Әдебиеттер:

1. ҚР Бюджет кодексі

2. ҚР «Республикалық бюджет туралы» Заңы.

3. Қаржы. Оқулық. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев Б.С. Алматы: 2006 ж.

4. Мемлекеттік бюджет. Оқулық. Өтебаев Б.С. Алматы 2006 ж.

25-тақырып Бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін қарыз алу механизмі

1. Бюджет тапшылығы және оны қаржыландыру көздері. Бюджеттің профициті және оны пайдалану бағыттары

2. Қарыз алу саясаты мен механизмі. Үкіметтің борышы мен жергілікті атқарушы органдардың борыштарына сипаттама және оларды өтеуге арналған шығыстар

3. Мемлекеттік борышты басқару және мемлекеттің қунды қағаздар нарығындағы саясаты

Республикалық бюджеттің және жергілікті бюджеттердің теңгерушілігі бюджеттік-каржы саясатының бас мақсаты. Сон-дықтан мемлекет қашан да болмаса бюджеттің теңгерушілікті болуына тырмысады, яғни тапшылықсыз бюджетке. Бюджеттік тапшылық маңында мемлекеттік шығыстардың мемлекеттік кіріс-терден арттыруы қарастырылады. Негізінде тұрақты бюджеттік тапшылық болатын мұндай арттыру әр түрлі жолдармен өтелуі тиіс, яғни немесе заемдарды жүмылдыру арқылы немесе ақшалық эмиссия арқылы немесе мемлекеттік шығыстарды қысқарту арқылы, немесе салык салуды үлғайту арқылы.

Бюджетті құру, бекіту және атқару барысы бюджеттің тапшылығын қысқарту қажеттілікке негізделеді, яғни бюджетте қарастырылған шығыстар мөлшері бюджет кірістерінің сомасы мен оның тапшылығын каржыландыратын көздер түсімдеріне сәйкестік болуы тиіс. Бірақ бюджет кірістері мен шығыстарының қашанда тендік болуы мүмкін емес, сондай-ақ тапшылық болса да ол төтенше жағдай деп есептелмейді, себебі бүкіл әлемде бюджет-тік тапшылықсыз бір де бір ел жоқ.

Сонымен бірге бюджеттік тапшылық пайда болуының негізін айыру қажет, себебі ол, негіз, әр түрлі болады және тапшылықтың сапасын сипаттайды. Тапшылықтың шығуы, біріншіден, ел экономикасының әрі қарай дамуын мемлекеттік реттеу үшін оған бірталай мемлекеттік салымдар жасау қажеттілігіне байланысты болуы мүмкін. Екіншіден, тапшылық төтенше жағдайлар себебі-нен шығуы мүмкін, үшіншіден, экономиканың дағдарысына бай-ланысты, яғни экономика құлауда, ал Үкіметтің қаржы ахуалын басқаруға қабілеті жоқ болған жағдайда.

Бюджеттік тапшылық (профицит) мынандай жағдайда орын алады — егерде бюджет шығыстарының (кірістерінің) мөлше-рі оның кірістері (шығыстары) көлемінен басым болса. Ал тап-шылықтың (профициттің) мөлшері таза бюджеттік несиелеуді ми-нустап алынған операциялық қалдық пен қаржы активтері бойын-ша операциялар қалдығы араларывдағы айырмашылық ретінде анықталады және оның шекті мүмкін мөлшері елдің әлеуметті-экономикалық дамуының орташа мерзімді жоспарында белгіле-неді. Бұл айырмашылық қаржыландырылуы тиіс, яғни бюджет тапшылығын өтеуді қамтамасыз ету үшін құралдар қарастыру қажет. Осы мақсаттар үшін Үкімет шеттен алып пайдалануды іске асырады, қайсысы профицит болған жағдайда Үкіметтік борышты қайта қаржыландыруға пайдалануы мүмкін. Бюджет тапшылығын қаржыландыру көлемі алынған заемдар сомасы мен бюджет құралдарының қозғалысы қосындысының заемдар бойынша негізгі борышты өтеу сомасынан арттыруы мөлшерінде тағайындалады.

Бюджеттің теңгерушілігі бюджеттік тапшылықты өтеуді әр түрлі әдістер пайдалану негізінде іске асырылады. Бұл арада бюд-жеттік тапшылықты өтеудің негізгі көзі болып ішкі және сыртқы шеттен алып пайдалану табылады, себебі басқа әдісті — ақша эмис-сиясын пайдалану инфляциялық процестерді дамытуға алып ке-луі мүмкін. Мемлекеттік шеттен алып пайдалану республикалық және жергілікті бюджеттердің тапшылықтарын қаржыландыру мақсатта ғана әрекеттенеді және Бюджеттік кодексте белгіленген нормамен шектеледі.

Бюджет тапшылығын қаржыландыру көздері ішкі және сырт-цы көздерге бөлінеді. Мемлекеттік құнды қағаздар эмиссиясы мен

мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түскен табыс, мемлекет-тік кірістердің шығыстардан арттыруы мен мемлекеттік заемдар облигацияларын өткізуден түскен сомалар және қазынашылық міндеттемелер қаржыландырудың ішкі көздеріне жатады. Ал халықаралық қаржы ұйымдар ұсынатын сыртқы несиелерді бюд-жеттік тапшылықты қаржыландыру үшін жүмылдыру сыртқы көздерге жатады. Үкімет және жергілікті атқарушы органдар бюд-жеттер тапшылығын қаржыландыру үшін жұмылдырылатын іпткі және сыртқы көздер заемдық құралдар топтарына жіктеледі.

Орталық және жергілікті атқарушы органдар тиісті бюд-жеттердің тапшылығын өтеу үшін пайдалынатын заемдық құ-ралдардың ішкі кездері үш топқа бөлінеді. Мысалы, мемлекеттік құнды қағаздар тобы мемлекеттік қысқа мерзімді облигациялар то-бына, құралдар жұмылдыру тобына және берешектің негізгі сома-сын өтеу тобына бөлінеді. Республикалық бюджеттің тапшылығын өтеу үшін Үкімет пайдаланатын заемдық құралдардың сыртқы көздері екі топқа бөлінеді. Мысалы, халықаралық қаржы ұйым-дардың несиелері несиелер алу тобына және қарыздың негізгі со-масын өтеу тобына бөлінеді.