3.3 Материалдық емес активтерді өлшеу

Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді және физикалық (табиғи) нысанда биматериалды болып табылады. Материалдық емес активтерді тану және оларды бағалау көпшілік жағдайда ұйымның осы активтерді тікелей пайдалану арқылы болашақ мерзімде болжамды экономикалық пайда алу ықтималдылығына байланысты болады және осы жағдайда активтің құны дұрыс анықталуы мүмкін.

Материалдық емес активтердің бастапқы құндарын өлшеу олардың басқа жақтан алынғандығына (сатып алу, ұйымдарды біріктірудің нәтижесінде алу, мемлекеттік субсидиялар есебінен) немесе ұйымның өзімен жасалғандығына байланысты және оны төмендегідей тәртіппен көрсетуге болады:

4 кесте - Материалдық емес активтерді алудың және бағалаудың тәртіптері

Материалдық емес активтер объектісін алу тәртіптері	Активтерді бағалау (құндарын анықтау)
Құрылтайшылардың Жарғылық қорға салған салымдары	Егер заңмен басқалай қарастырылмаған жағдайда, тараптардың келісімі бойынша
Басқа ұйымдардан немесе жеке тұлғалардан төлем арқылы сатып алу	Материалдық емес активтерді сатып алу және оларды пайдалануға жарамды қалпына келтіруге жұмсалған нақты шығындардың негізінде
Басқа ұйымдардан немесе жеке тұлғалардан әншейін алу	Материалдық емес активтерді кірістеуге және оларды пайдалануға жарамды қалпына келтіруге жұмсалған нақты шығындардың негізінде

Материалдық емес активтер ұйымға сатып алудың, ұйымдарды біріктірудің, айырбастаудың негізінде немесе мемлекеттік субсидиялардың есебінен кірістіріледі.

Материалдық емес активтер танылу сәтінде сатып алуға жұмсалған шығындар мен пайдалануға дайындау шығындарынан (активтерді сатып алуға, меншік құқығын беруге байланысты төлеген төлемдер) тұратын бастапқы құны бойынша бағаланады.

Сатып алу шығындары сатып алынған активтің немесе активтердің ағымдағы құндары бойынша анықталады, оған сатып алу бағасы, баждар, сатып алуға төленген орны толтырылмайтын салықтар, активтерді пайдалануға дайындау шығындар (заңгерлердің, бағалаушылардың қызметтері), делдал ұйымдарға төленген сыйықылар және материалдық емес активтерді алуға байланысты басқа да шығындар жатады. Егер материалдық активтерді алу кезінде оларды пайдалануға жарамды жағдайына дейін жеткізу үшін қосымша шығындар жұмсалатын болса, онда бұл шығындар материалдық емес активтердің бастапқы құндарын жоғарылатады. Материалдық емес аткивтердің бастапқы құндарына капиталдандырылмаған несиелар бойынша сыйақылар қосылмайды.

Төлем мерзімі шектеулі материалдық емес активтердің бастапқы құны болып төлемді кейінгі қалдырғаны үшін шығыстарға апарылатын, сатып алушыға төленген сыйақыларды қоспағандағы активтердің сату құны мойындалады.

Материалдық емес активтер басқа материалдық емес аткивтерге айырбастау немесе жартылай айырбастау арқылы алынуы мүмкін. Мысалы, құнды қағаздарға айырбасталып алынған материалдық емес активтердің бастапқы құны сатып алынып жатырған материалдық емес активтердің құнына тең құнды қағаздардың сату құны бойынша бағаланады.

Материалдық емес активтер бірдей қызметтің түрінде пайдаланылатын ұқсас активтерге айырбастау арқылы алынуы мүмкін, сондай-ақ ұқсас активтердегі үлестік қатысуға сатылуы мүмкін. Екі жағдайда да жаңа активтің өзіндік құны берілген активтің баланстық құнына тең болады. Мұндай айырбас табыс әкелмейтін мәміле деп аталады.

Материалдық емес активтер әншейін немесе өкіметтік субсидиялар арқылы ең төменгі төлем бойынша алынуы да мүмкін. Мемлекеттен әншейін алынған немесе мемлекеттік субсидиялар есебінен ең төменгі төлем бойынша алынған материалдық емес активтер, егер сатылу құны «белсенді нарық» сілтемесімен анықталса, онда материалдық емес активтерді ұйым сатылу (сату) құны бойынша мойындайды. Активтердің белсенді нарығы жоқ болған жағдайда мұндай материалдық емес түрлері нөлдік немесе номиналдық, не болмаса материалдық емес активтерді пайдалануға жарамды жағдайына дейін жеткізу үшін жұмсалған нақты шығындардың сомасы бойынша анықталады. Материалдық емес активтердің осындай жолмен сатып алу бухгалтерлік есепте келесі жазулармен көрсетіледі: материалдық емес активтер есебі шоттарының дебеті 2700 «Материалдық емес активтер бөлімінің шоттары») және 6230 «Атқарушы органдардың субсидиялары» немесе 6280 «Негізгі емес қызметтерден кірістер» бөлімінің 6280 «Басқалары» шоттарының кредиті.

Егер материалдық емес активтер ұйымдардың бірігуі нәтижесінде алынса, онда олардың бастапқы құндары болып осы активтердің белсенді нарығының нақты бар екенін дәлелдеген жағдайда, мәміле жасалған күндегі активтердің сатылу құны есептеледі. Активтердің осы түрлері бойынша белсенді актив нарығы болмаса, онда материалдық емес активтер мойындалмайды, бірақ гудвиллға қосылады.