10.1. Өндірісті ұйымдастырудың формалары.

Кәсіпорында өндірістік процесті ұйымдастыру әртүрлі әдістермен жүзеге асады: ағымдық, партиялық, жеке немесе біркелкі, олар өзара жұмыс орнын мамандандыру деңгейімен, операциялардың уақыт бойынша үйлесуімен, өндірістік процестің үздіксіздік дәрежесімен ерекшеленеді.

Өндірістік процестің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, өндірісті ұйымдастырудың тиімді әдісі болып ағымдық әдіс табылады, бұл жерде барлық жұмыс процесі бір уақытта, бірдей ритмде орындалады.

Өндірісті ұйымдастырудың ағымдық әдісін экономикалық жағынан үш жағдайда қолдануға болады: біріншіден, ұзақ уақыт бойы ағымдық желісті жұмыс орнымен жоғары деңгейде қамтамасыз ететін массалы немесе ірі сериялы өндірістің болуы; екіншіден, конструкциялардың және технологиялық процестердің дұрыстап өңделуі, себебі, өнімді дайындау конструкциялары мен технологиялық процестердің күрт өзгеруі өндірісте жоғалулардың болуына әкеліп соғуы; үшіншіден, ағымдық желісті жұмыс орнымен қамтамасыз етуді нақты ұйымдастыру, олардың материалдармен, бөлшектермен жабдықталуы.

Өнеркәсіпте ағымдық желістің әр түрі қолданылады. Ағымдық желістің классификациялық формасының негізіне оның ұйымдастырылуына әсер ететін белгілер келтірілген: өндірісті мамандандыру дәрежесі, өндірістік процесті синхронизациялау деңгейі, ырғақты ұстап тұру әдісі, еңбек заттарын қозғалту әдісі, конвейер қозғалысының сипаты, операцияларды орындау орыны, еңбекті механизациялау және автоматизациялау деңгейі, операциялардың өзара өндірістік байланыс дәрежесі.

Өндірісті мамандандыру дәрежесіне байланысты ағымдық желістер бір және көп затты болып келеді.

Бір затты ағымдық желіс деп ұзақ уақыт бойы бір бұйымның немесе бөлшектің өңделуін айтады. Мұндай желістер көбінесе массалы және ірі сериялы өндірісте қолданылады.

11.1. Өндірісті шоғырландыру, өндірісті мамандандыру, өндірісті кооперациялау және өндірісті құрамдастыру.

Өндірісті шоғырландыру дегеніміз – кәсіпорында өндірілетін өнім көлемін ұлғайтуға бағытталған процесс. Шоғырландыру ірі өндіріс пен кәсіпорындарды қалыптастыру және дамытумен сипатталады. Өндірісті шоғырландыру өнімділігі жоғары техниканы неғұрлым тиімді пайдалануға және қоғамдық еңбек өнімділігінің тоқтаусыз өсуіне мүмкіндік туғызады.

Кәсіпорындағы шоғырландыру келесідегідей түрде дамиды;

• бірыңғай өнімді өндіруді ұлғайту (мамандандырылған кәсіпорын);

• әртүрлі өнімді өндіріуді ұлғайту (әмбебап кәсіпорын);

• өндірісті құрамдастыру негізінде шоғырландыруды дамыту (кәсіпорын – бірлестіктер);

• өндірісті диверсификациялау негізінде шоғырландыруды дамыту;

Өндірісті шоғырландыруға келесі жолдар арқылы қол жеткізуге болады:

- машиналардың санын ұлғайту;

- өндірістік қуаты жоғары машина, жабдықтарды пайдалану;

- өзара байланысты өндірістің құрамдастырылыуын дамыту.

Кәсіпорын жұмысының экономикалық көрсеткіштері ( өзіндік құн, пайда, рентабельділік, еңбек өнімділігі, материалсыйымдылығы және басқа). Шоғырландырудың дамуымен кәсіпорын жұмысының экономикалық көрсеткіштері, оның оптимальды көлеміне жеткенге дейін жақсарады, кейін оның төмендеуі мүмкін.

Өндірісті мамандандыру – бұл бірыңғай өнімді өндіру немесе жекеленген технологиялық операцияны орындау процессі. Мамандандыру еңбек бөліністері нәтижесінде пайда болды. Жеке еңбек бөлінісі нәтижесінде өнеркәсіп салаларға бөлінді. Бірді еңбек бөлінісі нәтижесінде мамандандырылу кәсіпорын ішінде іске асырылды. Өнеркәсіпте өндірісті мамандандыру үш формада жүзеге асырылады: 1.заттық; 2. детальдық;

3. технологиялық.

Мамандандырудың экономикалық тиімділігі:

• еңбек өнімділігінің өсуі нәтижесінде және шартты тұрақты шығынның төмендеуі есебінен өзіндік құнның қысқаруы;

• өндірісті кешенді түрде механикаландыру мен автоматтандырылуға қолайлы жағдай туғызылады;

• жұмыс істеп тұрған жабдықтар толығымен пайдаланылады;

• мамандандыру кәсіпорынның өндірістік құрылымын максималды түрде ықшамдауға мүмкіндік береді.

Өндірісті кооперация – бұл өнімді бірлесіп дайындайтын кәсіпорындар арасындағы байланыстың бір түрі.

өндірісті кооперация салалық және аймақтық принципі бойынша жіктеледі. Салалық принципі бойынша сала ішіндегі; территориялық принципі бойынша аудан ішіндегі және аудан аралық болып бөлінеді.

Өндірісті құрамдастыру – бұл мамандандырылған өндірісті бір шаруашылық кешенге біріктіру процесі.

Құрамдастыру келесі түрлерге бөлінеді:

- өндіріс қалдықтарын пайдалану негізінде;

- шикізатты кешенді пайдалану негізінде;

- шикізатты өңдеудің тізбектелген сатылары негізінде;

Кәсіпорындағы құрамдастырылудың даму деңгейін анықтау үшін келесі көрсеткіштер қолданылады:

• өндірісті құрамдастыру нәтижесінде алынған өнімнің, кәсіпорын бойынша өндірілген өнімнің көлемінен алатын үлесі;

• пайдалы компоненттерді берілген шикізаттан алу деңгейі;

• кәсіпорындағы өндіріс қалдықтарын пайдалану деңгейі;

• өндірісті құрамдастыру негізінде алынатын қосалқы өнімдер атауларының саны.

Құрамдастыру - өндірісті ұйымдастырудың экономикалық тиімді формасы. Оның экономикалық тиімділігі еңбек құралдарын, еңбек затын, жұмыс күшін ұтымды пайдаланумен қамтылған.

Тақырып 12-13. Негізгі өндірісті ұйымдастыру

Жоспары:

1. Негізгі өндірісті ұйымдастыруды жетілдірудің мәні.

2. Негізгі өндірісті ұтымды ұйымдастырудың принциптері.

3. Өндірістік цикл.

4. Өндірістің типтері және оның техника – экономикалық сипаттамасы

5. Өндірісті ұйымдастырудың ағымдық әдісі.

Лекция мақсаты: Негізгі өндірісті ұйымдастыру мақсаты-барлық өндірістің элементтерін тиімді пайдалануға, өнім өндіруді көбейтуге, еңбек өнімділігін арттыруға жағдайларды жасау.

Лекция мазмұны: Технологиялық циклдің ұзақтығы орындалатын жұмыстың еңбек сиымдылығына және өңделетін бөлшектерлің бір операциядан екінші операцияға, бір жұмыс орынынан екінші орынға өту әдісіне байланысты болады, яғни өндірістік процестегі еңбек заттарының қозғалу түріне қарай