І.А. Бадуэн дэ Куртэнэ Мовазнаўства, або лінгвістыка,

ХІХ стагоддзя ¹⁰

<...> У мовазнаўства быў уведзены прынцып паступовага развіцця, эвалюцыі; пачалі звяртаць увагу на адносную храналогію змяненняў і часавую паслядоўнасць у моўных працэсах, сталі адрозніваць у мове асобныя напластаванні, г. зн. разглядаць моўныя з’явы ў гістарычнай перспектыве, а не ў адной часавай плоскасці, як гэта было ў індыйцаў. Эвалюцыянізм патрабаваў, каб улічваліся законы генетычнай пераемнасці і прыстасаванні, або акамадацыі, і адначасова даваў магчымасць навукова растлумачыць так званыя “правілы” і “выключэнні”.<...>

Строгае і смелае пранікненне ў гістарычную паслядоўнасць моўных працэсаў <...> дае магчымасць не толькі рэканструяваць ранейшы стан, але і прадказаць будучае развіццё даследаваных моў.

Сёння мы ведаем, што ў мове, таксама як і ў іншых з’явах жыцця, пануе бесперапыннае змяненне, вечны рух <...>, а ўплыў фактараў, у дадзены момант бясконца малых, але пастаянна дзейных, выклікае карэнныя змены. <...>

Побач з даследаваннем моў плямёнаў і народаў, якія знаходзяцца на розных ступенях развіцця, пачалі старанна даследаваць мову (маўленне) індывідуума. Гэтае даследаванне індывідуальнага маўлення, асаблівасцю якога з’яўляецца бесперапыннае развіццё, г. зн. развіццё ў дакладным разуменні гэтага слова, цалкам адносіцца да агульнага мовазнаўства, у той час як даследаванне ўсякага роду племянных і народных моў з уласцівай ім традыцыяй і наогул гісторыяй адносіцца перш за ўсё да гістарычнага мовазнаўства. <...>

У 19 ст. былі дасягнутыя таксама важныя поспехі ў вывучэнні самога моўнага матэрыялу. Было выяўлена, што кельцкая, армянская, албанская, а таксама старажытныя мовы Малой Азіі належаць да індаеўрапейскай групы моў. <...>

Апрача таго, было выяўлена і даследавана многа іншых моў, як тых, што зніклі і адлюстраваныя толькі ў помніках, так і тых, што існуюць яшчэ па сённяшні дзень; усё гэта выключна пашырыла кругагляд моваведаў. Дастаткова прыгадаць расшыфроўку акадскай і шумерскай моў, даследаванне этрускай і баскай моў, дакладнае апісанне многіх каўказскіх, угра-фінскіх, урала-алтайскіх, амерыканскіх, афрыканскіх, аўстралійскіх, полінезійскіх, усходнесібірскіх [палеаазіяцкіх. – В.Р.] і іншых моў.

Пры гэтым часам удавалася вызначыць генетычную сувязь або роднасць нядаўна адкрытых моў і ўжо вядомых раней сем’яў. Так, напрыклад, расшыфраваныя ў другой палове 19 ст. помнікі акадскай і шумерскай моў (на тэрыторыі былой Халдэі) даюць нам падставы разглядаць гэтыя мовы як старажытных прадстаўнікоў урала-алтайскай, або “туранскай”, групы, толькі з іншай марфалагічнай будовай. Магчыма, што з гэтай жа групай звязаная, паводле самых новых даследаванняў прафесара Капенгагенскага ўніверсітэта В. Томсена, і мова старажытных этрускаў. <...>

1901

Пытанні

1. Якую ролю ў мовазнаўстве адыгрывае, паводле І.А. Бадуэна дэ Куртэнэ, прынцып эвалюцыі?

2. Што дае, паводле вучонага, “строгае і смелае пранікненне” мовазнаўцаў у “гістарычную паслядоўнасць моўных працэсаў”?

3. Што з’яўляецца аб’ектам агульнага і гістарычнага мовазнаўства?

4. Якія поспехі былі дасягнуты ў 19 ст. ў вывучэнні моў? У вызначэнні іх генетычнай сувязі?