2.7 Негізгі құралдарды түгендеу

Негізгі құралдардың нақты бары және олардың сақталуына бақылау жүргізу үшін ұйым нормативтік құқықтық және басқа да актілерге сәйкес белгілі бір кезеңде (периодически) түгендеу жүргізіп отырады.

Негізгі құралдарға түгендеу өткізу алдында мыналар тексеріледі:

1) негізгі құралдар есебі бойынша мүліктік карточкалардың, мүліктік тізімдемелер мен тізімнің нақты бары және жағдайы;

2) техникалық төлқұжаттар мен басқа да техникалық құжаттардың нақты бары және жағдайы;

3) жалға және жауапты сақтауға алынған немесе берілген негізгі құралдарға құжаттардың нақты бары. Құжаттардың болмауы анықталса, онда олардың алынуын немесе рәсімделуін қамтамасыз ету қажет.

Негізгі құралдарға түгендеу жүргізу кезінде комиссия объектінің нақты барын тексеріп, олардың толық атауларымен, пайдалану бағытымен және мүліктік нөмірлерімен түгендеу тізімдемесіне енгізеді.

Негізгі құралдар тізімдемеге атаулары бойынша объектінің негізгі пайдалану бағытына сәйкес түсіріледі. Егер негізгі құралдардың объектісі қайтадан қалпына келтірілсе, жаңартылса, қайта құрылса және осының салдарынан оның пайдалану бағыты өзгертілсе, онда ол тізімдемеге жаңа пайдалану бағытына сәйкес атауымен інгізіледі.

Біртипті шаруашылық құрылғылары мен құралдары, станоктар және т.б. бір уақытта, бірдей бағамен бір цехқа немесе бөлімге түсіп және олар бір типтік мүліктік карточкаларда, есептелетін болса, онда түгендеу тізімдемесінде олардың атаулары бойынша сандары көрсетіледі.

Түгендеу кезінде есепке алынбай қалған, сондай-ақ есеп регистрлерінде жоқ болған немесе оларды сипаттайтын мәліметтер дұрыс көрсетілмеген объектілерді комиссия түгендеу тізімдемесіне жетіспеушілік ретінде көрсетеді. Осы объектілер бойынша дұрыс анықтамалар және техникалық көрсеткіштер, мысалы: ғимараттар бойынша – олардың пайдалану бағытын, қандай материалдардан салынғанын, көлемін (сыртқы және ішкі өлшемі бойынша), алаңын (жалпы пайдалы алаңы), қабаттардың санын (жер асты алаңын, жартылай жер асты алаңын (подвал)), салынған жылын және т.б.; каналдар (арна) бойынша – ұзындығын, тереңдігін және енін (түбі және беткі жағы бойынша), жасанды құрылғыны, түбін және жандарын бекіту материалдарын; көпірлер бойынша – орналасқан жерін, метериалдар түрлерін және негізгі көлемін; жолдар бойынша – жолдың түрін (шоссе, пішінді), қашықтығын, төселім материалдарын, беткі жағының енін және т.б. көрсету қажет.

Түгендеу кезінде ұйымнан тысқары жерлердегі (ұзақ рейстегі автокөліктер, күрделі жөндеуге жіберілген машиналар мен құрылғылар) олардың уақытша шығуына дейінгі мерзімге түгенделеді және ол түгендеу жүргізу жөніндегі шешімде алдын ала көрсетілуі қажет.

Егер комиссия түгендеу барысында күрделі сипаттағы жұмыстардың (қабаттарды салу, жаңа ғимараттарды салу) орындалғанын немесе ғимараттар мен құрылыс жайлардың белгілі бір бөліктерінің жойылғанын анықтап және олардың бухгалтерлік есепте көрсетілмегенін анықтаса, онда комиссия тисті құжаттардың негізінде объектінің бастапқы құндарының өскенін немесе төмендегенін анықтап, болған өзгерістер жөніндегі мәліметтерді тізімдемеге түсіре алады.

Түгендеу кезінде есепке алынбаған объектілер ағымдағы құндарымен бағаланады.

Аяқталмаған күрделі құралысты түгендеу барысында комиссия құрылысы уақытша тоқтатылып қойған объектілердің жағдайын тексереді.

Ақау ретінде танылған бөлшектер аяқталмаған құрылыс құрамына енгізілмейді, олар бойынша бөлек тізімдеме жасалады.

Құрылыс аяқталған объектілерді толықтай немесе олардың бөліктерін қабылдау және пайдалануға беру жөнінде құжаттар тиісті деңгейінде толтырылмаса, олар үшін бөлек тізімдеме жасалады. Құрылыс аяқталған, бірақ қандай да бір себептермен пайдалануға берілмеген объектілер бойынша да бөлек тізімдеме толтырылады. Тізімдемеде құрылысы аяқталған объектілерді тапсыру жөніндегі құжаттардың толтырылмау себептері көрсетілуі тиіс.

Құрылысы тоқтатылған объектілер бойынша, сондай-ақ орындалмаған құрылыстар бойынша жобалау-ізденіс жұмыстарына тізімдеме жасалып, онда орындалған жұмыстардың сипаттамасы, құны және құрылысты тоқтатудың себептері көрсетіледі.

Ол үшін тиісті техникалық құжаттар (сызбалар, сметалар, сметалық-қаржылық есептемелер), жұмыстарды және олардың сатыларын тапсыру актілері, құрылыс объектілеріндегі орындалған жұмыстар есебінің журналы және басқа да құжаттар қолданылады.

Түгендеу тізімдемелері есептеу және басқа техникалық құралдармен, сондай-ақ қолмен де толтырылуы мүмкін. Ешқандай түзетулер немесе бояулар болмауы тиіс.

Түгендеу тізімдемесінде толтырылмаған жолдарды қалдырмау қажет және толтырылмаған жолдар болса, сызылып тасталынады.

Егер материалдық-жауапты тұлға түгендеу аяқталғаннан кейін (қойманы, сақтау орындарын, секцияны ашқанға дейін) түгендеу тізімдемелерінде қаталерді анықтаған жағдайда, онда оның түгендеу комиссиясына хабарлауға мүмкіндігі бар. Материалдық-жауапты тұлғаның жетіспеушіліктер мен артық шығулар объектілердің дұрыс аталмауы, байқамай қалу немесе дұрыс санамаудың нәтижесінде пайда болғаны туралы арызы түгендеу жүргізілген қойма, сақтау орындары немесе секция ашылғанға дейін қабылданады. Түгендеу комиссиясы аталған фактілер бойынша қайтадан тексеру жүргізіп, егер олардың пайда болғаны расталса жіберілген қателіктерге бекітілген тәртіп бойынша түзету жүргізеді.

Түзету барлық түгендеу тізімдемелеріндегі қате жазуларды сызып, оның орнына дұрыс жазуларды жазу арқылы жүргізіледі. Түзетуге келісім жасалып, оған түгендеу комиссиясының барлық мүшелері және материалдық-жауапты тұлға қол қояды.

Қажет болған жағдайда түгендеу комиссиясының мүшелері және материалдық-жауапты тұлғаның қатысуымен қорытынды түгендеу өткізіледі.

Тізімдемеге жетіспеушілік немесе артық шығару мақсатында объектінің нақты бары жөнінде теріс мәліметтерді әдейі (қастандық ретінде) жазғаны үшін комиссия бекітілген заңдылық тәртіппен жауапкершілікке тартылады.

Салыстыру ведомостілерінде түгендеудің нәтижесінде анықталған бухгалтерлік есеп мәліметтері мен түгендеу тізімдемесінің (актісінің) арасындағы айырмашылықтар көрсетіледі.

Салыстыру ведомостілері түгендеу кезінде есептік мәліметтерден ауытқулар кездескен активтер бойынша жасалады.

Түгендеу барысында мүліктердің нақты бары мен бухгалтерлік есеп мәліметтері арасындағы ауытқулар: артық шыққандары – кірістер болып, жетіспеушіліктер – шығыстар болып танылады.

Есепке алынбаған негізгі құралдарды кірістеу кезінде 2410 «Негізгі құралдар» бөлімінің сәйкесті шоттары дебеттеліп, 6210 «Негізгі емес қызметтерден кіріс» бөлімінің сәйкесті шоттары 6210 «Басқалары» кредиттеледі. Түгендеу кезінде негізгі құралдардың жетіспеушілігі 2410 «Негізгі құралдар» бөлімінің сәйкесті шоттарының кредиті және 2420 «Негізгі құралдардың тозуы», 7410 «Негізгі құралдарды сату бойынша шығыстар» шотының дебеті бойынша көрсетіледі.

Бақылау сұрақтары:

1. Негізгі құралдардың қызмет ету мерзімі және нормативтік қызмет ету мерзімі дегеніміз не? Қандай мерзімге сәйкес амортизация есептеледі?

2. Күрделі мүліктік объекті дегеніміз не?

3. Негізгі құралдарды мойындау (тану) дегеніміз не және мойындаудың шарттары қандай?

4. Негізгі құралдар есебінде бағалаудың қандай түрлері қолданылады және олардың сипаттамасы

5. Негізгі құралдардың «физикалық» және «моральдық» тозулары дегенміз не?

6. Негізгі құралдардың қандай түрлеріне амортизация есептелінбейді?

7. Толық амортизацияланған, бірақ өндірісте әлі пайдаланылатын негізгі құралдарға амортизация есептелінеді ме?

8. Негізгі құралдарды қайта бағалаудың мақсаты не және қайта бағалауды өткізу жиелігі қандай?

9. ҚЕХС негізгі құралдарды қайта бағалау кезінде жинақталған амортизацияны түзетудің қандай әдістерін ұсынады?

10. Амортизацияны есептеудің әдістеріне сипаттама беріңіз

11. Негізгі құралдардың бөлікшектерін жетілген бөлішектерге ауыстыру кезінде өнімділігін және қызмет ету мерзімін жоғарылатуға мүмкіндік беретін және баланстық құнын жоғарылату қандай әдістер қолданылады?

3Тақырып. МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ

3.1 Материалдық емес активтердің түсінігі

3.2 Материалдық емес активтердің түрлері

3.3 Материалдық емес активтерді өлшеу

3.4 Ішкі жасалған материалдық емес активтерді бағалау

3.5 Шығындарды мойындау

3.6 Материалдық емес активтердің бары және қозғалысының есебі

Материалдық емес активтердің негізгі айрықша ерекшелігі болып олардың материалдық формаларының жоқтығы, яғни сезілмейтіндігі («материалдық емес» деген сөз латын тілінен шыққан, «тигізу, сезіну» мағынасын білдіреді). Осы аталған ерекшелігі олардың есебін жүргізуде қиындықтар тудырады, яғни материалдық емес активтердің физикалық сапасының болмауы – оларды бағалауды, құнын нақтылауды, экономикалық қызмет ету ұзақтығын және оларды пайдалану арқылы болашақ экокномикалық пайданы анықтауды біршама қиындатады.

Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес материалдық емес активтер дегеніміз – нақты физикалық нысаны жоқ, ұйымның өндіріс процесі мен тауарлар және қызметтерді сату кезінде, сонымен қатар әкімшілік мақсаттарда, жалға беруде ұзақ уақыт пайдаланылатын ақшалы емес активтер.

Материалдық емес активтердің есебі материалдар есебінің ұстамдары сияқты ұстамдарға негізделіп жүргізіледі.

Материалдық емес активтерді жіктеудің негізгі белгілері болып оларды сатып алудың тәртіптері (анықтамалығы), жекеше есеп бірлігіне бөлінетіндегі, айырбасталатындығы, болашақтағы тиімділікті алудың мерзімі саналады.

Материалдық емес активтер басқа жақтан сатып алынуы (патенттер, франчайзинг) немесе ұйымның өз күшімен жасалынуы мүмкін. Материалдық емес активтерді сатып алу тәсілдеріне қарай олардың жекеше есеп бірліктеріне бөлінуі және анықтылығы айқындалады (активтерге жұмсалған шығындар кезең шығындарына апарылуы немесе нақты сезілмейтін активтердің сипатына қарай капиталдандырылуы (қорландырылуы) мүмкін).

Сондықтан, материалдық емес активтер мына жағдайларда анықталуы мүмкін:

- сатып алу арқылы – көп жағдайда заңды құқықтар алу (патент, авторлық құқық және т.б.);

- ұйымның өзі шығаруы немесе ұйымдардың бірігу нәтижесінде сатып алу арқылы – егер активтерді жалға беру, сату және айырбастау кезінде болашақ экономикалық тиімділік осы активке тікелей апарылатын болса.

Материалдық емес активтерді анықтамасы оларды тану кезінде басқа активтерден айқын ажыратып – жеке есеп бірлігіне бөлуді талап етеді. Осындай ерекшеліктің бірі олардың жекелігі (даралығы) болып саналады. Егер ұйым активтерді жалға беріп, сатып, айырбастап немесе болашақ экономикалық тиімділікті (пайданы) бөле алатын болса, онда ол бөлінетін болып есептеледі. Бөлінетін активтер сауда маркалары, патенттер, авторлық құқықтар болып табылады. Бөлінбейтін активтер болып гудвилл (іскерлік бедел) – ол басқа активтерден бөлектеніп қызмет істей алмайды және ол ұйымды сатып алу кезінде пайда болады.

Айырбастылық – бұл активтердің бөлек сатып алыну немесе сатылу мүмкіндігі (мысалы, патенттер, тауар маркалары). Дегенмен де, кейбір материалдық емес активтер жеке есеп бірлігі болып есептелсе де, жекеше сатылмайды және сатып алынбайды (мысалы, ұйымдастыру шығындары).

Болжамды экономикалық тиімділікті алу кезеңі экономикалық жағдайларға, құқықтық шектеулерге немесе келісім шарттың жағдайларына байланысты анықталады.

Материалдық емес активтердің ең көп кездесетін түрлері: лицензиялық келісімдер, компьютерлік бағдарламалық қамсыздандырулар, патенттер, авторлық құқықтар, сатып алынған тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері, материалдық емес активтердің сипатын куәландыратын сынақ-құрастыру жұмыстары болып табылады.