2.5 Кейінгі шығындар

Негізгі құралдарды сатып алғаннан соң, орналастырғаннан кейін және оларды коммерциялық пайдаланудың басында жөндеу, техникалық қызмет көрсету, жетілдіруге байланысты шығындар пайда болады, соған орай олардың бухгалтерлік есебінің әдістемесі келесідей болады. Негізгі құралдардың қызмет ету ұзақтығын және өнімділігін жоғарылатуға әкелетін шығындар капиталдандырылып (қорландырылып), негізгі құралдардың құндарын жоғарылатады. Негізгі құралдардың қызмет ету ұзақтығы мен өнімділігін жоғарылатпайтын, сонымен қатар төтенше жағдайлардың және ұқыпты пайдаланбаудың салдарынан, сондай-ақ негізгі құралдардың бұзылуынан болған шығындар ағымдағы шығыстар болып есептеледі.

Негізгі құралдар объектісін пайдалану кезінде болған шығыстарды төмендегі топтарға бөлуге болады.

Техникалық қызмет көрсету және жие жөндеу (ағымдағы жөндеу) – негізгі құралдарды жұмыс қалпында сақтап тұру үшін жүзеге асырылады және майлау, сырлау сияқты жұмыстарға, сондай-ақ қосалқы бөлшектерге, көмекші материалдар мен жұмыс күшіне шығындардан тұрады. Мұндай шығындар мерзімдік сипатқа ие және деңгейі ондай жоғары емес. Олардың есебі үшін екі әдісті қолдануға болады:

 пайда болу мүмкіндігіне қарай есеп әдісі – техникалық қызмет көрсету мен ағымдағы жөндеуге нақты шығындар пайда болу мүмкіндігіне қарай көрсетіледі;

 резерв жасақтау әдісі – белгілі бір уақыт аралығында техникалық қызмет көрсету мен ағымдағы жөндеу үшін шығындарды бағалауға негізделген. Бұл жұмыстардың маусымды сипатында шығындар анағұрлым жоғары болған жағдайда өте ыңғайлы. Мұндай жағдайда жөндеу жұмыстарының құны бір жылға жалпы бағаланып, тең үлеспен әрбір айға немесе өндіріс көлемінің қарқынына (динамикасына) байланысты бөлінеді. Таңдап алынған қарқынға байланысты жеке шотта негізгі құралдарды болашақ мерзімде жөндеу үшін шығындар резерві жасақталып, кезең шығыстары немесе өндіріс шығындары шоттарымен корреспонденцияланады. Жөндеу жүзеге асырылған кезде, жөндеуге байланысты шығындар жасақталған резерв есебінен шығарылады (жабылады).

Негізгі құралдарды ағымдағы жөндеуге байланысты шығындар ұйымның шығындарына тікелей шығарылады. Соған орай негізгі құралдардың пайдаланылу орнына байланысты 7210 «Жалпы және әкімшілік шығыстар» шоты, 8 «Өндірістік есеп шоттары» бөлімінің тиісті шоттары дебеттеліп және ақша қаражаттары, материалдар, еңбек ақы бойынша есеп айырысу, жабқтаушылар және мердігерлермен, еншілес және тәуелді ұйымдармен есеп айырысу және 3300 шоттың тиісті шоттары кредиттеледі.

Егер ұйым болашақ мерзімде негізгі құралдарды жөндеу үшін резерв жасақтауға шешім қабылдаса, онда жасақталған резерв 7210 «Жалпы және әкімшілік шығыстар», 7110 «Сату бойынша шығыстар»,8 «Өндірістік есеп шоттары» бөлімінің тиісті шоттарының дебеті және 3440 «Басқа да есептелінген шығыстар» шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі. 3440 шоттарының дебеті бойынша жөндеуге жұмсалған нақты шығындар ақша қаражаттары, тауарлық-материалдық құндылықтар, еңбек ақы бойынша есеп айырысу, еңбек ақыдан аударымдар, 8130 «Көмекші өндіріс», 3310 «Жабдықтаушылар және мерідігерлермен есеп айырысу» және т.б. шоттармен корреспонденцияланады. Жылдың соңында 3440 «Басқа да есептелген шығыстар» шотында қалдық қалмауы тиіс.

Жөндеу барысында негізгі құралдардың кейбір бөліктері олардың өнімділігін немесе қызмет ету мерзімін жоғарылату үшін жөндеу жұмыстары өткізіліп отырылады.

Жоғарыдағы аталған жұмыстарды орындау үшін активтердің баланстық құнын жоғарылататын (себебі, бұл шығындар негізгі құралдардың қызмет ету ұзақтығын немесе өнімділігін жоғарылатады) төмендегі үш әдіс қолданылады:

 негізгі құралдарға тиісті шоттардан ауыстырылған бөліктердің құндарын және жинақталған амортизациялық аударымды шығару, осы бөліктерді ауыстыру бойынша қалған баланстық құн шегінде зиянды мойындау және жетілдірілген бөліктерді ауыстыруға байланысты шығындар сомасына шоттардың ұлғаюы.

 негізгі құралдар есебі шоттарының дебетіне ескі агрегаттардың қалдық құнын және амортизациялық аударымдарын шығармай-ақ жаңа агрегаттың құнын енгізу. Бұл әдіс ескі агрегаттың бастапқы құны және оған есептелген амортизациялық аударымдар белгісіз болған жағдайда және нақты бағалау мүмкін болмаған кезде қолданылады. Бұл әдісті қолдану негізгі құралдардың құндарын жоғарылатуға әкеледі, сондықтан оны негізгі құралдардың қалдық құны жаңа агрегаттарды қондырғанға дейін өте жоғары болмаған кезде қолдану әлдеқайда тиімді болады. Сондай-ақ бұл әдісті активтің қызмет ету ұзақтығын өзгертпей, оның сапасын, өнімділігін жетілдіру, жақсарту мақсатында жөндеу есебін жүргізуге қолданған дұрыс болады.

 шығындар сомасын жинақталған тозу шотына апару. Мұндай әдіс активтің өнімділігі жақсартылмай, бірақ қызмет ету мерзімі ұзартылған кезде қолданылады. Сондықтан, бұл жағдайда шығындар активтер шотына емес, жинақталған тозу шотына дебеттеледі.

Негізгі құралдарды жетілдіру, ауыстыру және жаңарту бойынша шығындар алдын ала 2930 «Аяқталмаған құрылыс» шотында жинақталып, ақша қаражаттары, тауарлық-материалдық құндылықтар, еңбек ақы бойынша есеп айырысу, жабыдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу шоттарымен корреспонденцияланады. Жөндеу аяқталғаннан кейін жинақталған сома 2400 «Негізгі құралдар» бөлімінің тиісті шоттарына (өнімділік жоғарылап, сапа жақсартылса) не болмаса негізгі құралдардың тозуы есебі (қызмет ету мерзімі ұзартылса) шоттарының дебетіне шығарылады.

Егер ұйым негізгі құралдардың ауыстырылатын бөлшегін есептен шығаратын болса, онда 2400 «Негізгі құралдар» бөлімінің сәйкесті шоттарына қатысты негізгі құралдардың ауыстырылатын бөлшегі осы аталған шоттардың кредитінен, 2420 «Негізгі құралдардың тозуы» бөлімінің сәйкесті шоттарының дебетіне – ауыстырылатын бөлшек бойынша жинақталған амортизация сомасының бөлігінде және 7410 «Негізгі құралдарды сату бойынша шығыстар» шотына – ауыстырылатын бөлшектің баланстық (қалдық) құны бөлігінде шығарылады.