Сурет 1. Жалақы мөлшері.

Кәсіпорындағы еңбекақының жалпы деңгейі төмендегі негізгі факторларға байланысты:

• кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижесі, оның рентабельділік деңгейіне;

• кәсіпорындардың кадр саясатына;

• аймақтағы, облыстағы жұмыссыздық деңгейіне, қажетті мамандықтардағы жұмысшыларға;

• кәсіподақ, бәсекелестер және мемлекеттің ықпалы;

• кәсіпорынның қоғаммен байланыс саясаты.

Еңбекақы - еңбек кілісім шарты негізінде, әрбір қызметкер жұмсаған еңбектің саны мен сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін табыстың ақша түріндегі бөлігі. Еңбекақы экономикалық категория ретінде екі жақты сипатта болады, бір жағынан ол жалданған адам үшін - табыс, ал кәсіпорын үшін - өндіріс шығыны болып табылады.

Жұмыс күшіне деген шығындар жалақымен ғана шектелмейді. Кәсіпорынның жұмыс күшіне жұмсайтын шығындар қатарына сонымен қатар, жұмысшыларды әлеуміттік қорғау шығыстары, тұрғын ұймен қамтамасыз ету және әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсету шығындары. Еңбекақы, кәсіпорынның қызметкерлерін жоғары өнімді еңбек уәждемесі мен ынталандыруды қамтамасыз ететін маңызды құрал.

Еңбекақы қоры - қызметкерлердің жұмсаған еңбектерінің саны мен сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін табыстың ақша түріндегі бөлігінің сомасы болып табылады және құрылымы бойынша әр түрлі элементтерден тұрады. (Сурет 2).

Еңбекақының жоспарлы мөлшері немесе еңбекақы қоры (ЕАҚ), ірілендірілген немесе сараланған әдістерімен анықтауға болады.

Ірілендірілген жоспарлы еңбекақы қоры (ЕАҚ_ЖОС) үш тәсілмен анықтауғ болады.

1. Өнім (қызмет) бірлігіне шаққанда келетін жалақының нормативі негізінде (Н_Ж):

ЕАҚ_ЖОС = Н_ж х Q_I (2)

мұнда Q_I - жоспарланған өнім көлемі;

2. Өнім көлемінің өскен әрбір проценттіне келетін еңбекақы қорының өсуінің нормативі негізінде

ЕАҚ_ЖОС = ЕАҚ _БАЗ + ЕАҚ _БАЗ (Н_ж х Ө)/ 100% (3)

мұнда Ө - өнім көлемінің өсуі,

Н _ж – өнім көлемінің өскен әрбір проценттіне келетін еңбекақы қорының өсу нормативі

3. Жұмысшылардың санына байланысты (С_Т) және қосымша табыстары мен есептеулерін есепке алғанда орташа жылдық еңбекақылары (ЕА_Ж) бойынша:

ЕАҚ_ЖОС = ЕА_Ж х С_Т (4)

Жоғарыда көрсетілген тәсілдерімен, жалпы кәсіпорын бойынша және жеке қызметкерлер тобы мен категориялар бойынша ЕАҚ есептеуге болады.

Сараланған (дифферициалды) әдісімен еңбекақы қорын (ЕАҚ) өнеркәсіптік-өндірістік қызметкерлердің категориялары бойынша жеке және жалпы кәсіпорын бойынша анықтауға болады. Оның құрамы ЕАҚ тарифтік, сағаттық, күндік және айлық есптеулерінен тұрады (Сурет 3).

Тарифтік ЕАҚ құрамы кесімді-жұмысшылар мен мерзімді – жұмысшылардың еңбекақыларынан тұрады.

Кесімді – жұмысшылардың ЕАҚ орындалған жұмыс көлеміне байланысты кесімді есептеу негізінде келесі формуламен есептелінеді:

ЕАҚ _КЕС = P x N x K (5)

мұнда P - өнім бірлігіне есептелген кесімді есеп (расценка;

N - тапсырма бойынша өнім саны (көлемі);

K - жоспарлы тапсырманы орындау коэффициенті.

Мерзімдік – жұмысшылардың ЕАҚ жұмыс істеу уақытына байланысты тарифтік ставкалар бойынша келесі формуламен анықталады:

ЕАҚ _МЕР = Н x Т_ОС x K (6)

мұнда Н - жұмыс көлемі, сағат-норма;

Т_ОС - атқарылатын жұмыстың орташа сағаттық тарифтік ставкасы;

К - жоспарлы тапсырманы орындау коэффициенті.

Еңбекақы шығынының құрамына немесе ЕАҚ-на кәсіпорынның еңбекке жұмсалған барлық шығындары кіреді. Жұмысшылардың ЕАҚ айқарма құрылымы Сурет 4 берілген.

Жалақының ағымдағы және жоспарлы қорларының құрылымындағы шығындардың айырмашылықтары Сурет 5 көрсетілген.