі (интеллектісі) төмендейді. Эпилептикалық аурудың пайда болу себептері әртүрлі; бала құрсақта жатқанда әр түрлі зиянды әсерлердің, туған кездегі жарақаттар, нәрестелік кездегі инфекция салдарынан пайда болуы мүмкін. Эпилептикалық ұстамалардың мінездемелеріне байланысты аурудың бір қатар түрлерін бөліп көрсеткен. Олар. Ұзақ тырысатын талмалы эпилепсия, аз талмалы эпилепсия, диэнцефальді эпилепсия, пихомоторлы ұстамалы эпилепсия, психосенсорлы ұстамалы эпилепсия, психикалық эквивалентті эпилепсия.

3. Ұзақ тырысатын талмалы эпилепсия.

Нейрондардың патологиялық қозуы алғаш өрістеуінде эпилептогенді ошақтың шегінен тыс әртүрлі психопатологиялық құбылыстармен бірге жүреді және ол- аура деп аталады.аураның мінездемесі мидағы эпилептогенді ошақтың шектен тыс шығармауына тәуелді, яғни патологиялық қозуға қай анализатор нейроны қатысатына байланысты.

4. Аз талмалы эпилепсия

Аз талмалы эпилепсияның көп тараған түрі— абсанс. Бұндай ұстама көбіне 4-5 жасар балаларда кездеседі. Ол сананың қысқа уақытты және терең түнеруінде көрінеді, ауру құлап қалмайды, олао бір позада қатып қалады.Сонымен қатар беттері қызарады немесе ағарып кетеді, көздері бір нүктеге қарап қалады, көздері жыпылықтамайды.

3. Диэнцефальді эпилепсия

Ол сананың бергі жағының бұзылуы түрінде көрінеді. Қалтырау, көп терлегіштік, құсу,тахикардия, ішектің дисфункциясы, кіші дәретке көп баруы, дене қызуы т.б. Ұстама ұзақтығы 10-15 минут, аптасына 1-2 рет болады.

4. Психомоторлы ұстамалы эпилепсия

Мұндай ауруға шалдыққандар жан-жағынан күдіктеніп, басын қолымен жауып, ұстамалы қатты күлу немесе жылау жүреді. Ұзақтығы 3-5 минут.

5. Психосенсорлы ұстамалы эпилепсия

Ол сананың онша терең емес қарауытуы фонында жүреді. Онда көлемнің үкендігін, мөлшерін және қоршаған ортадағы заттар мен өз дене мүшесінің қабылдауында бұзылулар болады. Ұстама ұзақтығы 2-3 минут. ОЛ ұйқы кезінде өршуі мүмкін. Ауру ұйқы кезінде бір сөздерді айытп немесе бөлмеде жүріп айналадағы заттар мен жиһаздарды жылжытып жүреді.

6. Психикалық эквивалентті эпилепсия

Бірнеше сағаттан бірнеше күнге созылған ұстамалар және сананың қарауытқан кезіндегі қиын жүріс-тұрыс, галлюцинаторлы-сандырақты қосылулар немесе көңіл-күйдің дисфориялық бұзылулары.

5-Дәріс. Психикалық процестердің бұзылуы. 4 сағат

Мақсаты: Психикалық процестердің бұзылулармен танысу.

Дәріс жоспары:

1.Сананың бұзылысы.

2.Қабылдаудың бұзылысы.

3.Эмоциялар және олардың патологиялық өзгерулері.

4.Ерік және оның бұзылысы.

5.Естің бұзылуы.

6.Ойлаудың бұзылуының патопсихологиялық зерттелуі.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Зейгарник Б.В. "Патопсихология",М., 1987

2. Лебединский М.С. "Нарушения психического развития у детей", М. 1985

3. Поляков Ю.Ф. "Патология познавательной деятельности при шизофрении" М. 1986

4.Рубинштейн С.Я. "Психология умственно отсталого школьника", М. 1985

5. Спиваковская А.С. "Нарушения игровой деятельности и ее коррекция". М 1990

6.ІлешеваР.Г. Психиатрия. Алматы,1995.

Дәріс тезистері.

Сананың бұзылуы

Психиартияда сана түсінігінің мазмұны оның психологиялық мазмұнынан ерекшеленеді. Клиницисттер сананы басқа психикалық процестердік фоны ретінде қарастырады.

Сананың бұзылуы.

Сананың есеңгіреуі. Науқастар сыртқы тітіркендіргіштерге әлсіз жауап береді.

Делириоздық қалып. Бұл қалып үшін қозу мен бірге болатын сананың галлюцинаторлық немесе иллюзорлық-галлюцинаторлық бұзылысы тән.

Онейроидтік қалып. Сананың түстәрізді қалпы, ол үшін шынайы өмірді бейнелеу мен фантастикалық сипаттағы анық сезімдік елестердің қосылуы тән.

Сананың күнгірт қалпы. Бұл синдром кенеттен пайда болатын, қысқа мерзімі мен кенеттен тоқтап қалуымен сипатталады.

Деперсонализация – өз ойларынан, аффектілерінен, әрекеттерінен бөтенсіну. Оның жиі кездесетін түрі «дене схемасының» – бұзылуы, яғни адам өзінің денесінің жекелеген бөліктері мен мүшелерін дұрыс бейнелемейді. Олар «дисморфобия» деп аталады.

Псевдодеменция. Сана бұзылысының бұл түрі үшін жалған кемақылдылық тән..

Түйсіну бұзылыстарының түрі:

Гиперестезиялар – психикалық тітіркену табалдырығының төмендеумен, жоғары сезімталдықпен, үйреншікті тітіркендіргіштер өте күшті, ауырсыну деп қабылданады.

Гипостезиялар – психикалық тітіркену табалдырығының жоғарлауымен, үйреншікті тітіркендіргіштер өте әлсіз деп қабылданады.

Анестезии – есть выпадение чувствительности в той или иной сфере чувств;

Парестезии – сезімталдықтың бұрмалануы.

Қабылдаудың бұзылу келесі түрлерге бөлінеді:

Иллюзиялар – шынайы заттар мен қубылыстарды жалған, бұрмаланған түрде қабылдай.

Галлюцинациялар – шынайы затсыз жалған қабылдау. Олар психоздың формалдық симптомы деп түсіндіріледі.

Психосенсорлық бұзылыстыр – сенсорлық синтездің бұзылуымен, сезімдік танудың патологиясы.

Оларға

1) метаморфопсиялар, яғни шынайы заттарды көлемі, саны, түсі бойынша өзгертілген деп қабылдау:

• Микро-макропсия – объектілерді кішірейтілген немес үлкейтілген деп қабылдау.

• Диплополиопия – заттарды екі есе, үш есе көбеюі

• Порропсия – объектілерді шынайы қалпына қарағанда алста орналасқан деп қабылдау

• Ксантопсия – барлығын сары түсті қабылдау

• Дисморфопсия – заттарды шынайыға қарағанда деформацияланған деп қабылдау.

2) Дене схемасының бұзылуы – все тело или какая-либо его часть воспринимается измененной в размерах: увеличенной или уменьшенной.

Дереализация – шынай орта жалған, жасанды деп қабылданады.

Естің бұзылуы келесі түрлерге бөлінеді:

Дисмнезиялар - естің динамикасының бұзылуы.

Пармнезиялар - мнестикалық процестердің патологиялық өнімдері.

Гипермнезиялар - естің еріксіз жылдамдауы.

Гипомнезиялар - естегі ақпатартты жекелеген түрде шығып кету. Амнезиялар - белгілі уақытта болған оқиғалардың, естен шығуы.

Сананың бұзылуы, критерийлері,

Тұлғаның психикалық процестері, қалыптары және қасиеттері оның әрекеттері мен қылықтарын анықтап, басқа адамдармен қатынастарын реттеп отырады. Пациенттің психикалық ерекшеліктері мен өзгешеліктерін анықтаған жалпы практика дәрігері олардың табиғатын (психологиялық немесе патологиялық) сипаттап, емдеу-диагностикалық процесіне тигізетін әсерін, науқастың өз басы және айналасындағыларға қауіп төндіру деңгейін, көмек көрсету тактикасын таңдап алуы қажет.Сондықтан студентердің сана бұзылуларынан хабардар болуы,түсінуі, критерийлерін, синдромдарын ажырата алу басты мақсат.

Сана мен өзіндік сананың ауытқулары.Клиникалық парактикада науқастың санасын бағалауға көп көңіл бөлінеді. Психикалық қалпын сипаттағанда санасының жағдайына міндетті түрде көңіл аударылады. Науқастың санасының бұзылуы онымен контактіге түсуді қиындатуы, бұрмалауы немесе жоққа шығаруы мүмкін, бірақ бұл ауытқуларды талдау науқастың жалпы жағдайын бағалауға, себептерін анықтауға және динамикасынболжауға мүмкіндік береді.

Ясперс бойынша, сана бұзылуының белгілері мынандай:

1. ортадағы қоршаған шындықтан алыстау;

2. өз тұлғасын, уақытты, жағдайды, орынды бағалаулардың бұзылуы;

3. ойлаудың процестерінің бұзылуы;

4. сана бұзылуындағы толық немесе жартылай амнезия.

Сана бұзылуының екі типі болады: сананың есеңгіреуі және қарауытуы.Есеңгіреу толық (кома) және жартылай болады (есеңгіреудің жеңіл деңгейі, обнубиляция – “үзік сана”). Психикалық іс-әрекеттің уақытша жалпы тозуынан (есеңгіреудің жеңіл түрі) оның толық жоғалуына дейінгі диапазонда сана өшеді (сопор мен кома).Сананың қарауытуы. Есеңгіреуден психопатологиялық симптоматикамен ерекшеленеді (галлюционациялар, жалған галлюционациялар, иллюзиялар, сандырақ идеялар, қорқыныш, ыза, козу немесе мелшию сияқты аффектілік бұзылулар).Сананың ымырттық (сумеречное) қарауытуы, оған кездейсоқ басталуы, қысқа мерзімге созылу және одан тез шығуы тән, сана ауқымының тарылуымен және бағдарлауды жоғалтумен сипатталады, көбнесе күрделі, бірақ адекватты емес әрекеттер жасауға қабілетті болады. .Сананың делириоздық қарауытуы, әдетте, интоксикациялық фонда (маскүнемдік, инфекция, психоактивті дәрілерді ішу) пайда болды. негізгі көріністері – көптеген көру галлюционациялары, иллюзиялар, науқастың қөзуы мен қате қылығын анықтайтын орын мен уақытты қате бағдарлау.Сананың онейродтық қарауытуы, әдетте, психикалық аурулар кезінде кездеседі. Клиникалық көрінісінде түс көру сияқты, фантастикалық елестер, жалған галлюционациялық ауытқулар басым болады.Сананың аментивті қарауытуы – сананың шұғыл шатасуы. Клиникалық көрінісі: қоршаған орта мен өз тұлғасында бағдарлаудың бөлшектілігі, ойлаудың байланыссыздығы, сасқалақтау, қорқу.Өзіндік сананың ауытқулары дербессіздік (деперсонализация латын тілінде de – жоққа шығару, persona- тұлға) дегеніміз қоршаған орта мен өзіндік “Менің” патологиялық өзгертіп қабылдау. Дербессіздікті аллопсихикалық, соматопсихикалық және аутопсихикалық деп бөледі.Аллопсихикалық дербессіздік (дерализация) – қоршаған ортаны бейнелеудің, соның ішінде уақытты, бұзылуы.Соматопсихикалық дербессіздік - өз тәнін қабылдаудың бұзылуы. Денесі жансыз, өмірсіз, екіге бөлінген, өзіне жатпайтын болып қабылданады.Аутопсихикалық дербессіздік - өзінің психикалық актілерінің бөтендігін сезіну (ойлар, сезімдер, естеліктер), жанының, психикалық “Меннің” екіге бөлінгенін сезіну.

Сана бұзылуы клиникалық практикада сананың айқын патологиялық жағдайының 2 үлкен тобын айырады.

1. Есеңгіреу

2. Қарауыту

Сананың есеңгіреу түріне өшу, сопор, кома жатады. Ал қарауытқан түріне делирий, онейроид, көлеңкелі бұзылу жатады. Сана өшуінің 3 сатысы бар: сомнолентті- өшудің әлсіз сатысы, ауру ұйқышыл, бағдары толық емес.Сопор- өшуден комаға дейінгі өтпелі жағдай, қоршаған орта өзгерістеріне жауап бермейді, ауру тітіркендіргішке қысқа мерзімде жауап қайтарады (қолын дірілдету, бетін тыжырайту) Кома- сананың толық өшуі: физологиялық рефлекс жоқ, тек қана өмірлік маңызды орталық дем алу және жүрек-қан тамыры қызмет атқарады.

Сананың қарауыту формасы(бұзылу,өзгеру)

Делирий - әдетте кешке қарай және бірнеше сағаттарға немесе тәулік бойына созвлады.Тән сипат: көзге қозғалмалы және красочный жалған галлюцинация, иллюзия, есту және тактильді галлюцинация да байқалады. өзіне бағдары бар.

Онеироид – делирийға қарағанда сана бұзылуының ауыр формасы. Аурудың бағдары жоқ немесе жалған бағдар. Аурумен байланыс орнату мүмкін болмайды. Онеироидтың ұзақтығы аптаға созылуы мүмкін. Онеироид кезінде ауру өз күйзелістеріне еніп кеткен, қабылдаудың бұзылуын тек аурудың бет әлпетіндегі эмоциясы арқылы ажыратуға болады.

Сумерочное( көлеңкелі) сананың көлеңкелі бұзылуы кенеттен басталуымен және бірден аяқталуымен сипатталады. Сананың бұзылу кезінде бағдар және еске түсіру жоқ болады.

Аменция — (сананың шиеленісуі). Сана көлеңкеленуінің ағымы бойынша терең және ауыр бұзылу. Аменция бұзылу кезінде толық бағдар жоқ. Галлюцинация, сандырақ, күйзелістер жүйесіз, ойлауы байланыспаған, көңіл күйі ауытқымалы хаотикалық қимылдың қозуы тән. Аурумен байланыс орната алмайды, болып жатқан өзгерістерді сезінбейді, ұзақтығы бірнеше күн, көбінесе апта.

Эмоциялар мен олардың патологиялық өзгеруі

Эмоциялардың бұзылыстары әртүрлі психикалық ауруларға тән. Әртүрлі психикалық бұзылыстарда эмоционалдықтың жоғарлау немес төмендеуі байқалады. Жоғарлаған эмоционалдыққа келесі қалыптар жатады: эйфория, депрессия, үрей, қорқыныш, ал төмендетілгенге – эмоционалдық топастық, немқұрайлық.

Эмоциялардың бұрқетпе көрінісі (ашу ыза, қуаныш, қайғы, қорқыныш) аффект деп аталады.

Эмоциялардың адекватсыздығы – шынай жағдайға сәйкес келмейтін сезімдердің пайда болуы.

Амбиваленттілік – бір уақытта қарама-қайшы сезімдердің пайда болуы.

Эмоционалдық гипостезия – болып жатқан жағдайларға деген жауыптылықтың төмендеуі.

Эмоционалдық гиперстезия – болып жатқан жағдайларға деген жауыптылықтың жоғарлауы.

Депрессия – идеаторлық және моторлық тежелумен ұштасатын көңіл күйдің төмендеуі. Депрессияның әртүрлі варианттары бар:

• Дисфория -

• Апатикалық депрессия

• Ажитацияланған депрессия

Ерік және оның бұзылуы

• Психикалық және соматикалық аурулырда ерік процестерінің әртүрлі бұзылыстары, көбінесе еріктік іс-әрекеттің жоғарлауы немесе төмендеуі байқалады.

• Гипербулия - еріктік іс-әрекеттің жоғарлауы;

• Гипобулия – қарым-қатынасқа деген қызығушылықтың болмауымен, әрекетсізідікпен сипатталатын еріктік іс-әрекеттің төмендеуі,;

• Абулия – қандай болмаса да ниеттердің болмауы;

• Парабулия – ерікітік белсенділіктің бұрмалануы. Оның клиникалық көріністері әртүрлі еліктеулердің бұзылыстыры арқылы көрінеді, мысалы, пиромания – бірденені өртеуге деген құштарлық, клептомания – мәнсіз, керексіз заттарды ұрлауға деген құштарлық, дромомания – орын аламасытуға деген құштарлық, дипсомания - алкоголбдік ішімдіктерді периодикалық түрде қабылдауға деген құштарлық.

• Еріктік бұзылыстар ауруларыдың өзін өлтіруге деген ниетттің болуында, тамақтанудың бастартуда, негитивизмде - басқалардың айтқанына қарсы тұруда, мутизмде - сұрақтарға жауап бермеу, үндемеуде көрінеді.

Зейіннің бұзылуы

Зейіннің бұзылыстары әртүрлі психикалық және соматикалық аурулырда байқалады. Олар:

Зейіннің тасылуы – әртүрлі сатеникалық қалыптарда байқалады.

Зейіннің тұрып қалуы – депрессивтік және параноияльдік қаоыатарда, тұлғаның эпилептикалық және органикалық бұзылыстарында байқалады. .

Зейінінң ауытқуы – маниакалдық қалыптарда байқалады.

Зейін әртүрлі әдістемелер арқылы зерттеледі:

• Корректуралық сынау. зейіннің тұрақтылығымен шоғырлану қабілетін зерттеуге арналған.

• Крепелин бойынша есептеу. Зейіннің ауысуын, жаттығулығы мен шаршауын зерттеуге арналған.

• Есептеу. Сыналушылардың есептік опреацияларын жасау мүмкіндігін, зейінінң қалпын анықтауға бағытталған.

• Шульте кестелері бойынша сандарды табу. Бұл әдістеме сенсомоторлық реакциялардың темпін зерттеуге арналған.

Ойлаудың бұзылстарын патопсихологиялық зерттеу

Писхикалық іс-әрекеттің патологиясының кейбір формаларында жалпылау және абстракциялау операцияларын қолдану мүмкіндігінен айырылып, оларды келесі шеткі варианттарға бөліп көрсетуге болады:

• жалпылау деңгеінің төмендеуі;

• жалпылау процесінің бұрмалануы.

Психиатриялық тәжірибеде ойлау динамикасының екі жиі кездесетін бұзылысын қаратырады:

Ойлаудың лабильділігі тапсырманы орындаудың тәсілінін тұрақсыздығында көрінеді.

Ойлаудың инерттілігі – жұмыс тәсілін ауыстыруда қиындықтардың болуы.

Ойлау процесінің ағымының бұзылун келесі топтарға бөлінеді:

• темпі бойынша:

а) жылдамтатылған ойлау – уақыт бірлігінде ассоциациялардың саны бойынша көбеюі, б) тежелген ойлау – уақыт бірлігінде ассоциациялардың саны бойынша азаюы,.

• құрылымдығы бойынша:

а) байланыссыз ойлау – сөйлемдердің арасында мәндік байланыстардың болмауы,

б) инкогеренция – сөздердің арасында мәндік байланыстың болмауы,

в) вербигерация – бірнеше сөздер мен сөз тіркестерін стереотипті түрде қайталау,

г) паралогиялық ойлау – ой қорытындылыры логикаға қарсы құрылады,

д) ойлаудың амбитенденттілігі – бір уақытта қарама-қайшы идеялардың болуы,

е) шеррунги – ойлаудың үзілуі.

• Мақсаттылығы бойынша:

а) резонерлік ойлау – боссөздік, бедеулік даналық,

б) ойлаудың пайымдылығы – мағынасыз детальдерге тоқталып қалу,

в) персеверация – бір ассоциацияға тұрып қалу,

е) аутистикалық ойлау – науқастың ішкі әлемін біржақты бейнелеу,

ж) символикалық ойлау – ой қорытындылары кездейсоқ ассоциациялар мен символдарға негізделген.

Ойлаудың патологиялық өнімдері:

1. Жабысқақ идеялар;

2. Аса құнды идеялар;

3. Сандырақ идеялары.