2.1.2 Негізгі құралдар есебінің міндеттері

Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі есепте негізгі құралдардың түсуін, алғашқы мойындалуын (признание), ішкі орын ауыстыруын, амортизацияның (тозуының) есептелуін, кейінгі шығындардың есебін, сату бойынша нәтиженің есебі мен басқа да шығыстарды құжатпен рәсімдеуді, сонымен қатар дер кезінде және толық көрсетуді қамтамасыз ету қажет.

Сонымен бірге негізгі құралдар есебінің міндеті болып негізгі құралдардың артық шыққанын, пайдаланбағанын және тиімсіз пайдалануын анықтап, олардың сақталуын қамтамасыз ету қажет.

2.1.3 Негізгі құралдар есебінің бірліктері

Негізгі құралдар есебінің бірлігі болып мүліктік объект, яғни өзінің барлық құрылымдары мен құрылғылары бар аяқталған құрылыс, заттар немесе заттардың кешені саналады. Мүліктік объектілер жай (бірліктік) және бірнеше заттардан тұратын күрделі болып бөлінеді. Бір негізгі құралдар объектісінің екіншісінен айырмашылығы олардың атқаратын қызметтеріне және әртүрлі пайдалану мерзіміне байланысты болады.

Кей жағдайларда активтердің кейбір түрлерін, мысалы шаблондарды, құрылғылар мен штамптарды біріктіріп, негізгі құралдардың жалпы құнына қосуға болады.

Сонымен қатар қызмет көрсетудегі қосалқы бөлшектер мен құрылғыларды тауарлық-материалдық шығындар ретінде есептеп, оларды пайдалану уақытына байланысты есептен шығарады. Егер ұйым ірі қосалқы бөлшектер мен агрегаттарды бір мерзімнен артық пайдаланатын болса, онда оларды негізгі құралдар ретінде жіктеуге болады. Ал егер ірі қосалқы бөлшектер мен агрегаттар тек бір объектіге ғана қызмет көрсетіп және олардың пайдалану мерзімі ретсіз болатын болса, олар негізгі құралдардың бөлек объектісі болып саналып және олардың пайдалану мерзімінен аспайтын уақытқа тозу есептеледі.

Белгілі бір жағдайларда активтерге байланысты жалпы шығындардың сомасын құрамдас бөліктерге бөліп, әрбір бөлімді бөлек есептеу қажет болады. Бұл осы объектінің құрамдас бөліктерінің пайдалану мерзімі әртүрлі болса немесе әрбір бөліктерді пайдаланудан пайда әртүрлі бағыттар бойынша алынатын болса және тозуды есептеу нормалары мен әдістері әртүрлі болған жағдайда қажет болады. Мысалы, ұшақ және оның қозғалтқыштары, егер олардың пайдалану мерзімдері әртүрлі болатын болса, бөлек тозатын активтер ретінде есепте көрсетілуі керек.

2.1.4 Негізгі құралдардың жіктемесі

Негізгі құралдар келесі топтар мен топтамаларға жіктеледі.

Жер (жер учаскілері). Есеп бірлігі болып меншік құқығындағы немесе тұрақты пайдалану құқығындағы жекелеген жер учаскілері саналады.

Ғимараттар (цех, шеберхана корпустары, тұрғын-үй ғимараттары және басқа да өндірістік, әкімшілік-шаруашылық, әлеуметтік-тұрмыстық мақсаттағы архитекторлық-құрылыс объектілері). Бұл топта есеп бірлігі болып өзіндік шаруашылық мақсаттағы әрбір бөлек тұрған ғимараттар мен құрылыс-жайлар саналады (қоймалар, гараждар және т.б.). «Ғимараттар» тобының есеп бірлігі құрамына оны толық пайдалану үшін қажетті барлық коммуникациялар (жылыту жүйелері, жарық, желдеткіш, су және газбен жабдықтау, ішкі телефон және сигнализация, лифті шаруашылығы) жатады.

Құрылыс-жайлар (мұнай және газ құбырлары, шахта бағаналары, автокөлік жолдары, көпірлер мен су құбырлары), яғни өндіріс процесінің техникалық және жалпы функцияларын орындау үшін арналған инженерлік-құрылыс объектілері. Есептің бірлігі болып барлық құрылымдық құрылғылары бар әрбір бөлек құрылыс-жайлар саналады.

Беріліс құралдары (электр желілері, траснмиссиялар, құбыр жолдары, жылу желілері, газ желілері және т.б.), яғни электр, жылу, механикалық энергияларды жеткізуші машиналардан жұмыс машиналарына, сонымен қатар бір есеп бір есеп бірліктерінен екінші есеп бірліктеріне сұйық және газ күйіндегі заттарды тасымалдау үшін арналған объектілердің жиынтығы.

Машиналар мен құрылғылар, олар келесі топтарға бөлінеді:

а) күш машиналары мен құрылғылары (атом реакторлары, қазандар, бу күш трасформаторлары, ішкі өрт құрылғылары), яғни электр, жылу энергияларын өндіретін және оларды механикалық энергияға айналдыратын машина-генераторлар және машина-қозғалтқыштар. Машиналар мен құрылғылар тобы бойынша есеп бірлігіне, осы машиналар мен құрылғылардың құрамына жататын құрылымдар мен құрылғылар жатады;

б) жұмыс машиналары мен құрылғылар (станоктар, аппараттар, әртүрлі мақсаттағы агрегаттар). Жиынтығында бұл құрылғылар өнім өндірісі процесінде еңбек құралдарын механикалық, термиялық, (термический), химиялық және басқа да технологиялық қозғалысқа келтіруге арналған;

в) пайдаланудағы техникалардың жұмысын өлшеу, өндіріс процесін реттеу, шикізаттар мен материалдардың, дайын өнімдердің, орындалған жұмыстардың сапасын, ауаның ылғалдылық деңгейін, дыбыстардың әсерін, сонымен қатар басқа да санитарлық-гигиеналық жағдайларды анықтау үшін қолданылатын өлшеуші - реттеуші және зертханалық құрылғылар мен құрылымдар (манометрлер, таразылар, дозаторлар, диспетчерлік бақылау үшін құрылғылар, дабыл құрылғылары, зауыт және ғылыми-зерттеу зертханаларының құрылғылары, микроскоптар, термостаттар және т.б.). Өлшеуші және реттеуші құрылғылардың мүліктік объектілер ерекшелігі ретінде олардың өзіндік маңызы бар және басқа объектілердің құрамы болып саналмайтындығында;

г) компьтерлік техника (электрондық-есептегіш, басқарушы және балама машиналар, сандық есептегіш машиналардың барлық түрлері мен жүйелері);

д) басқа да машиналар мен құрылғылар – жоғарыдағы жіктемеге жатпайтын басқа да машиналар мен аппараттар және құрылғылар.

Көлік құралдары адамдардың қозғалысын және жүктер мен басқа да заттардың тасымалын қамтамасыз ететін қозғалыс құралдары.

Басқалары:

а) құрылғылар (электр тескіштер, бұзу балғалары және басқалары) – қол еңбегі кезінде немесе машиналардың қызметтерін күшейту үшін оларға бекітілген негізгі құралдар;

б) өндірістік құрылғылар мен оның құрамдас бөліктері (бөшкелер, дүңгіршектер мен мүліктік ыдыстық заттар) – жұмыс кезінде өндірістік операцияларды жеңілдету үшін қолданылады;

в) әкімшілік және шаруашылық мақсаттағы заттар (столдар, шкафтар және басқа да мүліктер, кілемдер, шамшырақтар және т.б.);

г) жұмыс және өнім малы (жылқы, сиырлар және т.б.). Бұл топтағы есеп объектісі болып әрбір жоғары жастағы малдар саналады.

д) көп жылғы көшеттер (көгалдандырғыш, декоративтік, өнім беретін көшеттер және т.б.);

е) басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары, мұражай құндылықтары, жалдағы негізгі құралдар үшін күрделі шығындар, қару-жарақтар, қызмет бағытындағы иттер және басқалары).

Негізгі құралдарды пайдалану деңгейіне байланысты есепте пайдаланудағы, пайдаланудан тыс және қодағы деп бөледі. Пайдалану тәртібіне қарай өндірістк және өндірістік емес (әкімшілік, әлеуметтік саладағы негізгі құралдар және т.б.). Сонымен қатар, бухгалтерлік есепте негізгі құралдар меншікті, яғни ұйымның меншігіндегі, жалдағы, яғни ақылы уақытша пайдаланудағы болып бөлінеді.