Туынды бағалы қағаз мынадай белгілер бойынша жіктелінеді:
Келісім шарт нысанындағы бағалы қағаздар:
форвардтық келісім шарт;
фьючерстік келісім шарт;
опциондық келісім шарт;
своп - келісім шарт.
Кепілдік нысанындағы бағалы қағаздар:
варрант;
коносамент.
Куәлік нысанындағы бағалы қағаздар:
ипотекалық куәліктер;
депозитарлық қолхат;
банктік сертификат.
Мерзімді келісімшарттың жіктелімі
Мерзімді келісімшарт
1-сурет.
Мерзімді келісімшарттың жіктелімі
Форвардтық келісім шарт – болашақта орындалатын нақты мерзімнен кейін активті сату - сатып алу келісім шарты. Бұл келісім шарттың міндетті түрде орындалуы тиісті тұрақты мәмілені білдіреді.
Форвард (алдын – ала) – мәмілені жасағаннан кейін екі күн ішінде шұғыл түрде жасалатын есеп айырысу нысаны. Форвардтық операцияларды бағаның және валюталар бағамындағы өзгерістерден туындайтын мүмкін болатын зияндардың алдын алу мақсатында жүзеге асырады.
Форвардтық келісім шарттың бағасы, әдетте мәмле жасалған кезде бекітіледі.
Форвардтық келісімшарттың негізгі айырмашылығы – жасалатын келісімшарттардың кез келген көрсеткішін (бағасын, мерзімін, мөлшерін, есеп айырысу нысанын және жеткізілуін) келісімшартқа қатысушы тараптың сұранысы (қалауы) бойынша өзгерту мүмкіндігі бар.
Бұл келісімшарттың кемшілігі – бір тараптың келісімшартты орындаудан бас тартқан жағдайда, бұл келісімшарт бойынша құқықтар мен міндеттерді алдын ала жою (өтеу) қиынға соғады. Кері мәмілені жасауға болатын еді, бірақ форвардтық келісімшартта кері мәміле жасалмайды.
Форвардтық келісім шарттың негізгі екі түрі бар: валюталық форвард және пайыздық форвард.
Форвардтық келісім шарт ірі банктер арасында жасалады.
Конверсионды операцияға мысал (форвардтық келісімшарт)
Импортерға керегі 1000 000 АҚШ долл.
Спот курсы 15.11.2009 USD/KZT 146,81 147,32
Пайыздық ставка 1 айға: доллар бойынша – 5,99 %
теңге бойынша – 8,50 %
Банк 15күнгі спот курсы бойынша несие алады 27 531 000 тенге
Несие бойынша пайыз
195 011 теңге 1 айға
Қарыздық сома 27 726 011 теңге
Депозит бойынша пайыздар 4992 доллар
Конверсионды операцияның (форвард келісімшарты) мысалын қарайық:
Мысалға, Қазақстандық импортерға 1 айдан кейін 15.12.2009ға американдық экспортердың орнатқан өнiмi үшiн 1 000 000 долларлар төлеуi керек болады. Импортер доллар құнының жоғарылауынан сескеніп, ол «Казкоммерцбанк» АҚмен форвард келісімшартын жасау арқылы сақтануға бел буады. Банк 1 ай өтеу мерзiммен қазақстандық теңгені доллар құнының бағасына катировка жасайды. Форвард негiзiнде сатудың жанында банкте қарыз пайда болады, Осыған байланысты банк доллардың қысқа позициясының орнын толтырады. Бұдан ашық позицияға ұқсас тәуекел пайда болады. Банк бұл тәуекелден сақтанғысы келедi. Сақтандыру екi түрлі варианттың көмегiмен жүзеге асырылады: пайыздық немесе валюталық мәміле бойынша немесе форвардтық мәмiленiң банк аралық валюталық нарықтағы мәмiлелер комбинациялары арқылы.
Форвард курсiне өйткенi проценттi жалакидiң ықпалдарында болады, онда проценттi және валюталық мәмiлелердi комбинациямен атап айтқанда банк форвард курсi сақтандырудың бiрiншi вариантымен негiзге алауға есептеу үшiн сол үшiн:
1 айға пайыздық мөлшерлеме: доллар бойынша - 5,99 %; теңге бойынша - 8, 50 %
Банк теңгеге несие алады, теңдей 27 531 000 теңге спот құны бойынша сатыуға 1 000 000 доллар
Несие бойынша пайыздар 1 айға = 27 531 000*0, 085*30/360 = 195 011 теңге.
Қарыздық өтемді төлеу үшін банк 27 726 011 теңге төлеуі керек.
Бұдан әрi банк валюталық позицияны жабу үшiн доллар сатып алады. 1 ай көлемінде банкке доллар қажет емес (олар қашан импортерға шарт қойғанша), ол оларды банк аралық валюта нарығына апарып, бiр айлық мерзiмге жылына 2,76% пайызбен тарқатады.
1 айға = 1 000 000*0,0599*30/360 = 4992доллар депозит бойынша пайыздар. Банк демек 1 ай арқылы 27 726 011 теңге төлейдi және 1 004 992 доллар алады.
Бұдан соң банк өзіне валюталық жамылғы ретінде варианттардың бiрінен тәуекел таңдайды: немесе кiшi форвард құны бойынша пайыздық және валюталық мәмiлелердi комбинациясын. Банк форвардтық мәмiленi шешу арқылы банк аралық валюталық нарықтағы клиент мәмiлесiн курстардың айырмашылығында ойнап орнын толтыруға бел байлайды.