1. Еңбек ақы нысандары мен жүйелері

Ұйымдарда еңбек ақы нысандары мен жүйелері ұжымдық келісім шартпен анықталады. Еңбек ақы нысанының ең тараған түрі кесімді және мерзімді еңбек ақы нысаны болып саналады, бұлардың өздері бірнеше жүйелерге бөлінеді.

Мерзімді еңбек ақы нысаны негізінде мөлшерлеуге (нормалауға) жатпайтын жұмыстарда қолданылады. Мерзімді еңбек ақы нысаны бойынша еңбек ақы тарифтік төлем мөлшері мен нақты айлық ақымен орындалған жұмыс уақытының бірлігіне төлейді.

Мерзімді еңбек ақы нысанының қарапайым мерзімдік және мерзімдік-сыйақылық жүйесі бар.

Қарапайым мерзімдік еңбек ақы жүйесі бойынша еңбек төлемін сағаттық, күндік, айлық тарифтік төлем мөлшері немесе айлық ақы бойынша есептейді, ал мерзімдік-сыйақылық жүйе бойынша белгі бір сандық немесе сапалық көрсеткіштерге қол жеткізгендері үшін қосымша төленеді.

Кесімді еңбек ақы нысаны бойынша еңбек ақы белгіленген кесімді бағаларға сәйкес орындалған жұмыстың саны мен сапасына байланысты болады.

Құрылыста кесімді еңбек ақы нысанының тікелей кесімді, кесімді-сыйақылық және аккордтық жүйесі қолданылады.

Тікелей кесімді еңбек ақы жүйесі еңбек ақыны жұмысшылардың тиісті біліктілік деңгейін есепке ала отырып, нақты бекітілген бағалар бойынша орындалған жұмыстың саны мен сапасына қарай есептеуді білдіреді.

Құрылыстағы жұмысшылардың кесімді – сыйақылық еңбек ақы жүйесі тапсырмаларды уақытында және уақытынан бұрын орындағаны үшін сыйақылауды білдіреді. Кешенді бригада немесе бригаданың жұмысшыларына жұмыстың сапалы орындалғаны үшін, өндірістік нормаларға қарсы құрылыс материалдарын үнемді пайдаланғаны үшін, сонымен қатар жинақтаушы құрылымдар мен бөлшектердің жұмыс режимінің сақталуын қамтамасыз еткені үшін сыйақылар төленеді.

Кесімді жұмысшылар мен мерзімді жұмысшыларға өндіріс қуаттарын және құрылыс объектілерін уақытында және уақытынан бұрын іске қосқаны үшін құрылыс ұйымының бекіткен жалпы сыйақы мөлшерінен де сыйақылар төленуі мүмкін.

Кесімді еңбек ақы жүйесінің тағы бір түрі бұл – аккордтық еңбек ақы жүйесі болып табылады. Еңбек төлемінің бұл жүйесінде кесімді жұмысшыларға жұмыстың кешені үшін немесе жалпы көлемі үшін алдын ала бекітілген мөлшерлеме (баға) бойынша есептейді. Мысалы, қабат үшін, секция үшін немесе пәтерді таспен қаптау тапсырмасы, пәтердің ішкі не болмаса санитарлық-техникалық жұмыстары.

Жұмысшылар техникалық талаптарды сақтай отырып, аккордтық тапсырма бойынша тапсырмаларды уақытында немесе уақытынан бұрын орындағаны үшін сыйақыланады.

Аккордтық еңбек ақы жүйесінің бір ерекшелігі болып, бұл жүйе бойынша ұйымның штатында тұрмаған жұмысышлардың азаматтық-құқықтық (мердігерлік келісім шартты қоса) келісім шарттары бойынша орындалған жұмыстары үшін төленеді.

5.4 Еңбек ақы қорының құрамы мен сипаттамасы

Ұйымның штатында тұрған немесе тұрмаған тұрақты, уақытша және мерзімдік жұмысшылардың орындаған, сонымен қатар орындамаған жұмыс уақыттары үшін (заңға сәйкес) ақшалай және натуралдық нысандағы есептелген жалпы қаржының сомасы (мөлшері) еңбек ақы қоры деп аталады.

Еңбек ақы қорының құрамына барлық еңбек ақының түрлері, сонымен қатар әртүрлі сыйақылар, қосымша төлемдер, үстеме ақылар, арнайы әлеуметтік жәрдем ақылар, сондай-ақ заңдылықтарға сәйкес жұмысшылардың орындамаған жұмыс уақыты үшін (жыл сайынғы демалыс ақылар, демалыс күндеріне төлемдер және т.б.) есептелген ақшалай сомалар қосылады.

Ақшалай нысандағы еңбек ақыға төлемдердің келесі түрлері жатады:

1. Ұйымдағы қабылданған еңбек ақы нысаны мен жүйелеріне байланыссыз орындалған жұмыс үшін (орындалған уақыт үшін) кесімді баға, тарифтік мөлшерлеме, лауазымды жалақы бойынша және табыстан пайызбен немесе орташа еңбек ақы бойынша есептелген еңбек ақы;

2. Ынталандыру сипатындағы төлемақылар, соның ішінде:

- тарифтік мөлшерлеме және лауазымды жалақы бойынша үстеме ақылар мен қосымша еңбек ақылар;

- көп жылғы еңбегі үшін, ұйымдағы үздіксіз еңбек өтілімі үшін сыйақылар;

- ағымдағы өндірістік нәтижелер үшін сыйақылар;

- арнайы бағыттағы қаражаттаржәне мақсатты түсімдер есебінен төленетін сыйақылар мен бірреттік көтермелеу төлемдері (поощерения);

- жылдың соңындағы жұмыстың нәтижесіне байланысты сыйақылар мен жыл сайынғы кезекті демалыс үшін төлемдер (кезекті демалысқа материалдық көмек).

3. Еңбек режимі және жағдайымен байланысты ақшалай өтемақылар:

- аудандық коэффициенттер бойынша, шөлді, сусыз орындар мен таулы аймақтарда, сонымен қатар экологиялық аудандардағы жұмыстар үшін коэффициенттер бойынша төлем ақылар;

- қиын және зиянды жағдайларда орындалған жұмыстар үшін қосымша төлем ақылар;

- түнгі жұмыс уақыты жән көп ауысымды режимдегі жұмыстар үшін қосымша төлем ақылар;

- тұрақты жұмыстары жолда орындалатын немесе көшпелі сипатта болатын жұмысшыларға үстеме ақылар;

- құрылысқа және жөндеу жұмыстарына тікелей қатынасатын жылжымалы және көшпелі сипаттағы жұмыстар үшін жұмысшылардың үстеме ақылар;

- вахталық әдіс бойынша жұмысшылардың тұрған жерінен жұмысқа дейінгі аралықта болған күндері мен себептерге байланыссыз жолдағы кідіріс уақыттары үшін төленетін төлемдер;

- жер асты жұмыстарындағы жұмысшыларға үстеме ақылар;

- даладағы жұмыстар үшін үстеме ақылар;

- демалыс күндері мен мейрам күндеріндегі орындалған жұмыстар мен артық орындаған жұмыс уақыты үшін үстеме ақылар.

4. Орындалмаған жұмыс уақыты үшін төлем ақылар:

- жыл сайынғы кезекті және қосымша демалыс үшін төлемақылар мен пайдаланбаған демалыс үшін ақшалай өтемақылар;

- ұжымдық келісім шарт бойынша қосымша берілген демалыс күндері мен жұмыстағы арнайы демалыстар үшін төлемдер, жас өспірімдердің жеңілдік сағаттар үшін төлем ақылар;

- мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді (қызметтерді) орындауға тартылған жұмысшылардың орындаған жұмыс уақыттары үшін төлем ақылар;

- жұмысшылардың кінәсінсіз жұмыстағы кідірістерге төлем ақылар;

- орындамаған жұмыс уақыты үшін басқа да төлемдер;

- пайыздық немесе комиссиялық сыйақылар;

- мамандықты (қызметті) біріктіріп атқарғаны үшін үстеме төлемдер;

- жұмысшының кінәсінсіз пайда болған ақауларға төлем ақылар және т.б.

5. Тізімдік құрамда жоқ жұмысшыларға төлем ақылар.

6. Арнайы әлеуметтік жеңілдіктердің орнына берілетін ақшалай өтемақылар (асхана, буфет, профилакториялардағы тамақтардың қымбаттауына байланысты ақшалай өтемақылар, ҚР заңдылықтарына сәйкес жұмысшыларды тұрғын үймен қамтамасыз етпегені үшін және коммуналдық қызметтерге ақшалай өтемақылар және т.б.).

7. Натуралдық нысандағы еңбек ақы. Оған төлемдер мен сыйақылардың келесі түрлері жатады:

- натуралдық төлем түрінде берілген өнімнің құны;

- жұмысшының транспорт жүруі үшін берліген жеңілдіктің құны;

- заңдылықтарға сәйкес жұмысшыларға әншейін берілген және олардың пайдалануында қалатын заттардың құны (формалық киімдер мен құрылғыларды қоспағанда) немесе төменгі бағамен оларды сатумен байланысты жеңілдік сомалар;

- жұмысшылар және олардың балаларының емделуі, демалуы, саяхатқа шығуы үшін жолдамалардың төлемдері;

- жұмысшыларға әншейін немесе төменгі бағамен берілген тамақтану төлемдері;

- жұмысшыларға берілетін өнімдер (жұмыстар мен қызметтер) бағаларының арасындағы айырмашылықтарды орын толтыру шығындары;

- емхана қызметтерін төлеу бойынша шығындар мен ұйым есебінен балаларды мектеп жасына дейінгі мекемелерде ұстау шығындарды;

- басқа да жеңілдіктер (балалар мен жанұя мүшелерін оқыту төлемдері, газеттер мен журналдарға жазылу шығындары және т.б.);

- атаулы туған күндерге сыйақылар сатып алу шығындары немесе сыйақы түріндегі жұмышыларға төленетін төлемдер.

Еңбек ақы негізгі және қосымша болып бөлінеді.

Негізгі еңбек ақыға еңбек ақы жүйесіне сәйкес орындалған жұмыс уақыты мен жұмыстардың саны және сапасына қарай барлық қосымша төлемдер мен үстеме ақыларды қоса алғандағы жұмысшыларға есептелген еңбек ақы жатады.

Қосымша еңбек ақыға еңбек туралы заңда және ұжымдық келісім шартта көрсетілген орындалмаған жұмыс уақыты үшін төленетін төлемдер, яғни демалыс жәрдем ақылары, жыл сайынғы кезекті демалыс ақылар, жас өспірімдердің жеңілдік төлемдері, баланы күту кезіндегі аналарға төлемдер, мемлекеттік және қоғамдық қызметтерді орындағаны үшін, әскери жиналымдар уақыты үшін төлемдер жатады.

Еңбек ақыны негізгі және қосымшаға бөлу өндіріс шығындарына дұрыс тарату үшін, сонымен қатар еңбек ақы қорын пайдалануды экономикалық талдау үшін маңызды орын алады.