2.4 Негізгі құралдарды қайта бағалау

Негізгі құралдардың бастапқы құндарын қызмет етіп отырған бағаларға сәйкестендіру үшін қайта бағаланады, соның нәтижесінде негізгі құралдар есеп пен есеп берулерде ағымдағы бағасымен көрсетіледі. Осыған байланысты негізгі құралдардың ағымдағы бағасы болып олардың белгілі мерзімдегі нақты нарықтық бағасы мойындалады.

Қайта бағалаудың кезеңі баға деңгейінің өзгерісін есепке ала отырып, ұйымның есеп саясатында қаралады. Қайта бағалау қажет болған жағдайда жылына бір реттен артық жүргізілмеуі тиіс.

Негізгі құралдардың қайта бағалануы оларды сату немесе несие үшін кепілге салу мақсатында жүргізілмеуі керек. Мұндай жағдайда негізгі құралдардың объектісі белгілі бір мерзімге нақты нарықтық баға бойынша бағалау немесе басқа да мамандандырылған ұйымдармен бағаланады және ол бухгалтерлік есепте көрсетілмейді.

Қайта бағалауға жер, ғимараттар мен құралыс жайлар, беріліс құралдары, машиналар мен құрылғылар, көлік құралдары, сондай-ақ тоқтатып қойған, қордағы, аяқталмаған құрылыстағы, уақытша жалға берілген немесе кепілдегі басқа да негізгі құралдар жатады. Сонымен қатар ұйымның шешімі бойынша негізгі құралдар объектісінің барлығына немесе олардың белгілі бір бөліктеріне қайта бағалау жүргізілуі мүмкін.

Негізгі құралдарды қайта бағалау олардың түрлеріне қарай бастапқы немесе ағымдағы құндарын қайта бағалау жүргізген мерзімдегі нарықтық баға тікелей есептеу арқылы жүзеге асырылады.

Негізгі құралдар объектісінің нарықтық бағаларын нақтылау үшін төмендегі әдістер қолданылады.

- өкілетті (лауазымды) ұйымдардың негізгі құралдар объектісіне берген ағымдағы бағасы жөніндегі сараптамалық қорытындылары;

- дайындаушы ұйымдардың осындай өнімдерге берген бағалары жөніндегі жазбаша мәліметтері;

- сауда немесе басқа да ұйымдардың тауар бағалары жөніндегі анықтамалары;

- бағалар жөнінде арнайы басылымдарда шыққан мәліметтер.

Қаржылық есептің халықаралық стандартына (ҚЕХС) сәйкес негізгі құралдар есебінің екі үлгісі бар, алғашқы мойындаудан кейін - негізгі тәсілдеме және шекті балама тәсілдеме. Бірінші үлгіде бастапқы құн бойынша бағалау негізге алынған, яғни негізгі құралдар мойындағаннан кейін жинақталған тозуды шегеріп нақты шығындар бойынша көрсетіледі.

Екінші үлгі ағымдағы баға бойынша бағаларды пайдалануды түсіндіреді: негізгі құралдар қайта бағалаудан кейінгі жинақталған амортизацияны шегере отырып, бағалау күніндегі әділ бағасы болып табылатын қайта бағаланған құнмен бағаланады.

Қайта бағалауды өткізу жиелігі әділ құнының ауытқуына байланысты болады. Объектіні әріқарай қайта бағалау, егер негізгі құралдардың әділ құны олардың баланстық құндарынан айтарлықтай айырмашылықта болса жүргізіледі.

Негізгі құралдардың әділ құны негізінен олардың нарықтық құны болып табылады. Бұл құн әдетте кәсіби бағалаушылармен анықталады. Қандай да бір объектілердің ерекше сипаттарына байланысты олардың нарықтық құндарын анықтау мүмкін болмаған жағдайда оларды бағалау нақты тозуларды есепке ала отырып, ағымдағы бағамен бағалау жүргізіледі. Негізгі құралдарды бағалау кезінде жинақталған амортизация сомасы нақтылануы тиіс. Бұл негізгі құралдарды бағалау күнінде тозудың деңгейін есепке ала отырып, баланстық құнды әділ құнына дейін жеткізумен байланысты. ҚЕХС негізгі құралдардың әділ құнын анықтаудағы екі тәсіл үшін жинақталған амортизацияны түзетудің екі тәсілін ұсынады. Негізгі құралдарды нарықтық құн бойынша қайта бағалау кезінде жинақталған амортизация сомасы объектінің бастапқы немесе әділ құнынан шегеріліп тасталынады. Алынған баланстық құн қайта бағалау күніндегі нарықтық бағаға дейін қайта бағалаланады. Мұндай тәсіл кезінде қайта бағаланған объектінің құны қайта бағалау күніндегі (тозуды ескере отырып) нарықтық құнға тең болады да, ал жинақталған амортизация нөлге тең болып қалады. Өйткені, объектінің қызмет ету мерізімі аяқталуға қалған мерзімге қайта бағаланған құн амортизациялауға жатады, соған байланысты қайта бағалаудан кейін амортизация нормасы түзетіледі.

Жинақталған амортизацияны түзетудің екінші тәсілі негізгі құралдардың объектісі ағымдағы құн бойынша қайта бағаланған кезде қолданылады. Жинақталған амортизация қайта бағалау күнінде объектінің бастапқы немесе әділ құны ағымдағы құнға дейін пропорцианалды түрде қайта есептеледі. Нәтижесінде қайта бағаланған баланстық құн жинақталған амортизацияны шегергендегі қайта бағалау күніндегі ағымдағы құнға тең болады. Мұндай жағдайда амортизация нормасын өзгерту қажет болмайды.

7 мысал: Бастапқы құны 10 000 теңге болатын негізгі құралдардың объектісі қайта бағалауға жатады. Қызмет ету ұзақтығы 5 жыл. Екі жылдан соң қайта бағалау жүргізіледі. Қайта бағалау күніне жинақталған амортизыция сомасы 4000 теңгені құрады. Қайта бағалау күнінде объектінің нарықтық бағасы (тозу деңгейін есепке ала отырып) 12 000 теңге. Қалпына келтіру құны – 20 000 теңге.

3 кесте - Негізгі құралдарды қайта бағалаудың есептемесі

Көрсеткіштердің атаулары	Нарықтық баға бойынша қайта бағалау (тозу деңгейін есепке ала отырып)	Ағымдағы баға бойынша қайта бағалау (тозу деңгейін есепке алмағанда)
Объектінің құны: - қайта бағалауға дейін - қайта бағалаудан кейін	10 000 12 000	10 000 20 000
Жинақталған амортизация: - қайта бағалауға дейін - қайта бағалаудан кейін	4000 0	4000 8000 (40 20000:100)
Баланстық құн: - қайта бағалауға дейін - қайта бағалаудан кейін	6000 (10 000-4000) 12 000 (12 000 - 0)	6000 (10 000-4000) 12 000 (20 000 - 8000)
Қызмет ету ұзақтығы: - қайта бағалауға дейін - қайта бағалаудан кейін	5 5	5 5
Амортизация сомасы (жылға): - қайта бағалауға дейін - қайта бағалаудан кейін	2000 (10 000:5) 4000 (12 000:3)	2000 (10 000:5) 4000 (20 000:5)

Негізгі құралдардың баланстық құндарының ұлғаюы (бағасының өсуі) 5420 «Негізгі құралдарды қайта бағалаудан алынған қосымша төлебеген капитал» шоты бойынша ұйымның меншікті капиталын жоғарылатуға апарылады, ал төмендесе шығын ретінде танылады. Сонымен қатар әрбір қайта бағалаудың қорытындысы сол объектілердің өткен мерзімдегі қайта бағалану қорытындысына да байланысты болады. Объектінің бағасын өсіру (дооценка) сомасы шығыс ретінде мойындалған сол объектінің өткен мерзімдегі төмендетілген бағасы (уценка) шегінде кіріс болып мойындалуы қажет. Төмендетілген баға сомасы бұрын капиталға енгізілген объектінің өсім сомасын азайтуға жатқызылуы керек.

Егер объектінің пайдалануы тоқталса немесе істен шықса, онда ұйым негізгі құралдардың бағасын өсіру сомасын тікелей бөлінбеген кіріске апара алады. Мұндай жағдайда ұйым негізгі құралдардың бағасын өсіру сомасын олардың пайдалану процесі кезінде біртіндеп бөлінбеген кіріске апаратын болса, онда, бұл шығынға апарылатын амортизация сомасы сияқты есептеледі.