Кире сöс

Бажалык I. Тил билимде бузулбас сöсколбуларды шиндегени……………

1.1. Орус тил билимде бузулбас сöсколбуларды шидегени …………………

1.2. Трк тилдерде бузулбас ссколбуларды шидегени …………………….

1.3. Алтай тилде бузулбас сöсколбуларды шидегени………………………..

Бажалык II. Бузулбас сöсколбулар Jыбаш Каинчинни

бичимелдеринде …………………………………………………………………

2.1. Адылу бузулбас ссколбулар…………………………………………….

2.1.1.Кижини тыш бдмин кргскен бузулбас ссколбулар…………….

2.1.2. Баш деп компонентт бузулбас ссколбулар………………………….

2.1.3. Кс деп компонентт бузулбас ссколбулар…………………………..

2.1.4. рек деп компонентт бузулбас ссколбулар………………………..

2.1.5. кп, уу деп сстр бузулбас ссколбуларда…………………….

2.1.6. Оос деп компонентт бузулбас ссколбулар…………………………

2.1.7. Кол деп компонентт адылу бузулбас ссколбулар…………………

2.1.8. ок деп компонентт бузулбас ссколбулар…………………………

2.2. Глагол бдмд бузулбас ссколбулар………………………………

2.2.1. Куучындаарыла колбулу бузулбас ссколбулар……………………..

2.2.2. акшы, кирел, аман кн-санааны кргскен бузулбас ссколбулар

2.2.3.адын-рмле колбулу глагол бдмд бузулбас ссколбулар………

2.2.4. Балдарга ла аан улуска ууландыра айдарыла колбулу бузулбас

ссколбулар……………………………………………………………….

2.2.5. Мал-ашла колбулу глагол бдмд бузулбас ссколбулар………….

2.2.6. Кижини ижи-тожын, зн-р керектерин кргскен ссколбулар

2.2.7. Ар-бткенди кргскен глагол бдмд бузулбас ссколбулар…….

2.2.8. Кижини аман кылык-аын кргскен глагол бдумду

бузулбас ссколбулар……………………………………………………..

2.2.9. лм-согуш, чыгым-чыгыш кргскен глагол бдмд ссколбулар…

Адакы сöс…………. …………………………………………………………

ыбаш Каинчинни бичимелдери…………………………………………

Информанттар………………………………………………………………

Литература……………………………………………………………………

Кире сöс

Jыбаш Бöрÿкович Каинчиннин бичимелдеринде бузулбас сöсколбуларды бедиреп, олорды картотекага јууп, темалар аайынча блип, ол бузулбас ссколбуларды учурына аару салып, бичиичини кр-кксини айдылган тере шлтези тили ажыра берилгени арт крлет. Оны учун .Б.Каинчинни тилини экпинин, аылузын текши албай, аыс ла бузулбас ссколбуларга аару эдип, оны шидеерге амадаганыс.

Ишти актуальнозы. Алтай тил билимде бузулбас сöсколбуларды шиндеери öзÿм алынып турганы ла бу аайынча билим иштерди учуры бийик болгоны бичиичилерди бичимелдеринде иле крнет. Jыбаш Каинчиннин бичимелдеринин тили байлык. Оны бичимелдерини тилинде учурап турган ссколбуларды шидегени алтай калыкты ебрентикте бери келген энчизи, албатыбысты ткизи, адын-рми тил ажыра арт крнгени бис бузулбас ссколбулар ажыра бойымны алтай калыгыма кргзерге кнзеп турум. Тил аайынча бистин дипломный ижистин öрö адалган темазыла чийилип јаткан шинжÿ ижисти алтай тилле чырмайып бичип јатканыс берилген иштин база бир солуны деп бодойдыс.

Шиндеер амаду. Берилген шинжÿ иштин амадузы – Jыбаш Каинчиннин бичимелдеринин тилинде бузулбас сöсколбуларды шиндеери.

Бу берилген шинжÿ иштин амадузынан улам мындай задачалар тургузылат: баштапкызында, бичиичинин бичимелдеринин тилинде бузулбас сöсколбуларды бедиреп табары; олорды картотекага јууп, чийери (описание); экинчизинде, бичиичинин чÿмдемелдеринин тилинде бузулбас сöсколбуларды темалар аайынча ылгаары, бузулбас сöсколбулардын учурын јартаары.

Шиндеер эп-аргалар.Бузулбас сöсколбуларды учуры јанынан башка-башка бöлÿктерге бöлип, олордын учурын јер-бойынын улузыла эрмектежип, кезик бузулбас сöсколбулардын учурын чыгара чокымдап аайына чыгары.. Ижисте мындый эп-аргалар тузаланганыс: јетирÿ-јартамал, анализ.

Ишти тузаланыры (керектÿзи). Jыбаш Каинчиннин бичимелдеринин тилинде бузулбас сöсколбуларды шиндегени алтай тилде бузулбас сöсколбуларды тережиде шиндеерине болушту ла јарамыкту.

Шинжÿ иштин практический тузазы. Эдилген иштин тÿп-шÿÿлтезин ле материалдарын алтай тилдин ле литературанын ÿредÿчилери уроктордо, спецкурстарда, филологический факультеттин практический ле семинарский иштеринде тузаланарына болушту.

Бузулбас сöсколбуларды билери, олорды ондооры, керектÿ учуралдарда эрмек-куучында тузаланары, айдары јок јаан учурлу. Учында бöлÿктин материалдары алтай тилдин бузулбас сöсколбуларынын сöзлигин кемин јаанадарына ла алтай тилдин урокторында бузулбас сöсколбуларла таскадулар тургузарына арамыкту.

Шинжÿ иштин турган аайы. Иш турат: кире сöстöн, эки бажалыктан, адакы сöстöн, билим иштердин, Jыбаш Каинчиннин бичиктеринин тисмезине (списогынан), кошмак бöлÿктен ле информанттардын ады-олы.

Баштапкы бажалыкта тил билимде бузулбас сöсколбуларды шиндегени. Орус, тÿрк тилдерде, ол тоодо алтай тилдде бузулбас сöсколбуларды канайда башка-башка кöрÿмле шиндегенине ајару салганыс. Бир кезек иштердин кыска ширтемели берилет.

Орус тил билимде бу проблема аайынча иштеген блимчилер В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.П. Жуков, А.В. Калинин, А.И. Молотков ло онон до öскöлöри. Тÿрк тилдерде бузулбас сöсколбуларды шиндеген билимчилер – С.К. Кенесбаев, С.Н. Муратов, М.Ф. Чернов, З.Г. Ураксин, С.Т. Наурузбаева, Е.В. Николина ла оно до склри.

Алтай тилде бузулбас сöсколбулардын сурактарын кöргöн деп, А.А.Тыбыкованы, А.А. Чернованы, М.Ч. Чумакаеваны, Дыдыянова, М.Ю. Кыйынованы, А.Э. Чумакаевти адайдыс.

Экинчи бажалыкта Jыбаш Каинчиннин чÿмдемелдеринин тилинде бузулбас сöсколбуларды шиндегенине учурлалган. Бу бажалыкта бичиичинин чÿмдемелдеринде учурап турган бузулбас сöсколбулар таап, семантика јанынан башка-башка анылу бöлÿктерге бöлигенис.

Адакы сöстö мындый тÿп-шÿÿлтеге келдис: баштапкызында, бичиичинин чÿмдемелдеринин тилинде озогызынан энчи болуп арткан бузулбас сöсколбулар сÿрекей кöп; экинчизинде, öйлö кожо табылган јаны бÿткен бузулбас сöсколбулар бар; ÿчинчизинде, озогызынан артып, эл-јоннын куучын-эрмегинде туштап турган ла јаны бÿткен бузулбас сöсколбуларды бичиичи ол ло турган бойыла тузаланат; тöртинчизинде, бичиичи бузулбас сöсколбулардын структура бÿдÿмин бузуп, бойынын шÿÿлтезин, бичимелдерде јÿзÿн-базын керектерди, эдилгелерди кезе-быча айтпай, терен шÿÿлте берерге амадап эрмекке эптÿ кийдирет.

Бажалык I. Тил билимде бузулбас ссколбуларды шидегени

Учуры анына бирлик болуп турган ссколбулар ла эрмектер ого тей ссколбуларда ла эрмектерде синтаксис бдми ле эрмек-куучында семантказыла аыланып ат. Бу бириглерди кажы бир компонентин солып ийзе, айдарга турган шлте келишпей барары арт. Бузулбас сöсколбуларды шидеп турган билим – фразеология (грек тилден phrasis – выражение, logos – сöс, ÿредÿ). Бузулбас сöсколбулар кажы ла тилде бар [БЭС, 1990].

Бой-бойынан айрылышпас, албатынын эрмек-куучынында кандый бир айалганы, эдилгени, анылу темдекти темдектеген сöсколбуларды бузулбас сöсколбулар деп айдар.

Бузулбас сöсколбуларды бир сöслö солыыр арга бар, темдектезе: бажына чыгар – аайлаар, эдер, айлажар, јендиртер, јенер; бажыла баскан – баштактанган, тенеерген; кöк јитке – јалку, нојо; алтын кол – ус, эпчил; кара санаалу – јаман, шокчыл, öштöнкöй, кылыкту. Сöстöрдин турумкай колбузын, олордын кечире айткан учурын бузулбас ссколбу коркышту чике кргзет. Бÿткен бÿдÿминде эки компоненттен турган бузулбас ссколбу эмезе эрмек ич-кгсте белен келери ле кажы бир шлте сагышка трген алынары бисти эрмек-куучынысты срекей байлык, илбл эдет: ай кулак(ту ) јакшы угуп ийер, тенериге чыкпаган – јÿрÿминде јаан једимдерге јетпеген, кк итке – алку, как мадай – уйалбас, аба туткуш – уурчы.