3. Мемлекеттік борышты басқару және мемлекеттің қунды қағаздар нарығындағы саясаты

Мемлекеттік құнды қағаздар өз экономикалық маңызы бойын-ша қарыздық құнды қағаздар болып табылады және мемлекет олардың эмитенті болады. Бұлар құнды қағаздар нарығында ақша құралдарын жүмылдыру мен оларды нақты капиталға салу ретінде өте күрделі рөл атқарады.

Ақша құралдарын жүмылдыру белгілі ішкі және сыртцы көздер арқылы іске асырылады. Ішкі көздер ретінде пайда мен амортизациялық бөлектеулер пайдаланады, ал негізгі сыртқы көздер болып құнды қағаздарды шығарудан алынған құралдар мен банктік несиелер табылады.

Құнды қағаздарды шығару мен айналыс процесінде әр түрлі шаруашылық субъектілер араларында бос капитал-ды жүмылдыру мен орналастыру жөнінде экономикалық қа-тынастар пайда болады. Осындай қатынастардың барлығы құнды қағаздар нарығын құрады. Басқа нарықтарға қарағанда құнды қағаздар нарығының ерекше функциялары бар. Ол, бірін-шіден, бюджет тапшылығын қаржыландыру және экономика

салалары мен іс-әрекет салалары арасында ақша құралдарының қотаруын қамтамасыз ететін қайта бөліп түратындық функци-ясы. Екіншіден, құнды қағаздар туындыларының жаңа түрлері (фьючерстік келісім, опциондар, варранттар) арқылы іске асы-рылатын бағалық және қаржылық тәуекелдерді қауіпсіздендіру (хеджирлеу) функциясы.

Қорлар нарығының құрамына ішкі нарықта орналастырылған мемлекеттік құнды қағаздармен (қазынашылық міндеттемелерді қоса) операцияларды іске асыратын мемлекеттік құнды қағаздар нарығы кіреді. Бұл нарық бюджет тапшылығын қаржыландыру мақсатпен завды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша құралдарын пайдалануды іске асыруға, ¥лттық банктің ақша-не-сиелік саясатын жүргізуге және коммерциялық банктер мен қаржы институттардың өтемділігін реттеуге мүмкіншілік береді.

Құнды қағаздар нарығы мемлекеттік реттеудің объектісі болып табылады, себебі ол қаржы-несиелік жүйенің құрамдық бөлігі және бүкіл әлемде оның іс-әрекеті ең үлкен дәрежеде рег-ламенттелген, әсіресе заңнамалық қамтамасыз ету жағынан. Бұл нарықты мемлекеттік реттеу келесі бағыттар бойы іске асыры-лады:

• құнды қағаздардың айналысын, эмиссиясын және оған қатысушылар іс-әрекетін реттейтін дақпыртты тәртіптер өндіру;

• құнды қағаздар нарығына қатысушылардың әрекеттегі нор-мативті-құқықтық-актілерін орындалуын бақылау;

• құнды қағаздар нарығында іс-әрекеттің бір түрімен шү-ғылдану үшін құқыққа лицензия беру;

• құнды қағаз нарығында және құнды қағаздармен жүмыс іс-тейтін қызметкерлерге аггестация жүргізу;

• құнды қағаздар операцияларынан түскен табысқа салық салу.

Құнды қағаздар және жалпы қаржы нарығы аумағындағы рет-теу мен басқа да функцияларды арнайы құрылған қаржы ұйымдары мен қаржы нарығын реттеу және бақылау жөніндегі ҚР Агенттігі атты әкішілікті орган іске асырады.

Қорлар нарығымен тығыз арақатынавта мемлекеттік және мемлекеттің кепіліндегі шеттен алып пайдалану мен борыш-ты мемлекеттік басқару іске асырылады. Мұндай басқаруды Үлттык банкімен бірге және бюджеті атқару женіндегі орталық уәкілетті органның қатысуымен жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган атқарады. Бұл органдар жыл сайын алдағы орта-ша мерзімдік дәуірге мемлекеттік және мемлекеттің кепіліндегі шеттен алып пайдалану мен борыштың ахуалы мен болжамының бағалауын көрсететін құжат дайындайды. Сондай-ақ осы құ-жатта мемлекеттік борышты күту мен өтеу және мемлекеттік кепіл беру көлемдерін, Үкіметтік және жергілікті атқарушы органдар борышының лимитін белгілейтін көрсеткіштер анық-талады.

Сонымен бірге бұл басқаруға борыш құрылынын оптимизаци-ялау, эмитенттің мемлекеттік эмиссиялық құнды қағаздар сатып алу мен сату, мемлекеттік және мемлекеттің кепіліндегі борыш-ты қайта құрылымдауы мен оны қайта қаржыландыру жөнінде шаралар дайындау және іске асыру, сондай-ақ мемлекеттік және мемлекеттің кепіліндегі шеттен алып пайдалану тәуекелдерін басқару кірістіріледі.

Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган тиісті қаржы жылғы республикалық бюджет жөніндегі заңда бекітілуге жататын Үкіметтік борыш пен мемлекеттік кепіл беру лимиттерін анықтайды. Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті ор-ган тиісті қаржы жылғьі республикалық бюджет жөніндегі заңда бекітілуге жататын шеттен алып пайдаланудың көлемдері, фор-малары және шарттары, Үкіметтік борыштың өтеуі мен күтуінің көлемдерін анықтайды және мемлекеттік заемдардың тіркеуі, оларды алу, өтеу мен күтуінің және мемлекеттік борыштың мони-торингісі іске асырады.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің мемлекеттік және мем-лекеттің кепіліндегі шеттен алып пайдалану мен борышқа қарасты қазіргі кезеңдегі саясаты осылардың құрылымындағы сыртқы борыштың үлесін төмендету мен жалпы ішкі өнімге шаққандағы

Үкіметтік борыштың пайыздық қатынасының мөлшерін қысқарту бағыттарында әрекеттенеді. Бірінші бағытты іске асыру жал-пы ішкі өнім деңгейіне пайыздық қатынастағы республикалық бюджет тапшылығының мөлшерін келе-келе қысқартуын қарас-тырады. Мұндай қысқарту экономикалық дамушылық шартта-рында экономиканың «қызып кетпеулігін» («перегрев») жібермеу жағынан да қажетті. Мемлекеттік борыш пен бюджет тапшылығын қысқарту жолдардың бірі болып Ұлттық қордың активтерін әр түрлі қаржы құралдарына тиімді орналастыру есептеледі (әрине, мұндай операциялардан түскен кірістер жүмылындырылған заем-дарды өтеу мен күтуге шыққан шығындардан артырулы болған жағдайда).

Екінші бағытты, яғни Үкіметтік борыш құрылымындағы сыртқы борыштың үлесін төмендетуді республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру көздерінің жалпы сомасы ішін-дегі сыртқы заемдар үлесін азайту арқылы мүмкін іске асыруы. Үкіметтік борышты әртараптандыру мақсатпен сыртқы шет-тен алып пайдалануды қысқартумен қатар ішкі нарықтағы шеттен алып пайдалануды үлғайту қажет. Мұндай әрекет ел-дің экономикалық қауіпсіздігі жағынан да маңызды және де жинақтаушы зейнетақы қорларға зейнеақылық активтерді сенімді және өтемді қаржы құралдарға орналастыруға мүмкіншілік бе-реді.

Үкіметтік борышты өтеу мен күтуге байланысты басқару са-ясаты күту жағынан өте қымбатты Үкіметтік заемдарды алдын-ала өтеуге, мерзімі өткен тміндеттемелерді өтеу мен реттелмеген борыштық міндеттемелер мәселелерін жоюға бағытталады. Бұл арад а тағы бір маңызды мәні бар шара- о л фискалдық тәуекелд ерді болжамдау, яғни теңгені айырбастау қурсының, шетел валютала-ры кросс-курстарының, пайыздық мөлшерлемелерінің, әлемдік бағалар коньюктураларының өзгерістерін. Осыған қатынасты мемлекеттік саясат Ұлттық қорда құралдарды қорландыру және оларды тиімді орналастыру арқылы фискалдық тәуекелдердің мүмкіндік негативтік салаларынан алдын ала сақтандыруға бағытталады.