45.Тмд елдері ауқымындағы Таулы Қырым өңірін толықтай сипаттаңыз (орналасу орны, басты-басты құрылымдары, стратиграфиясы, пайдалы қазбалары).

Таулы Қырым.Таулы Қырым жартыаралының (түбегінің) оңтүстік бөлігін, Керчь жартыаралын (түбегін), сол сияқты Қырымның осы өңірлермен көршілес жатқан жазық бөлігін біріктіреді. Қырымның солтүстік бөлігі, яки Далалық Қырым Скиф эпипалезойлық тақтасының құрамында қаралатындығы бұрынырақ айтылды. Таулы Қырымның геологиялық даму тарихында төрт сатыны оқшаулауға болады, олар: 1) іргетас кешенінің қалыптасу сатысы (соңғы протерозой-палеозой); 2) мезозойлық деформацияланған кешеннің қалыптасу сатысы (ортаңғы триас-соңғы юра); 3) квазиплатформалық кешеннің қалыптасу сатысы (алғашқы бор-палеоген); 4) жаңатектоникалық жандану сатысы (неоген-төрттік кезеңдер). Таулы Қырымның негізгі пайдалы қазбалары-алуан түрлі құрылыс материалдары болып табылады. Ортаңғы юраға тиесілі магмалық таужыныстар қаптама тастар ретінде пайдаланылады; олар кейде әшекей тастарды да кіріктіреді. Жоғарғы юраның металлургиялық (флюстік) әктастарды (Балаклав, Мраморное кенорындары) мейлінше маңызды пайдалы қазбалар санатына жатады. Бұл әктастардың мәрмәрларға ұқсайтын түрлері қаптама материалдар ретінде пайдалынылады. Керчь жартыаралының киммерийлік түзілімдеріне қоңыр теміртастар иен сидериттен тұратын темір рудаларының жатындары шоғырланған. Майкоп сериясына тиесілі шөгінділерде және ортаңғы миоцен түзілімдерінде шағын-шағын мұнай-газ кенорындары ұшырасады. Керчь жартыаралының аумағында көлдерге шоғырланған шипалы балшықтар мен минералды тұздар кездеседі.

6-билет

6. Шығыс Еуропа көне платформасының басты-басты құрылымдық элементтерін атаңыз және оларды қысқаша сипаттаңыз.

Платформаның құрылымдық элементтері. Балтық қалқаны платформаның солтүстік-батысында орналасқан. Оның ауқымды бөлігі ТМД және Балтық маңы елдерінің аумағынан тыс орналасқан (Норвегияда, Финляндияда, Швецияда). Қалқанның солтүстік шекарасы рифей құрылымдарын каледон құрылымдарынан оқшаулайтын жарылымдар белдемі бойымен Кола түбегінің жағалау сызығы арқылы жүргізіледі Бұдан кейінгі шекара кристалдық іргетасқа* тиесілі докембрийлік таужыныстардың платформалық тысқа* тиесілі қиманы бастайтын венд және палеозой таужыныстарымен жапсарласу сызығы арқылы өтеді. Өзінің шығыс және оңтүстік-шығыс жиектерінен өзге өңірлерде қалқан платформалық тыс* қимасымен көмкерілмеген. Тек соңғы протерозой (рифей) жаралымдары ғана кейбір аудандарда жекелеген грабендерді белгілейді.

Украина қалқаны балтық қалқанынымен салыстырғанда азырақ көтерілген, сондықтан ол жарым-жартылай төрттік түзілімдердің желегімен көмкерілген. Қалқанның солтүстік-шығыс шекарасы қалқанды Припять-Дон авлокогенінен* оқшаулайтын терең жарылымдар жүйесі арқылы жүргізіледі. Қалқанның батыс шекарасы Днестр кратоналды ойысымына сәйкес келеді. Оңтүстігінде қалқан оны Скиф тақтасынан оқшаулайтын терең жарылым арқылы оқшауланады.

Воронеж антеклизасы түгелге дерлік мезозой-кайнозой түзілімдерімен көмкерілген. Антеклиза* жан-жағынан терең жарылымдармен жиектелген. Бұл жарылымдар антеклизаның* оңтүстік-батысындағы Припять-Дон, ал солтүстігіндегі Пачелмес авлокогендеріне* сәйкес келеді.

Пачелмес авлокогені – Воронеж және Волга-Орал антеклизаларын* бір-бірінен оқшаулайтын құрылым. Авлокоген солтүстік-батыс бағытта тарамдалып барып, бірте-бірте тамамдалады. Оңтүстік-шығыста авлокоген Каспий маңы синеклизасының астына сұғынады, оның бірте-бірте тамамдалу белдемі платформалық синеклизаның платформалық тысындағы* шағын-шағын көтерілімдер – бел-белестер – арқылы білінеді.

Беларус антеклизасы – платформа ауқымындағы ең шағын құрылым. Оның солтүстік шекарасы шартты түрде жүргізіледі. Оңтүстік шекарасы антеклизаны Припять-Дон авлокогенінен оқшаулайтын терең жарылым арқылы өтеді. Антеклизаның батыс шекарасы ТМД елдерінен тыс жерде, ал шығыс шекарасы Белорус антеклизасын Воронеж антеклизасынан оқшаулайтын Желоба қазаншұңқыры (котловина) арқылы жүргізіледі.

Припять-Дон авлокогені – құрылысы жағынан күрделі құрылымдардың бірі. Авлокоген жан-жағынан терең жарылымдар арқылы оқшауланған, оңтүстік-шығысында ол Дон алабының қатпарлы жүйесіне ұласады. Авлокогеннің екінші ерекшелігі – іргетасының өте терең орналастындығы (21 км-ге дейін). Үшінші ерекшелік – платформалық тыс* қимасының әр түрлі деңгейлерінде тұз қатқабаттарының молынан ұшырасатындығы. Мұның нәтижесінде авлокоген аумағында тұз тектоникасы (диапирлер мен тұз күмбездері) кеңінен етек алған.

Дон алабы (Донбасс) көне платформаның ішкі өңірінде орын тепкен құрылым. Ол солтүстігінде Воронеж антеклизасымен, оңтүстігінде Украина қалқанының ашылымдарымен шектеседі. Батысында Дон алабы Припять-Дон авлокогеніне, шығысында Скиф тақтасының құрамына кіретін Карпинский бұйратына ұласады. Алап ауқымында іргетас беті терең орналасқан (25 км-ге дейін), ал біршама қарқынды қатпарланған, терең жарылымдармен тілгіленген палеозойлық түзілімдер жер бетінде ашылады. Магматизм белгілері байқалады.

Балтық синеклизасы -– венд пен алғашқы палеозойда қалыптасқан құрылым. Ол кезеңдерде синеклизаның орналасу орны бүгінгіге қарағанда әлдеқайда ауқымды болған, бұл антеклизадан әлдеқайда жас Мәскеу синеклизасының ауқымды бөлігі ол кезде осы Балтық синеклизасының құрамына кірген. Авлокоген терең жарылымдарды бойлай созылатын бірнеше бел-белестермен және көптеген жергілікті көтерілімдермен күрделілене түскен. Қазіргі таңда Балтық синеклизасы Мәскеу синеклизасынан Латвия қазаншұңқыры (котловина) арқылы оқшауланады.

Мәскеу синеклизасы – платформаның ішкі өңіріндегі құрылым. Синеклизаның өстік сызығы Ортаңғыорыс авлокогеніне (Среднерусский авлокогенен) сәйкес келеді. Синеклизаның негізін құрайтын жаралымдарда тарамдалып кеткен Пачелм және Воже-Лач көне авлокогендерінің «ізі» байқалады. Мәскеу синеклизасының қарқынды ойысу, сөйтіп даралана түсу уақыты рифей және венд кезеңдеріне сәйкес келеді. Алғашқы палеозойда ол Балтық синеклизасының ауқымына сұғына орналасқан, ал ортаңғы палеозойда мұндай құбылыс Орал жаққа – орал маңы кратонына қарай – бағытталған. Соңғы палеозойда және мезозойда синеклиза ойысу процесін тоқтатқан. Синеклиза бірнеше жыртылыстармен күрделілене түскен.

Мезен синеклизасы – кратонның рифейлік Тиман қатпарлы жүйесімен жапсарласу жиегі төмен ойысуы нәтижесінде қалыптасқан құрылым. Мизен синеклизасы да Мәскеу синеклизасы сияқты рифей және венд түзілімдерімен көмілген. Оның төменгі қабатында екі авлокоген – Беломор және Лешуко авлокогендері дараланады. Синеклизаның солтүстік-шығыс шекарасы тиман бұйратының батыс баурайын жиектейтін өте ірі терең жарылыммен белгіленеді.

Тиман бұйраты – мезозойлық көтерілімдерге ұласқан жаңатектоникалық көтерілім. Оның солтүстік-шығыс қанаты лықсымалармен күрделілене отырып, жайпақ бұрыш бойымен төмендейді. Бұйраттың іргетасы негізінен рифей қатқабаттарынан құралған. Бұйратқа блокты құрылыс тән, бұл блоктар бұйраттың созылу бағытына бойлас сағаланады.

Печора синеклизасы да толығымен рифейлік іргетасқа орналасқан. Синеклизаның шығыс шекарасы Орал және Пай-Хой қатпарлы жүйелерімен анықталады, бұл шекара бойында тауалды шеткі ойысымдар тізбегі көрініс береді. Печора синеклизасының тысы палеозой және мезозой түзілімдерінен тұрады. Синеклизаның орталық тұсында палеозойда жарала бастаған Печора-Колвин авлокогені орналасқан.

Волга-Орал антеклизасы – күрделі құрылым, ол батысында және шығысында күмбездермен жиектелген. Күмбездер бір-бірінен ойысымдар арқылы оқшауланған. Антеклизаның батыс бөлігі аз-кем көтерілген, шығысында ол Орал алды ойысымымен шектеседі. Каспий маңы синеклизасымен шекарасы анық, Мәскеу және Мизен синеклизаларымен шекарасы шартты түрде жүргізіледі. Синеклиза рифей, венд және алғашқы палеозой кезеңдерінде жоғары көтерілу процесіне ұшыраған.

Орал алды ойысымы шығысында Орал қатпарлы облысымен жапсарласады, батыс шекарасы пермдік кедертастардан (риф) тұратын жолақпен анықталады. Орал алды ойысымы өзінің созылу бағытында көтерілімдермен және сол көтерілімдерді жиектейтін терең жарылымдармен оқшауланған алты ойыстан құралған.

Каспий маңы синеклизасы платформалық құрылымдардың сирек кездесетін типіне жатады. Оның бүгінгі таңдағы баламасы ретінде Каспий теңізінің оңтүстік бөлігін, ал алыс шет елдер аумағында Мексика бұғазына тиесілі ойысты атауғ болады. Каспий маңы синеклизасының ерекшеліктері мынада: шөгінді тыстың ғаламат қалың болуы (23 км-ге дейін); синеклизаның іргетасында гранитті қабаттың жоқ болуы немесе өте болымсыз көрініс беруі; синеклизаның дөңгелек пішінді болуы; тұз күмбездерінің мейілінше мол болуы. Синеклиза алуан түрлі және алуан масштабты күмбездермен, ойыстармен, тұз күмбездерімен күрделіленген.

26. Алтай–Саян қатпарлы облысының шекараларын және оның негізгі геологиялық-құрылымдық бөлімшелерін атаңыз және геологиялық карта бетінде көрсетіңіз. Сібір платфоримасының оңтүстік-батыс жапсарында, осы платформа мен Қазақ–Қырғыз қатпарлы облысының аралығында күрделі құрамды Алтай–Саян қатпарлы облысы орналасқан. Солтүстігінде ол Батыс Сібір тақтасныа тиесілі шөгінді тыс қатқабаттарының астына қарай сұғынып кеткен, Ал облыстың оңтүстік жалғасы ТМД елдері (Ресей мен Қазақстан) ауқымынан тес жерлерде. Бұл облыс орналасқан аймақ байкал, салаир (немесе алғашқы каледон) және кешкаледон, сол сияқты герцин қатпарлықтарына шалдыққан палеозойлық қатпарлы доғаларды біріктіре отырып, Қалба жоталарынан Батыс Саянға дейінгі, Тува ойысынан Колывань–Том қатпарлы мегабелдеміне дейінгі аралықтарды алып жатыр. Облыс шығыс жағынан Шығыс Саян жоталарының оңтүстік-батыс баурайларымен шектеледі. Сөз болып отырған аймақ ауқымында төмендегі құрылымдық элементтер (белдемдер) дараланады (көнелерінен жастауларына қарай): 1. Салаиридтер, немесе ерте каледонидтер: Шығыс Саян мегабелдемі, Сангелен, Хамардабан, Шорск-Батенеа белдемдері, Кузнецк Алатауы, Таулы Шория, Жидин белдемі. 2. Кеш каледонидтер: Батыс Саян жоталары, Талицк, Хемчик-Систигхем, Холзун-Шу, Чарск белдемдері. 3. Герцинидтер: Қалба-Нарын, Ертіс-Курчум, Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Анюй-Шу белдемдері.4. Табиғаты мен көнелігі таласты метаморфтық белдемдер: Теректі, Курчум, Жебаш белдемдері.5. Ордовик-девон аралығында түзілген молассоидтармен көмілген мұрагер алаптар: Тува, Уймен-Лебедь ойыстары. 6. Девон-жоғарғы палеозой аралығында түзілген молассоидтармен көмілген мұрагер алаптар: Солтүстік Минусинск, Оңтүстік Минусинск ойыстары, Кузнецк алабы. Бір ескеретін жайт, Қазақстан аумағын тектоникалық аудандастыру сұлбасына сәйкес, жоғарыда аталған герцинидтерге кіретін құрылымдар (тізбектегі 3-ші номер), олардың ішіндегі практикалық тұрғыдан өте маңызды Кенді Алтай қатпарлы белдемі, Алтай–Саян облысының құрамында емес, Зайсан қатпарлы жүйесінің құрамында қарастырылады.