4.8 Өндірісте материалдарды пайдалануды бақылау және оның есебі

Құрылыс-монтаж жұмыстарын орындау үшін пайдаланылатын материалдардың үнемді және тиімді жұмсалуы алдын ала белгіленген нормалардың сақталуына және ұйымның бақылауына байланысты болады. Материалдардың пайдалануын бақылау алдын ала, ағымдағы және кейінгі болып бөлінеді.

Өндіріске жұмсалынатын негізгі материалдардың шығын нормасын алдын ала бақылау материалдарды қоймадан немесе сақтау орындарынан лимиттеу (шектеу) не болмаса шектеп-алу карталары бойынша жүзеге асады. Шектеп алу карталарында көрсетілген лимиттен (шектен) тыс материалдарды алу арнайы белгі талаптарының негізінде ұйым басшысының немесе оған өкілетті тұлғаның шешімі бойынша материалдарға деген қосымша қажеттіліктің себебін анықтағаннан кейін беріледі.

Өндірісте материалдардың пайдалануын бақылау үшін келесі әдістер қолданылады: нормадан ауытқуды құжаттық рәсімдеу, партиялар бойынша шығындар есебі және түгендеу (инвентарлық).

Бір материалдардың түрін басқа материалдармен ауыстырудың немесе материалдарды нормадан артық жұмсаудың нәтижесінде болған нормадан ауытқуларды құжаттармен рәсімдеу кезінде арнайы белгі құжататр толтырылуы тиіс.

Кейбір жағдайларда өндіріске материалдарды жөнелту кезінде бастапқы қоспалардың құрамының құрылымдық өзгерісінің нәтижесінде де ауытқулар пайда болады. Оларды алдын ала есептеулер әдісі арқылы құжаттайды.

Құрылыс процесі кезінде кейбір материалдар (әйнек, ДСП, линолеум және т.б.) алдын-ала пішінделуге (кесілуге) ұшырайды. Мұндай жағдайда материалдардың шығысын бақылау үшін партиялық әдіс қолданылады. Пішінделетін материалдардың әрбір партиясы бойынша жұмысты орындаушыға (мастерге, бригадирге) пішіндеу бетшесі беріледі және онда бастапқы материалдардың сипаттамасы, жұмсалу және қалдықтың нормалары көрсетіледі. Содан соң оған нақты дайындалып алынған материалдар және қалдықтар жөніндегі мәліметтер жазылады. Дайындалған материалдың санын (көлемін) шығын нормасына көбейту арқылы осы дайындалған партия үшін материалдардың шығын нормативін анықтайды. Оны нақты жұмсалған материалдардың деңгейімен салыстыру арқылы нормадан ауытқуларды анықтайды. Осы әдісті қалдықтарға да қолданады. Пішіндеу карталарында ауытқудың себептері және материалдарды пішіндеуге жауапты тұлғалар да көрсетіледі.

Әрбір материалдардың түрлері бойынша ауытқуларды бақылау үшін жоғарыдағы аталған әдістерді қолдану мүмкін болмаған жағдайда әрбір орындаушылар, бригадирлер, учаскілер (ауысым, тәулік, бескүндік, онкүндік немесе ай ішіндегі) бойынша материалдардың нормадан ауытқуын жиі-жиі түгендеу жүргізу арқылы анықтайды (инвентарлық әдіс).

Құрылыста инвентарлық әдісті көбінесе сусымалы материалдардың (құм, қиыршық тас, қиыршықтасты құм) жұмсалуын бақылау үшін қолданады. Түгендеу кезінде олардың қалдығын анықтау үшін өлшеу әдісі, ал салмағын анықтау үшін көлемді өлшеу және математикалық әдістер қолданылады. Олардың нақты жұмсалғаны ай басындағы материалдардың қалдығына ай ішінде түскенін қосып, ай соңындағы қалдығын шегеру арқылы анықталады. Жоғарыда аталған әдіс арқылы анықталған материалдардың нақты жұмсалған көлемін норма бойынша шығысымен салыстырудың нәтижесінде нормадан ауытқу (артық жұмсалғаны немесе үнемделгені) анықталады.

Құрылыста материалдардың нормаға сәйкес жұмсалуын ағымдағы бақылау үшін орындалған құрылыс-монтаж жұмыстарына нақты жұмсалған материалдардың көлемін оларды нормативтерімен салыстырады. Мұндай салыстыру үшін құрылыс учаскісінің басшысы (жұмысты орындаушы) құрылыс материлдардың нақты шығысы туралы материалдық есеппен қатар (ү. №М-19а) әрбір құрылыс объектілері немесе объекті топтары бойынша (егер орындалған жұмыстардың есебі жалпы учаскі бойынша жүргізілсе) өндірістік нормалармен салыстырмалы негізі материалдардың әрбір түрлерінің шығысы есебін (ү. №М-29) жасайды.

Материалдардың жұмсалуына кейінгі бақылау аяқталған құрылыс-монтаж жұмыстарының нақты көлемін өлшеу арқылы жүргізіледі.

Құрылыстағы материалдардың үнемді жұмсалуын бақылау үшін №М-29 үлгідегі есептің дұрыс жасалуы үлкен әсер етеді. Есеп екі бөлімнен тұрады.

Бірінші бөлімде «Материалдар мен орындалған жұмыстардың көлеміне нормативтік қажеттілік» салынатын объекті бойынша орындалатын құрылыс-монтаж жұмыстарының бір өлшеміне және олардың жалпы көлеміне (атаулары бойынша) негізгі материалдардың нормативтік қажеттілігі жөніндегі мәліметтер көрсетіледі. Бұл мәліметтерді құрылыс ұйымының өндірістік-техникалық бөлімі жобалау-сметалық құжаттарының негізінде анықтайды. Келешекте жұмысты орындаушы ай сайын нақты орындалған жұмыстардың және норма бойынша жұмсалған материалдардың көлемін көрсетіп отырады. Бірінші бөлімді толтырудың негіздері болып салынып жатырған объектідегі әрбір құрылымдық элементтер немесе жұмыстардың түрлері бойынша натуралдық көрсеткішпен көлемі және жұмыстың бір өлшеміне материалдар шығысының өндірістік нормалары саналады. Бірінші бөлімнің мәліметтері есептің екінші бөлімін жасаудың негізі болып табылады. Екінші бөлім «Негізгі материалдардың нақты шығысын нормамен салыстыру» материалдардың, тетіктер мен бұйымдардың нақты жұмсалғанын өндірістік нормалармен салыстыру арқылы үнемделгенін (-) немесе артық жұмсалғанын (+) анықтау үшін арналған.

Сонымен бірге есепті айдағы материалдардың норма бойынша жұмсалғаны туралы мәліметтер әрбір материалдың немесе тетіктер мен бұйымдардың түрлеріне қарай бірінші бөлімнен алынады. Ай ішінде материалдардың түрлеріне қарай, олардың нақты жұмсалғаны жөнінідегі мәліметтер жалпы объекті бойынша № М-19а үлгідегі материалдық есепте беріледі.

Әрбір объекті бойынша нормаға қарсы материалдардың артық жұмсалғаны немесе үнемделгені орындалған жұмыстарға норма бойынша әрбір материалдың шығысының жиынтығы мен нақты жұмсалған материалдар арасындағы айырма арқылы анықталады. Материалдардың кейбір түрлері бойынша артық жұмсалудың себебі жөнінде түсініктеме беруге тиісті. Өндірістік бөлім және есеп бөлімі материалдық есепті тексергеннен кейін ұйымның басшысы бекітеді. Есепті бекіту кезінде ұйымның басшысы құрылыс-монтаж жұмыстарының өзіндік құнына жатқызылатын материалдардың құнын және жауапты тұлға арқылы өтелуге тиісті нормадан артық жұмсалған материалдардың көлемін көрсетеді.

№ М-29 үлгідегі есеп әрбір жылға объектінің құрылысы аяқталғанға дейін жүргізіледі. Егер объекті келесі күнтізбелік жылға ауысатын болса, онда жылдың соңында екінші бөлімдегі жұмсалған және ҚМЖ өзіндік құныдарына жатқызылған, сондай-ақ есепті жылда үнемделген немесе артық жұмсалған материалдардың көлемі есептелінеді. Бұл мәліметтер есепті жылдан кейінгі жылға ашылған үлгіге көшіріледі.

Құрылысқа жұмсалатын материалдық шығындарды төмендету үшін және оларды үнемді пайдалану үшін жедел бақылаудың ұйымдастырылуы маңызды әсер етеді. Жедел бақылаудың шаралары болып мысалы, құрылыс объектісіндегі орындалған жұмыстардың көлемін өлшеу және олардың көлемін орындалған жұмыстардың есеп журналы және № М-29 үлгідегі есеп мәліметтерімен салыстыру; белгі құжаттары арқылы жұмысты орындаушылардың қосымша материалдарды талап етулерін тексеру, жауапты тұлғаны анықтау; құрылыс алаңдарындағы материал-дарды ай сайын түгендеу саналады. Мұның барлығы материалдардың өндірістік норма бойынша жұмсалуын олардың нақты жұмсалғанымен салыстыруға мүмкіндік береді.

Құрылыс объектілеріне материалдардың дер кезінде және жинақы жеткізілуін бақылау үшін өндірістік-техникалық бөлім әрбір объектіге жинақтау картасын толтырады. Жинақтау картасы үш данамен жазылып беріледі. Бір данасы – жұмысты орындаушыға, екінші данасы - өндірістік-техникалық бөлім басқармасына немесе басқа жабдықтау ұйымына беріледі де, үшінші данасы - өндірістік-техникалық бөлімде қалады.

Онда құрылыс объектісі үшін негізгі материалдарға, бөлшектер мен бұйымдарға деген қажеттілік, осы материалдардың жоспар бойынша және нақты тасымалданғаны жөніндегі мәліметтер көрсетіледі. Жинақтау картасы құрылыс объектісіне материалдарды белгіленген лимит бойынша тасымалдаудың нормативтік құжатының бөлігі болып табылады.