2.2 Негізгі құралдардың қозғалысының есебі

Ұйымның бухгалтериясында (есеп бөлімінде) негізгі құралдардың есебі мүліктік объектілер шегінде сыныпталу топтары бойынша жүргізіледі. Мүліктік объекті дегеніміз осы объектіге тиісті барлық құралдары мен бұйымдарын қоса алғандағы аяқталған құрылғы, заттар немесе заттардың кешені. Негізгі құралдардың сыныпталу топтары бойынша мүліктік объектілері ретінде мыналар саналады:

а) ғимараттар бойынша – олардың ішкі құрылғыларын қоса алғандағы жеке ғимарат (жылу жүйесі, су-газ құбырғылары, канализация, желдеткіш құрылғылар) және аула құылыстары;

б) құрылыс-жайлар бойынша – органикалық (мүшелік) бүтінін құрайтын құрылығларымен дараланған жеке құрылыс-жайлар (мысалы, тірегіштерімен, кіреберіс және жақын жүру құырлығылармен көпірлер);

в) беріліс құрылғылары бойынша – ғимараттар мен құрылыс-жайлардың құрамдас бөліктері болып табылмайтын дараланған жеке құрылғылар;

г) күш машиналары мен жабдықтары бойынша – іргетас және барлық құралдары мен бұйымдарын, сондай-ақ жеке қоршауларын қоса алғандағы жеке күш машиналары;

д) жұмыс машиналары мен өндірістік құрылғылар бойынша – барлық бұйымдары мен құрылғыларын, іргетасын, жеке қоршауларын қоса алғандағы жеке станок және аппарат,

е) көлік құралдары бойынша – тиісті бұйымдары мен құрылғыларын қоса алғандағы көлік құралдарының жеке объектісі (мысалы, қосымша камерасы және дөңгелек қабымен доңғалақты, жинақ құрылғыларын қоса алғандағы жүк автокөлігі);

ж) құрал - саймандар мен құрал – жабдықтар бойынша – қандай да бір инвентарлық объектінің құрамдас бөлігі болып табылмайтын, өзіндік пайдалану бағыты бар жеке зат.

Негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір мүліктік объектіге тиісті нөмір беріледі. Объектіге берілген мүліктік нөмір осы объектіге және алғашқы құжаттарға қойылады да ол объектінің ұйымда қызмет ету мерзімі бойы сақталады. Негізгі құралдардың объектісі тізбектік-сериялық жүйе бойынша нөмірленеді. Мүліктік нөмір темір жетондар бекіту, сыр жағу, белгі қою және т.б. белгілер белгіленеді. Темір жол көлік құралдарының объектілерінің (электровоз, тепловоз, локомотивтердің) мүліктік номірлері болып дайындалған зауыттардың қойған нөмірлері, ал автокөлік, тракторлар мен тіркемелердің нөмірлері болып мемлекеттік автоинспекцияның берген белгілері саналады. Егер объекті жойылатын болса, онда оның нөмірі жаңадан түскен объектілерге берілмейді.

Негізгі құралдардың есебінде Қазақстан Республикасының заңдылықтары немесе мемлекеттік өкімет органдары бекіткен келесідей алғашқы есеп құжаттары қолданылады:

1. негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісі (НҚ-1);

2. жөнделген, қалпына келтірілген, жаңартылған объектілерді қабылдау-тапсыру актісі (НҚ-2);

3. негізгі құралдарды шығару актісі (НҚ-3);

4. автокөлік құралдарын шығару актісі (НҚ-4);

5. негізгі құралдар есебінің мүліктік карточкасы (НҚ-5);

6. негізгі құралдар есебі бойынша мүліктік карточкалардың тізімі (НҚ 6);

7. негізгі құралдар қозғалысы есебінің карточкасы (НҚ-7);

8. жалдағы (ұзақ мерзімді жалдағы) негізгі құралдар есебінің карточкасы (НҚ-8);

9. материалдық-жауапты тұлға бойынша негізгі құралдардың мүліктік тізімі (НҚ-9) (тұрған жерлері және пайдалануы бойынша) – негізгі құралдардың тұрған жерлеріне байланысты объектілік есепті жүргізу үшін қолданылады.

Негізгі құралдардың түсуі қабылдау-тапсыру актісімен рәсімделеді. Акті әрбір объектіге толтырылады және осы объектіге тиісті техникалық құжаттар тіркеліп, есеп бөлімінде мүліктік карточка ашылғаннан кейін ұйымдағы пайдалану орны бойынша тиісті бөлімге беріледі. Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісі объектіні қабылдаушы және тапсырушы жақтармен пайдалану уақытын, дайындалу мерімін және бастапқы құны көрсетіліп толтырылады.

Негізгі құралдардың есебін олардың жіктемелік топтары, әрбір объекті түрлері және орны бойынша анықтау мүмкін болатындай етіп ұйымдастыру қажет. Бұл негізгі құралдардың карточкалары арқылы (негізгі құралдар есебінің мүліктік карточкасы) жүргізілетін талдамалық есебі және негізгі құралдар есебінің шоттары бойынша синтетикалық есебімен қамтамасыз етіледі. Мүліктік карточка әрбір объектіге немесе объектілердің топтарына алғашқы құжаттардың, техникалық төлқұжаттардың және басқа да құжаттардың негізінде ашылады. Толтырылған мүліктік карточкалар негізгі құралдардың жіктемелік топтары бойынша арнайы тізімге тіркеледі.

Ағымдағы және қаржылық жалдағы негізгі құралдарға мүліктік карточка ашылмайды. Олардың талдамалық есебі үшін негізгі құралдарды жалға беру актісіне тіркелген жалға беруші берген карточканың көшірмесі қолданылады. Объектіні қайта қалпына келтіру кезінде, құрылысын аяқтаған кезде немесе толықтай құралдағанда (құрастырғанда) жаңадан карточка ашылады.

Тізімге тіркелген карточкалар негізгі құралдардың карточкалар ұясына орналастырылады. Ұяшықта негізгі құралдар жіктемелік топтары бойынша, ал оның ішінде орналасу жерлері бойынша топтастырылады. Қызмет істемейтін негізгі құралдардың карточкалары бөлек топтастырылады.

Негізгі құралдардың пайдалану орындарында (цехтарда, бөлімдерде) тізімін, яғни негізгі құралдардың мүліктік тізімдемесін (орналасу және пайдалану жерлері бойынша) жүргізеді және онда пайдаланудағы негізгі құралдар туралы қысқаша сипаттама беріледі.

Түскен, шыққан және ұйымның ішінде орын ауыстырған негізгі құралдар бойынша мүліктік карточкаларды тиісті жазулардан кейін айдың соңына дейін орналастырмай, бөлек сақтайды. Бұны карточкалардың негізінде негізгі құралдарға амортизация есептеу үшін жасайды.

Айдың соңында осы ай үшін жазылған жазулармен карточкалар негізгі құралдардың жіктемелік белгілері бойынша топтастырылады. Әрбір негізгі құралдардың түрлеріне қарай олардың түскені және шыққаны бойынша айналымдар жинақталып, негізгі құралдардың қозғалысы есебінің карточкасына жазылады. Бұл карточка жылдың басында бір жылға ашылады.

Алдыменен бұл карточкада 1 қаңтарға негізгі құралдардың түлері бойынша нақты бары көрсетіледі. Содан соң ай сайын ай ішіндегі айналымдарды жазғаннан кейін келесі айдың 1 күніне негізгі құралдардың нақты барын анықтап, жазып отырады.

Топтастырылған карточкалардың мәліметтері негізінде негізгі құралдар қозғалысының айналым ведомостісін жасайды және оның қорытындысы Бас кітаптің қортындысымен салыстырылып, негізгі құралдардың нақты бары және қозғалысы жөніндегі есептемені жасау үшін негіз болып саналады.

Негізгі құралдардың ұйым шегінде бір цехтан немесе бөлімшеден басқаларына орын ауыстырылуы осы бөлімнің (бас механиктің, бас технологтің және т.б.) тапсырмасы бойынша жүзеге асырылады және оған негізгі құралдарды ішкі орын ауыстыру жүкқұжаты (накладнойы) толтырылады. Қордағы негізгі құралдары пайдалануға немесе бір цехтан екінші цехқа, бір бөлімшеден басқа бөлімшеге беру кезінде жүкқұжат екі данамен жазылып беріледі. Есеп бөлімі бірінші дананың негізінде мүліктік карточкаға жазу жасап, оны негізгі құралдардың жаңадан орналасу немесе пайдалану жері бойынша қайтадан қояды. Тапсырушы екінші дананың негізінде мүліктік тізімдемеге негізгі құралдардың шығуы жөнінде белгі қояды.

Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есеп шоттары жоспарының 1 «Айналымнан тыс активтер» бөлімінің 2400 «Негізгі құралдар» бөлімшесінде есепке алынады. Оның құрамына келесі шоттар кіреді: «Жер», «Ғимараттар мен құрылыс жайлар», «Машиналар мен құрылғылар, беріліс құралдары», «Көлік құралдары», «Басқалары», «Аяқталмаған құрылыс».

Қаржылық есептемелерін ҚЕХС-на сәйкес ұйымдастыратын ұйымдар негізгі құралдар есебін 2310 «Жылжымайтын мүліккке инвестициялар», 2400 «Негізгі құралдар», 2510 «Өсімдіктер», 2520 «Жануарлар», 2610 «Барлау және бағалау активтері» шоттарында жүргізеді.

Бұл бөлімнің шоттары ұйымның меншікті пайдалануындағы шаруашылық жүргізу немесе жедел басқаруындағы, ұзақ мерзімді жалдағы, негізгі құралдардың нақты бары, қозғалысы, сонымен қатар аяқталмаған құрылыс жөніндегі мәліметтерді жинақтауға арналған.

Негізгі құралдарға тиісті шоттардың дебетінде негізгі құралдардың бастапқы құндарымен түсу кезінде келесі шоттармен корреспонденциясы көрсетіледі:

- 2930 «Аяқталмаған құрылыс» - ұйымның шаруашылық әдісімен салынған негізгі құралдардың пайдалануға берілуі;

- 1060 «Өзге ақша қаражаттары», 1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты», 1010 «Кассадағы ақша қаражаты», 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек», 3390 «Өзге де қысқа мерзімді кредиторлық берешек» - төлем арқылы заңды және жеке тұлғалардан негізгі құралдарды сатып алу кезінде;

- 5110 «Төленбеген капитал» - негізгі құралдар объектісін құрылытайшылардың жарғылық қорға салған салымдары;

- 6230 «Мемлекеттік субсидиялардан алынған кірістер» немесе 6280 «Өзге де кірістер» - басқа да заңды және жеке тұлғалардан негізгі құралдарды әншейін алу кезінде;

Негізгі құралдарды ұзақ мерзімді жалға алу кезінде 2400 «Негізгі құралдар» шотының дебетімен 4150 «Жалдау бойынша ұзақ мерзімді берешек» шоттарының кредиті корреспонденцияланады.