Мың тенге

Көрсеткіштері	01.01.05	01.01.06	01.01.07	01.01.08	Өсуі 2008 ж. 2005 ж.
Устав капиталы	10 894 602	10 892 027	10 892 027	10 892 027	1
Меншікті капитал	20 922 693	23 254 943	34 144 550	51 366 683	2,46
Кесте – 3 жалғасы
Активтердің баланстық құны	43 374 373	52 493 874	86 661 087	92 020 981	2,12
Өткізілген өнім мен көрсетілген қызмет көлемі	26 968 245	65 781 992	126 193 223	158 366 346	5,87
Өткізілген өнім мен көрсетілген қызмет-тердің өзіндік құны	10 378 083	27 996 154	31 275 487	57 604 415	5,55
Таза пайда	15 205 824	28 090 127	68 324 116	86 663 875	5,70

2. «Маңғыстаумнайгаз» акционерлік қоғамында еңбекақыны ұйымдастыруды талдау.

Жалақы қорын талдауды шығындардың басқа түрлепін талдау сенімді жүргізілді. Яғни, жоспарлы немесе нормативті көрсеткіштермен салыстырады, немесе өткен есептегі, болмаса базалық кезеңмен салысты-рылады. Кәсіпорынның қызметінде маусымдық белгілер айқын болған жағдайда, өткен жылдың осы кезеңімен салытыру тиімді болады. Талдау нәтижесінде жалақының нормативті және жоспардағы көрсеткіштерімен салыстырғанда , жалақы қорының артық жұмсалуы немесе кем жұмсалуы, оның өзгеру тенденциялары мен себептері анықталады. Жалақы қорвына қатысты жұмыс уақытын пайдалануды талдауда әртүрлі индектік көрсеткіштер кеңінен пайдаланылады.

Жалақы қорын талдау-жалпы кәсіпорын көлемінде және жеке жұмысшылар категорияларында жалақы қоры сомасының жоспарының орындалу деңгейін, динамикасын талдаудан басталады. Жалақы қорын талдағанда, кәсіпорын көлемінде және оның бөлімшелерінде жоспардағы көрсеткіштермен салыстырғанда нақты абсолюттік немесе салыстырмалы ауытқуларды анықтайды.

Кәсіпорында еңбекақыны ұйымдастыру мынадай негізгі элементтерден тұрады:

А) Еңбекақы қорын құру

Б) Еңбекті нормалау

В) Тариф жүйесін бекіту

Г) Жалақы жүйелері мен формалапын анықтау

Көптеген кәсіпорындарда еңбекақыны ұйымдастыру төмендегідей қағидаларға сүйенеді:

• Еңбекақыны еңбектің аны мен сапасына қарай төлеу

• Жұмысшының біліктілігіне, еңбек жағдайына, кәсіпорынның алалық және аймақтық топқа жатуына қарай-жалақыны диф-циялау

• Нақты жалақыны жүйелі түрде өсіріп отыру, яғни инфляциямен салыстырғанда номиналды жалақының өсу қарқынын арттыру

• Еңбек өнімділігінің өсу қарқыны жалақының өсу қарқынынан артық болуы;

• Әділеттілік, яғни бірдей еңбекке – бірдей жалақы төлеу;

• Ауыр дене еңбегін және жұмыстың зияндылығын есепке алу;

• Адал еңбек етуді және еңбек сапасын ынталандыру;

• Өз міндеттеріне немқұрайлы қарағандар мен кемшілік жібергендерді материалдық жазалау.

«Маңғыстаумұнайгаз» Акционерлік қоғамында 2008 жылы еңбекақы төлеу – «Маңғыстаумұнайгаз» АҚ жұмысшыларына еңбекақы төлеу және жұмыс уақытын есепке алу нұсқауларына сәйкес жүргізіледі.

«Маңғыстаумұнайгаз» АҚ-да қолданыстағы еңбекақы жүйесі, кәсіпорын қызметі нәтижесіне жеке жұмысшының еңбек үлесін есепке ала отырып, жалақыны дифференциациялауға мүмкіндік береді, яғни әрбір жұмысшы мұнай өндірісі процесіне біліктілігіне қарай нақты қосқан үлесіне сәйкес жалақы алады.

Кесте 4 көрсетілгендей, 2008 жылы жалақы қоры 2007 жылмен салыстырғанда 645196,0 мың теңгеге (15,4 %) артқан.

Жалақы қорының өсуі негізінен төмендегі себептерге байланысты болған:

• 2008 жылдың 1 маусымынан бастап жұмысшылар мен қызметшілердің жалақысы 15% - ға өскен, соның нәтижесінде, өткен жылмен салыстырғанда тариф ставкаларымен төленетін жалақылар, лауазымдық жалақылар сонымен қатар

• еңбекақының барлық түрі артқан (түңгі уақытта жасалған жұмыс үшінтөлемақылар, демалыс және мейрамкүндері жасалған жұмыс үшін төлемақылар; өндірістік жұмыс нәтижесінде төленген төлемақылар және т.б.).

Компания жұмысшыларының жалақылары 2008 жылдың 1 маусымынан бастап көтерілсе, ал 2007 жылда 1 шілдеден бастап (яғни 1 ай бұрын) көтерілген, сондықтан нақты талдау жүргізу үшін 2008 жылдың екінші жартыжылдығының көрсеткіштерін 2007 жылдың екінші жартыжылдығының көрсеткіштерімен салыстыру қажет. Мысалы, (кесте 4) 2008 жылдың екінші жартыжылдығында жұмысшылардың лауазымдық жалақылары мен тариф ставкасымен төленетін жалақылары 2007 жылдың екінші жартыжылдығымен салыстырғанда 16,5%-ға өскен, сөйтіп 1604723,9 мың теңгеге жеткен, ал 2007 жылы бұл көрсеткіш 1377070,9 мың теңге болған.

Жұмысшылардың тарифпен төленетін орташа айлық жалақылары осы кезеңде 113,4%-ға өсіп, 2008 жылы-53203 теңге болған, ал 2007 жылы-46897 теңге болатын. Өндірістік жұмыстар нәтижесіне берілетін сыйақылар 3,6% пунктке артқан, (2008 жылы-38%, ал 2007 жылы-34,4%). Жұмысшылардың тарифпен төленетін орташа айлық жалақылары осы кезеңде 113,4%-ға өсіп, 2008 жылы-53203 теңге болған, ал 2007 жылы-46897 теңге болатын. Өндірістік жұмыстар нәтижесіне берілетін сыйақылар 3,6% пунктке артқан, (2008 жылы-38%, ал 2007 жылы-34,4%).

Кесте 4.

Жүмысшылар саны мен жалақы қорын талдау

№ п/п	Көсеткіш атаулары	2007 год факт	2008 год факт	ауытқу
				+,-	%
1.	Есептегі кезендегі жүмысшылардың орта тізімдік саны,адам.	4925	5042	+ 117	102,4
2.	Жүмысшылардың нақты санын (орташа жалақыны есептеу үшін алынған адам саны)	4843	4956	+ 113	102,3
3.	Жалақы қоры – барлығы мың тенге.	4179221,9	4824417,9	+645196,0	115,4
3.1	Лауазымдық тариф ставкаларымен есептелген жалақы	2571240,8	3086347,4	+515106,6	120,0
3.2.	Жүмыс жағдайы мен режимдерге байланысты төленген төлемдер	147833,9	171574,8	+23740,9	116,1
3.2.1.	-түнгі уақыттағы жүмыс үшін төленген төлемақысы	94177,4	112208,5	+18031,1	119,1
3.2.2	- демалыс немесе мейрам күндері жасалған жүмыс үшін төлемақы	30749	33080,7	+2331,7	107,6
3.2.3.	- нормадан тыс атқарылған жүмыс үшін төлемдер	22907,5	26285,6	+3378,1	114,7
3.3	Ынталандыру сатысындағы төлемақы	1174742,5	1214005,1	+39262,6	103,3
3.3.1.	-өндірген нәтижесі бойынша бөлінетін сыйақы	883223,2	1173331,4	+290108,2	132,8
	- бір мезгіл төленетін сыйақылар	291519,3	40673,7	-250845,6	14
3.4.	Жүмыс істемеген уақытқа төлем (жыл сайынғы еңбек демалыстары)	235193,5	291525,7	+56332,2	124,0
3.5.	Басқа мамандықты қоса атқарғандығы үшін төлем сомасы	7344,4	7652,5	+308,1	104,2
3.6.	Жүмысшылар қүрамы тізімге енбеген жүмысшылардың еңбекақысы	40215,2	50287,4	+10072,2	125,0
4.7	Төлемдерге есептелген басқа ақшалар сомасы	2651,6	3025,0	+373,4	114,1
58.	Орташа айлық жалақысы	71912	81121	9209	112,8

Компанияның тізімдегі жұмысшылар саны өткен жылмен салыстырғанда 117 адамға артқан. Жұмысшыларының орташа айлық жалақылары 2008 жылы өткен жылмен салыстырғанда 12,8% өсіп, - 81121 теңгеге жеткен, ал 2007 жылы-71912 теңге болған. «Қаламқасмұнайгаз» ӨБ мен «Жетібаймұнайгаз» ӨБ-де алдыңғы қатарлы мамандықтардың орташа айлық жалақылары да (орта есеппен) өсіп, төмендегідей нәтиже берген (Кесте 5):

Кесте 5

«Қаламқасмұнайгаз» ӨБ мен «Жетібаймұнайгаз» ӨБ-да алдыңғы қатарлы мамандықтардың орташа айлық жалақылары

№ п/п		Орташа айлық жалақы мың тенге		Ауытқу %
		2007 жыл факт	2008 жыл факт
	«Каламкасмунайгаз» ӨБ мен «Жетыбаймунайгаз» орташа
1.	Мүнай мен газ өндіруші оператор 5	82645	92202	111,5
2.	Мүнай мен газ өндіруші оператор 4	74525	84069	112,8

Енді, еңбек өнімділігінің өсу қарқыны мен орташа айлық жалақының өсу қарқының ара қатынасына талдау жүргізіп, «Маңғыстаумұнайгаз» АҚ-ның табысты кәсіпорын ба, жоқ әлде өзін-өзі ақтайтын кәсіпорын ба, соны анықтайық.

Кестеде 6 көрсетілгендей, есептегі жылы еңбек өнімділігінің өсуі, өткен жылмен салыстырғанда орташа айлық жалақыдан 9,9% асып түскен, асып түсу (опережение) коэффициенті 1,099 (126,4/115,0), осыдан бұл кәсіпорынды табысты (прибыльный) кәсіпорын деп санауға болады.

2008 жылы еңбек өнімдерінің өсуі бір жұмысшының орташа айлық жалақысының өсуінен 2007 жылмен салыстырғанда 0,029 пунктте артқан (1,099-1,07). Жүргізілген талдау қорытындылары көрсеткендей, кәсіпорында еңбек өнімдерінің өсу қарқыны орташа айлық жалақының өсу қарқынынан асып түсуі қамтамасыз етілген (немесе өнім өндірісі көлемінің өсу қарқыны тұтыну қоры өсу қарқынынан асып түскен).

Кесте 6.

Еңбек өнімділігінің өсу қарқыны мен орташа айлық жалақысының өсу қарқынының арақатынасы.

Көрсеткіш атауы	Факт 2007 жыл	Факт 2008 жыл	% өткен жылға
1	2	3	4
1. Қолданыстағы бағамен есептелген тауар өнімі	117958074	146913494	124,5
2. Негізгі қызметтегі персоналдың жалақы қоры	3 138 852,6	3 564 847,7	11 3,6
3. Негізгі қызметтегі жүмысшылардың нақты саны	3324	3276	98,6
4. Бір жүмысшының еңбек өнімділігі	35487	44845	126,4
5. Бір жүмысшының орташа айлық жалақысы	78692	90681	115,0
6. Еңбек өнімділігінің орташа айлық жалақымен салыстырғанда өсу коэффиценті	1,07		1,099

Өндіріс тиімділігін арттыру нәтижесінде, еңбек табыстарын максимизациялау қағидасы сақталған. Бұл қағиданы сақтау ұдайы ұлғаймалы өндірістің қорлану процесінің үздіксіз жүруін қамтамасыз етеді, сонымен қатар «Маңғыстаумұнайгаз» АҚ кәсіпорынның гүлденуінің, дамуының алғы шарты болып табылады. 2008 жылы (2007 жылмен салыстырғанда) кәсіпорында жалақы қорына қосылатын басқа төлемдер - 49,2 млн теңгеге өскен, олардың өсу динамикасы нақты көрсеткіштер арқылы Кесте 7 көрсетілген.

Кесте 7 көрсетілгеніндей, 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда жалақы қорына қосылатын басқа төлемдердің өсуі негізінен мына статьялар есебінен болған: ҰОС мен еңбек майданының ардагерлеріне, зейнеткерлерге қайырымдылық көмектері көрсетілген, компанияның бұрынғы жұмысшыларына «Мұнайшы күні» мейрамы құрметіне компанияның 19.08.2007 жылғы №985 ПИ бұйрығына сәйкес жолдамалар берілген, уақытша жұмысқа жарамсыздық төлемдері, босануға байланысты демалыстарды төлеу , арнаулы жұмыс киімдерінің құны және т.б. «Маңғыстаумұнайгаз» АҚ сыйақы берудің Жалпы Ережелері бойынша әрбір тоқсан сайын сыйақылар берілген. Ол жұмысшылардың мұнай өндірісінің тиімділігін арттыруға ынталандырған.

Кесте 7.

Жалақы қорына кіретін басқа төлемдер

Жалақы қорына кіретін басқа төлемдер	Факт. 2007 жыл	Факт. 2008 жыл	Ауытқу (+,-)
1. Жүмысшыларға көрсетілген материялдық көмек	5695	5439,5	-255,5
2.Жүмысшыларының денсаулығына келтірілген зиян үшін төлем	1826,3	1716,6	-109,7
3. Жарақат алуына байланысты төлемдер	3661,1	3918,7	+257,6
4. Уақытша жүмысқа жарамсыздық	31511,3	33349,7	+ 1838,4
5. Босануға байланысты берілетін демалыстар	13058,9	15305,5	+2246,6
6.Жүмыс көлемінің азаюына байланысты төлемдер	130,5	-	-130,5
7. Арнаулы киім,аяқ киім бағасы	50985,7	80085,0	+29099,3
8. Зейнетақы қосымша төлемдер	8170,2	9041,5	+871,3
9. Жүмысшыларға бір рет берілетін төлемдер	21835	21625	-210
10.ҮОС ардагерлері мен зейнеткерлерге берілген әлеуметтік жеңілдіктер	25201,7	40782,8	+ 15581,1
«ММГ» АҚ бойынша барлығы	162075,7	211264,3	+49188,6

2008 жылы жұмыс уақытының календарлық қоры 1845372 адам/күн (366 күн х 5042 адам), мұнда жұмыс уақытының максималды мүмкін қоры 1251669 адам/күнді құраған.

(1845372 адам/күн-491052 мейрам және демалыс адам/күндері-102651 адам/күндері кезекті еңбек демалыстары)

Есептегі жылы жұмысшылар нақты 1163308 адам/күніжұмыс істеген. Осы берілген мәліметтерден шығатыны, календарлық қорды 2008 жылы пайдалану коэффициенті:

К= 1163308 адам/күн/1845372 адам/күн=0,63

Жұмыс уақытының максималды мүмкін қорын пайдалану коэффициентін анықтаймыз:

К= 1163308 адам/күн / 1251669 адам/күн = 0,93

Есептегі жылы нақты жұмыс уақыты, жұмыс уақытының календарлы қорының 63% құрады, ал жұмыс уақытының максималды мүмкін қорының 93% құрады

Кесте 8

Жұмысшылардың календарлық уақыт қорын пайдалануы - 2008ж.

	Көрсеткіштер атауы	Барлық персонал
		2007 ж.	2008 ж.	Ауытқу, (%)
1.	Еңбегі кезеңдегі тізімдегі жүмысшылар	4925	5042	102,3
2.	Календарлық уақыт қоры	1797625	1845372	102,7
3.	Жүмыс уақытының максималды мүмкін қоры адалдық күн	1 225405	1251669	102,1
4.	Жүмыс жасалған барлық адам күндері	1138390	1163308	102,2
5.	Себепті пайдаланылмаған уақыт	638508	657741	103,01
5.1.	Оның ішінде: еңбек демалыстары	95530	102651	107,5
5.2.	- оқу демалыстары	461	315	68,3
5.3.	- ауруға байланысты	35638	32444	90,9
5.4.	- босануға байланысты	29554	30851	104,3
5.5.	- мейрам мен демалыс	476690	491052	104,01
5.6.	- Заңда көрсетілген басқа	635	428	67,4
6.	Жүмыс уақыты жоғалту – барлығы	20948	24258	115,8
6.1.	Оның ішінде : әкімшіліктің рүқсатымен	20901	24072	115,17
6.2.	- Еңбек тәртібін бүзу	47	186	395,7
7.	- Жасалған адам-сағат саны	9080955	9295720	102,4
8.	Календарлық қорды пайдалану коэффициенті	0,63	0,63	100
9.	Жүмыс уақытының максималды қорын пайдалану коэффициенті	0,93	0,93	100

2008 жылы нақты жұмыс уақыты, жұмыс уақытының календарлы қорына және жұмыс уақытының максималды мүмкін қорына қатынасы 2007 жылдың деңгейінде болған.

Кесте 9.

Бір жүмысшының календарлық уақыт қорын пайдалану

Көрсеткіштер атауы	Факт 2007 ж.	Факт 2008ж.	Ауытқуы (+,-)
Жүмыс жасалған барлық күндер (11 63 308 адам күн :5042 адам)	231,1	230,8	-0,3
Себепті пайдаланылмаған жүмыс уақыты (657741 адам\ күн : 5042)	129,6	130,4	+0,8
Жоғалтқан жүмыс уақыты (24258 адам\күн : 5042)	4,3	4,8	+0,5
Барлығы күндер	365	366	+1

Жоғарыда келтірілген талдау нәтижелері көрсеткеніндей «Маңғыстаумұнайгаз» АҚ-да бір жұмысшының 2008 жылы жасаған жұмыс уақыты 2006 жылмен салыстырғанда 0,3 күнге кеміген, соған сәйкес жұмыс уақытын жоғалту 0,5 күнге өскен және себепсіз пайдаланылмай қалған жұмыс уақыты 0,8 күнге артқан.

Компанияның бір жұмысшыға шаққандағы жұмыс күшінің ұзақтығы есептегі жылы былтырғы жылдық деңгейде болған,яғни,ол-7,44 сағ(9295720адам/күн :252 жұмы күні :4956 адам (орта мөлшерде шаманы анықтау үшін алынған адам саны)=7.44 сағ

Кәіпорында еңбек өнімділігінің артуына ықпал ететін факторлар:

• тынушыларға қызмет көрсетудің сапасын аттыру;

• тиеу-түіру жұмытарын механизациялауды аттыру;

• өнімділігіжоғары жаңа техника мен прогрессивті жаңа технологияларды ендіру,

Кәсіпорында жұмысшыларының еңбек өнімділігіне экономикалық факторлардан басқа әлеуметтік,психологиялық,ұйымдастырушылық және т.б. факторлар әсер етеді.Мысалы,еңбек өнімділігі көбінесе жұмысшының жеке басының ерекшеліктеріне,оның білім,еңбек өтімі,біліктілігіне байланысты.

Сонымен қатар,кәсіпорындар мен ұйымдардың еңбек өнімділігіне жұмысшыларды материялдық ынталандырудың деңгейі мен дұрыс ұйымдастырылуы үлкен ықпалын тигізеді.Нарық қатынастарының қалыптасу кезеніңде бұл фактор шешуші рольге ие болады. Жоғарыда келтірілген факторлардың барлығы сандық есептеулерге келеді,сондықтан оларды сәйке келетін статистикалық көрсеткіштерімен көрсетуге болады.мысалы,бір жұмысшының еңбек өнімділігімен кәсіпорыдағы жалпы еңбек өнімділігінің араындағы байланысты,сауда алаңы мен тізімдегі жұмысшылардың орташа саны арасындағы байланысты көрсетуге болады.

Еңбек пен жалақының жылдық статистикалық көрсеткіштері негізінде жұмысшылардың біліктілігін,еңбек өтімін,мамандығын сипаттайтын көрсеткіштерді алуға болады.

Еңбек ақыны төлеуді ұйымдастыруда әрбір кәсіпкер мынадай мәселелерді шешуге тиіс:кәсіпорын жұмысшыларынның есеп айырысу жүйелері мен формаларын анықтау;қызметкерлер мен мамандардың лауазымдық жалақыларын бекіту; кәсіпорын жұмысшыларының жеке жетістіктеріне төленетін сыйақылардың мөлшерлері мен критерийлерін анықтау: және т.б. Кәсіпкерді бірінші кезекте еңбектің сапасы мен өнімділігі қызықтырады. Жұмыс орнында жай қарап отырған үшін,әрине жалақы төлеуге болмайды.Жұмысшының жалақысы бірінші кезекте оның іліктілігіне,орындай алатын жұмысшының күрделілігіне байланысты болады.Жұмысшының біліктілік деңгей үш фактормен анықталады,олар:жалпы білім деңгейімен,арнаулы дайындығымен және өндірістік еңбек өтілімен.Жоғарғы біліктіліктегі жұмышы әрине жалақыны көбірек алуы керек.Еңбек саны заңды түрде бекітілген жұмыс уақытының ұзақтығымен анықталады.Ұзақ жұмыс уақыты да жоғары төленуі тиіс. Еңбек ақы деңгейі жұмысшы өзін және өзінің жанұясын асыра алатындығындай деңгейде болу керек. Жоғары еңбек ақыға кез-келген жұмысшы өз назарын аударады және ол жалақыға ол кәсіпорында белгілі бір уақытқа дейін жұмыс істей алады.

Кесте 10