1. Материалдық қорларды бағалау

Бухгалтерлік есепті материалдық қорларды бағалаудың үш әдісі қолданылады: арнайы есептеу, орташа өзіндік құн, ФИФО әдісі.

4.2.1 Материалдық қорларды өзіндік құнмен бағалау

Материалдық қолардың өзіндік құны әртүрлі факторларға байлансты болады. Олардың негізгілері болып бағаның, транспорттық тарифтердің өзгерісі, материалдардың қоймада немесе өндірістік цехтарда ұзақ уақыт болуы саналады.

Материалдық қорлардың өзіндік құнына қорларды сатып алу шығындары, оларды орналасатын жеріне дейін көліктік-тасымалдау шығындары, өнімдерді (жұмыстар мен қызметтерді) өңдеу шығындары қосылады.

Материалдық қорларды сатып алу шығындарына сатып алу бағасы және материалдарды сатып алуға тікелей байланысты баж төлемдері, жабдықтау ұйымдарына төленген комиссиондық сыйақылар, көліктік-дайындау шығындары жатады. Сауда шегерімдері, қайтарып беру не болмаса артық төленеген сомалар және басқа да түзетулер сатып алу шығындарын анықтау кезінде шегеріліп тасталынады.

№2 ҚЕХС сәйкес қорлар міндетті түрде ең төменгі өзіндік құнмен немесе сатудың таза құнымен бағалануы тиіс.

4.2.2 Материалдық қорларды ең төменгі өзіндік құнмен және сатудың таза құнымен бағалау

Сатудың таза құнының түсінігі. Материалдық қорлардың өзіндік құны қорларды бағалаудың ең үйлесімді базасы болып саналады, бірақ кей жағдайда қорлар қаржылық есептілікте олардың өзіндік құндарынан төмен көрсетілуі мүмкін. Мұның себептері физикалық тозу, тауарлардың ескіруі, бағананың төмендеуі болып саналады. Мұндай жағдайда материалдық қорларды сату кезінде шығындардың белгілі бір бөлігі жабылмай қалады, сондықтан мұндай материалдарды сату кезінде сату бойынша барлық шығындарды шегере отырып, сатудан алынатын соманы анықтау қажет болады. Бұл үшін қорлардың құны сатудың таз құнымен салыстырылады, егер соңғысы қорлардың өзіндік құнынан төмен болса, онда қорлардың бағасы сатудың таз құнына дейін төмендетіледі. Мұндай қадамның негізі болып сақтық (консерватизм) ұстамы саналады.

Материалдық қорларды сатудың таза құны материалдарды жинақтау және сатуды ұйымдастыру шығындарын шегеріп тастағандағы қарапайым шаруашылық қызмет барысындағы сату бағасына тең болады.

Материалдардың бағаланған бағасы мен оларды сатуға дайын жағдайына дейін жеткізу шығындарының арасындағы айырмашылық сатудың таза құны болып анықталады.

Мысалы:

5 кесте – Сатудың таза құны

Материалдың бірлігіне нақты шығындар	100
Материалдың бірлігін сатудың болжамды бағасы	150
Дайындау және сату шығындарын шегерім сомасы	55
Сатудың таза құны	95

Бұл мысалда қорлардың бірлігі 100 теңгеден сатып алынған, ескірудің нәтижесінде әрбір бірлігі 150 теңгеге сатылуы мүмкін, егер олардың әрбір бірлігі 55 теңгеден жеңіл жөндеуден өткізілсе. Нәтижесінде әрбір бірлікті сатудың таза құны 95 теңгені құрайды (есеп бөлімі қаржылық есептілікте 55 теңгеден әрбір бірлікті жөндеуге жұмсалған шығынды зиян ретінде көрсетуі тиіс).

Материалдық қорларды сатудың таза құнын есептеу кезінде қолда бар қорлардың пайдалану бағытын да есепке алу қажет.

Материалдық қорларды сатудың таза құнын бағалау кезінде келесі ережелер қолданылады:

1) егер қорлар сатуға арналған болса, онда есептеулер ағымдағы сату бағалары негізінде жасалады;

2) егер қорлар алдын-ала бекітілген келісім шарт негізінде сатуға арналған болса, онда есептеулер келісім шартта берілген көлем бойынша онда көрсетілген бағалар негізінде жасалады. Келісім шартта көрсетілген көлемнен артық материалдық қорлар ағымдағы бағамен бағаланады.

Егер дайын өнім материалдар мен шикізаттардың негізінде дайындалып, соларға тең немесе өзіндік құннан артық бағаға сатылатын болса, онда осы материалдар мен шикізаттар сатудың таз құны бойынша бағаланбайды. Егер мұндай сенімділік жоқ болса, онда материалдар мен шикізаттар сатудың таз құнымен бағаланады. Әрбір кезекті мерзімде материалдық қорларды сатудың таза құндарына жаңадан бағалау жүргізіледі.

Сатудың таза құнын анықтау әдістері. Сатудың таза құны әрбір бірліктің түріне немесе тауар топтарына қарастырылуы қажет. Материалдық қорлардың құнын олардың барлық топтарына немесе негізгі топтарына қарай қарастырып, содан соң сатудың таза құнын анықтаған дұрыс емес, себебі сатудың жалпы құнынан төмен болады.

Материалдық қорлардың ең төменгі өзіндік құнын және сатудың таза құнын анықтау үшін сатылық, негізгі тауарлық топтар, қорлардың жалпы деңгейінің әдістері қолданылады.

Сатылық әдісте – материалдық қорлардың әрбір атаулары бойынша баланстық құн мен сатудың таз құндарының ішінен ең төменгі мән алынады. Осы төменгі сандар қосылып, жалпы бағаны береді.

Негізгі тауарлық топтар әдісінде – материалдық қорлардың әрбір топтары бойынша баланстық құн мен сатудың таз құндарының ішінен ең төменгі мән алынады. Осы алынған төменгі сандар қосылып, жалпы бағаны береді.

Қорлардың жалпы деңгейінің әдісінде – барлық материалдық қорлар бойынша баланстық құн мен сатудың таз құндарының ішінен ең төменгі мән алынады.