3.9 Материалдық емес активтердің амортизациясының есебі

3.9.1 Материалдық емес активтердің амортизациясы

Материалдық емес активтер актив ретінде алғашқы таналғаннан кейін баланста жиналған амортизация сомасын шегергендегі бастапқы құны бойынша көрсетіледі.

Материалдық емес активтердің амортизацияланатын сомасы олардың өте жақсы бағаланған қызмет ету ұзақтығының негізінде жие анықталып отырылады. Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес, егер басқа да жағдайлар Қазақстан Республикасының заңдылықтарына немесе келісімшартта қарастырылмаса, материалдық емес активтің қызмет ету ұзақтығы активтің пайдалануға дайын болған уақытынан бастап ұйымның қызмет ету ұзақтығынан аспауы қажет.

Қызмет ету ұзақтығы болып - ұйымның активтерді пайдаланатын уақыт аралығы немесе осы ұйымның активтерді пайдалану арқылы алатын жоспарлы өнім көлемі табылады.

Материалдық емес активтерге амортизация объектіні бухгалтерлік есепке алған айдан кейінгі айдың 1-күнінен бастап осы объектінің құнын толықтай жапқанға дейін немесе оның істен шығу уақытына дейін есептеледі. Амортизациялық аударымдар осы объектінің құнын толықтай жапқан немесе оның істен шыққан айынан кейінгі айдың 1-күнінен бастап тоқтатылады.

Материалдық емес активтердің тозуының есебін жүргізу үшін 2740 «Материалдық емес активтердің тозуы» бөлімінің 111 «Материалдық емес активтердің тозуы - лицензиялық келісімдер»; «Материалдық емес активтердің тозуы - бағдарламалық қамсыздандырулар»; «Материалдық емес активтердің тозуы - патенттер»; «Материалдық емес активтердің тозуы – ұйымдастыру шығындары»; «Материалдық емес активтердің тозуы - гудвилл»; «Материалдық емес активтердің тозуы - басқалары» шоттары арналған. Бұл бөлімнің шоттары материалдық емес активтердің түрлеріне байланысты жинақталған амортизация сомасы жөнінде ақпараттарды (мәліметтерді) жинақтауға арналған.

2740 «Материалдық емес активтердің тозуы» бөлімінің сәйкесті шоттарының кредиті бойынша материалдық емес активтерге есептелген тозу сомасы «Өнімдерді (жұмыстар мен қызметтерді) сату бойынша шығыстар» бөлімінің 7110 «Өнімдерді (жұмыстар мен қызметтерді) сату бойынша шығыстар»; 7210«Жалпы және әкімшілік шығыстар» бөлімінің 7210 «Жалпы және әкімшілік шығыстар»; 8410 «Үстеме шығыстар» бөлімінің 8140 «Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің тозуы» шоттарының дебетімен корреспонденцияланады.

Материалдық емес активтерді есептен шығару кезінде олардың құны жинақталған амортизация сомасының шегінде 2740 «Материалдық емес активтердің тозуы» бөлімінің сәйкесті шоттарының дебетінен 2700 «Материалдық емес активтер» бөлімінің сәйкесті шоттарының кредитіне шығарылады.

3.9.2 Амортизацияны есептеу әдістері

Материалдық емес активтерге амортизацияны есептеудің мынадай әдістер қолданылады:

а) тікелей сызықты (тікелей) әдіс;

б) құнды орындалған жұмыстардың көлеміне пропорциналды бөлу әдісі (өндірістік);

в) азайып отыратын қалдық әдісі.

Құнды орындалған жұмыстардың көлеміне пропорциналды бөлу әдісін өнім бірлігінің өндірісінде тікелей қатысатын материалдық емес активтерге қолдану ыңғайлы, мысалы тауарларды өндіру үшін лицензиялық келісімдер, тауарларды дайындау үшін рецепт патенті және т.б., ол мына формуламен анықталады:

Бқ - Жқ

Ажыл  ;

Жб

мұндағы, Ажыл – жылдық амортизация сомасы;

Бқ – бастапқы құн;

Жқ – жойылу құны;

Жб - қызмет ету ұзақтығында орындалатын болжамды жұмыс бірлігі.

Азайып отыратын қалдық әдісі техникалық прогресстің нәтижесінде моральдық тозуға тез ұшырайтын материалдық емес активтерге қолданылады, мысалы компьютерлік бағдарламалық қамсыздандырулар және ол мына формуламен есептеледі:

Амортизацияның жылдық сомасы  Нақтыланған амортизация ставкасы  Өткен жылдағы активтің баланстық құны.

Азайып отыратын қалдық әдісі арқылы амортизациялық аударымдар есепті мерзімінің басындағы материалдық емес активтердің бастапқы құны және амортизация нормасы негізінде есептеледі.

Материалдық емес активтерге амортизация есептеудің тікелей сызықты (тікелей) әдісі ең ыңғайлы әдіс болып табылады. Амортизациялық аударымдарды есептеу сомасы материалдық емес активтердің бастапқы құндары және қызмет ету ұзақтығы негізінде анықталады.

Тікелей сызықты (тікелей) сызықты әдіс бойынша амортизация төмендегі формуламен есептеледі:

Бқ - Жқ

Ажыл  ;

Құ

мұндағы, Ажыл – жылдық амортизация сомасы;

Бқ – бастапқы құн;

Жқ – Жойылу құны;

Құ – қызмет ету ұзақтығы.

Егер активтерді пайдаланудан экономикалық тиімділікті алудың модельдері (тәсілдері) айтарлықтай өзгермесе, онда материалдық емес активтерге амортизацияны есептеудің әдісі, бір есепті мерзімнен келесі есепті мерзімге дейін қолданылады.

Амортизация активтердің бағытына қарай пайдалануға дайын болған сәтінен бастап жүзеге асырылады.

Амортизация сомасы жойылу құнын шегергеннен кейін анықталып, егер ол басқа активтің баланстық құнына қосылмаса шығыс ретінде танылады.

Активтерді уақытша тоқтатып қою (консервацияға қою) жағдайынан басқа уақытта, материалдық емес активтерге амортизациялық аударымдарды есептеу олардың қызмет ету мерзімі ішінде тоқтатылмайды.

Материалдық емес активтердің қызмет ету ұзақтығы және оларға амортизацияны есептеудің әдістер әрбір қаржылық есеп беру мерзімінде қайтадан қаралады. Егер болашақ қызмет ету мерзімі өткен мерзімдегі бағалауға қарағанда айтарлықтай өзгерген болса, онда амортизацияны есептеудің мерзімі де тиісінше өзгертілуі керек. Егер активтерді пайдаланудың нәтижесінде экономикалық тиімділікті алудың модельдері де айтарлықтай өзгерген болса, онда болған өзгерістерді көрсету үшін амортизацияны есептеудің әдісін де өзгерту қажет.

Бақылау сұрақтары:

1. Материалдық емес активтер дегеніміз не және оларға нелер жатады?

2. Ұйымдастыру шығындарына қандай шығындар жатады?

3. Теріс немесе оң гудвилл пайда болғанда гудвилл нені түсіндіреді?

4. Материалдық емес активтерді жіктеудің негізгі белгілері

5. Материалдық емес активтерді сатып алғанда, әншейін алғанда немесе жарғылық қорға салым ретінде субъектінің өзі жасағанда олардың бастапқы құндары қалай анықталады?

6. Ұйымның ішінде материалдық емес активтерді қалыптастырғаннан кейін кейінгі жұмсалған шығындар олардың бастапқы құндарын жоғарылата ма?

7. Материалдық емес активтерді алғашқы мойындағаннан кейін қолданылатын бағалау әдістері

8. Материалдық емес активтердің бары, түсуі және істен шығу есебі қалай жүзеге асырылады?

9. Материалдық емес активтердің амортизациясының есебі және амортизацияны есептеу әдістері

4 Тақырып. МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІ

4.1 Материалдық қорлар, олардың жіктемесі, түрлері және есептің

міндеттері

4.2.1 Материалдық қорларды өзіндік құнмен бағалау

4.3 Материалдық қорлардың түсуін құжаттық жабдықтау (рәсімдеу)

4.4 Материалдық қолардың жұмсалуын құжаттық жабдықтау

4.7 Материалдық қорлардың синтетикалық есебі

Құрылыста қолданылатын материалдық қорлар құрылыс-монтаж жұмыстарын орындау процесінде қызмет ету рөліне, сонымен қатар өздерінің физикалық және химиялық құрамына қарай бөлінеді. Көпшілік жағдайда сипаты мен пайдалану бағытына қарай келесі топтарға бөлінеді: шикізаттар мен негізгі материалдар, көмекші материалдар, сатып алнған жартылай фабрикаттар, қалдықтар (қайтарылған), отын, ыдыс және ыдыстық заттар, қосалқы бөлшектер.

Құрылыстағы шикізаттар болып өнеркәсіптен алынған өнім саналады (құм, қиыршықтас, қиыршықтасты құм, орман және т.б.).

Негізгі материалдар өндірілетін өнімнің материалдық негізін құрай отырып, оның құрамына енеді (кірпіш, цемент, металл және т.б.). Көмекші материалдар негізгі материалдарға қарағанда өндірілетін өнімнің заттық негізін құрамайды. Олар негізгі материалдардың өзгеруіне белгілі бір жағдай жасайды (мысалы, өнімді бояу үшін бояулар, клей, лак және т.б.) не болмаса өндірістік процеске қатысады. Көмекші материалдарға сонымен қатар әртүрлі химикаттар, жағатын, сүртетін, жөндеу және тағы басқа да материалдар жатады. Материалдарды негізгі және көмекшіге бөлу біршама шартты болып саналады және ол өндірісте пайдаланылатын әртүрлі материалдардың көлеміне байланысты болады. Мысалы, өнеркәсіп ұйымдары үшін материалдар көмекші болып жіктелсе, ал мердігерлік құрылыс ұйымдары үшін негізгі болып жіктеледі.

Көмекші материалдардың ішінде (оларды пайдалану ерекшелігіне және олардың құндарына байланысты да) отын, ыдыс, ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектерге бөлу қажет.

Мысалы, отынды технологиялық, қозғалтқыштық (жанатын) және шаруашылықтық (отындық) деп бөледі.

Ыдыс және ыдыстық материалдар әртүрлі материалдар мен өнімдерді түйіндеуге, тасымалдауға, сақтауға арналған заттар (қаптар, жәшіктер, қораптар, шөлмектер).

Қосалқы бөлшектер машиналар мен механизмдердің тозған бөліктерін алмастыру үшін арналған.

Сатып алынған жартылай фабрикаттар – белгілі бір өңдеудің сатысынан өткен, бірақ дайын өнім болып саналмайтын материалдар. Дайын өнімді дайындау кезінде олар да негізгі материалдар сияқты өнімнің заттық негізін құрайды.

Өндіріс қалдықтары (қайтарылған) – дайын өнімдерді дайындау кезінде толықтай немесе жартылай тұтыну қасиеттерін жойған шикізаттар мен материалдардың қалдығы (темір қалдықтары (стружка), ағаш үгінділері, отруби). Өндірістің белгіленген технологиясына байланысты басқа цехтарға немесе бөлімшелерге қандай да бір өнімді (жұмыстар мен қызметтерді) өндіру үшін өңдеуге берілген материалдық ресурстардың қалдығы қайтарылған қалдықтарға жатқызылмайды. Қайтарылған қалдықтар төмендегідей тәртіптер бойынша бағаланады:

1) егер қалдықтар жоғарыланған шығындармен негізгі өндірісте (дайын өнімнің шығымы төмендетіліп) немесе көмекші өндірісте тұтыну заттарын дайындау үшін (мәдени-тұрмыстық және шаруашылық заттар) әріқарай пайдаланылса немесе басқа жаққа сатылса бастапқы материалдық ресурстардың бағаларынан төмен, яғни мүмкін пайдалану бағасы бойынша;

2) егер қалдықтар толыққанды ресурс ретінде пайдалану үшін басқа жаққа сатылатын болса, онда олар материалдардың бастапқы бағасы бойынша бағаланады.

Қайтарылмайтын қалдықтар, мысалы угар, усушки және т.б., яғни нақты бағасы жоқтары қоймаға және қайта бағалауға жатқызылмайды.

Құрылыстағы материалдардық қорлар есебінің міндеттері болып мыналар саналады:

1) материалдық қорлардың қозғалысы бойынша операцияларды дұрыс, әрі дер кезінде құжатпен рәсімдеу;

2) материалдардың сақталу орындарында және тасымалдау кезінде сақталуын бақылау;

3) қорларға бекітілген нормалардың сақталуын бақылау;

4) өндіріс процесінде материалдардың бектілген нормаларға сәйкес жұмсалуын жүйелі бақылау;

5) ішкі ресурстардың айналымдылығын қамтамасыз ету мақсатында қажетсіз және артық материалдарды дер кезінде анықтау;

6) көліктік-тасымалдау шығындарын есепке ала отырып, материалдардың нақты өзіндік құндарын дер кезінде, дұрыс анықтау және шығындарды тиісті құрылыс объектілеріне дұрыс апару;

7) өндіріске материалдарды дер кезінде шығаруды бақылау.