2.1.5 Негізгі құралдарды мойындау (тану)

Негізгі құралдар есебінің негізгі элементі болып олардың мойындалуы, яғни бухгалтерлік балансқа енгізу үшін негізгі құралдар объектісін есепке қабылдауды білдіреді. Негзігі құралдарға қатысты активтерді мойындаудың жылпы шарттары қолданылады. Олар бір уақытта екі шарттың орындалуын қарастырады:

- осы активтермен байланысты ұйым болашақта экономикалық табыс алатыны жөнінде жоғары сенімнің болуы;

- активтердің бастапқы құнын бағалау сенімділігі.

Ұйымның экономикалық табыс алу деңгейінің ықтималдылығын бағалау оларды алғашқы мойындау сәтіндегі фактілерді есепке ала отырып, жүргізілуі керек.

Объектілерді сатып алу кезінде олардың бастапқы құндарының сенімді бағалануы берілетін объектілердің құндарының негізінде анықталады. Объектілерді ұйымның өз күшімен салу кезінде оларды сенімді бағалау үшін құрылыс процесінде материалдарды сатып алу, еңбек ақы төлеу және басқа да операциялардың негізінде жүргізілуі мүмкін.

2.1.6 Негізгі құралдарды бағалаудың түрлері

Есепте және есеп беруде негізгі құралдарды көрсету үшін бағалаудың келесі түрлері қолданылады: бастапқы құн, әділ құн, баланстық құн, ағымдағы құн, орын толтыру құны, амортизациялық құн.

Бастапқы құн – активтерді сатып алу, салу кезінде оларға төленген ақша қаражаттары мен олардың баламалары немесе басқа да орын толтырудың дұрыс құндары.

Баланстық (қалдық) құн – негізгі құралдардың жинақталған тозу құндарын шегеріп тастағандағы баланста мойындалған құны.

Әділ нарықтық құн (сату құны) – тәуелсіз жақтардың арасында негізгі құралдардың объектісіне байланысты мәміле жасасу кезінде төленетін ақша қаражаттарының сомасына тең болады.

Жою құны – ұйымның негізгі құралдарды пайдалану мерзімі аяқталған соң оларды жоюға байланысты шығындарды шегеріп тастағандағы анықтаған таза сомасы. Атап өту қажет, активтердің жойылу құны тікелей өлшеу арқылы емес шама (балама) көрсеткіштері негізінде есептелгендіктен, есепті болып саналады.

Амортизациялық құн – негізгі құралдардың жойылу құнын шегеріп тастағандағы қаржылық есеп беруде бастапқы құнның орнына көрсетілетін активтердің бастапқы құнын немесе басқа да бағаларын көрсетеді.

Ағымдағы құн – осы уақытты активтерді сатып алуға жұмсалатын ақша қаржаттарының немесе олардың баламаларының сомасы.

Негізгі құралдар объектісін мойындау кезінде олардың бастапқы құндары есепке алыну қажет. Төлем арқылы сатып алынған негізгі құралдардың бастапқы құны импорттық кеден баждарын және сатып алу үшін орны толтырылмаған салықтарды, сонымен қатар объектіні жұмыс жағдайына келтіру үшін қажетті шығындарды қоса алғандағы сатып алу бағасынан тұрады.

Ұйымның өзі дайындаған негізгі құралдардың бастапқы құндарына құрылыспен байланысты барлық жұмсалған шығындар, яғни материалдар, еңбек ақы, үстеме шығындардың үлесі, архитекторлар мен заңгерлерге төлемдер, құрылыс кезіндегі сақтандыру шығындары енгізіледі. Мұндай жағдайда құрылыс объектісін салу үшін несие пайыздары олардың бастапқы құндарына енгізіледі.

Жерді, ғимараттар мен құрылыс жайларды олардың әрбіреуінің бағыты бойынша пайдалану мақсаты үшін бір бүтін ретінде сатып алу кезінде осы объектілердің бастапқы құндарын бөлу қажет, себебі ғимараттар мен құрылыс жайлар шектеулі пайдалану мерзіміне ие бола отырып, тозуға ұшырайды. Жер амортизацияланбайды, себебі оның құны төмендемейді деп есептелінеді және өндіріс процесі кезінде тозбайды. Егер осындай жағдайда пайдалануға тек жер арналған болып, ал ғимараттар мен құрылыс-жайлар жойылуға жататын болса, онда құн арасындағы бөлу жүргізілмейді және сатып алынған объекті болып жер саналады. Жою (снос, ығыстыру) бойынша шығындар жою кезінде объектіні тұтастай немесе оның бөліктерін сатудан түскен түсімдерді шегеріп тастағанда жердің бастапқы құнымен есептеледі.

Негізгі құралдар объектісінің бастапқы құны былай аныталады:

- құрылытайшылардың жарғылық қорға салым ретінде салған негізгі құралдары – құрылытайшылар арасындағы келісілген баға бойынша;

- негізгі құралдарды ұйымның өзі дайындаса немесе төлем арқылы сатып алынса – нақты жұмсалған шығындардың сомасы бойынша;

- негізгі құралдарды заңда немесе жеке тұлғалардан әншейін алған кезде- эксперттік жолмен немесе қабылдау тапсыру актісінің мәліметі бойынша.