3. Қазақстан Республикасының салық жүйесі

Мемлекет бойынша төленетін салықтар, алымдар, баждар және басқа төлем түрлері, оларды тағайындау, есептеу, телеу принциптері мен тәртібі, салықтық бақылаудың формалары мен әдістері, салық төлеушілер және салықтық қызмет органдарының құқықтары мен міндеттер жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды. Біздің елдің салық жүйесін жасау жалпы әлем бойынша салық жүйелерін құрудың құрылымы мен принциптеріне сәйкес, ал ерекшелігі тек қана республиканың мемлекеттік жайласты-рушылықтың біртүтас сипатына байланысты, себебі мұндай жай-ластырушылық бюджет түрлері бойынша салық түсімдерді қатаң бөлінуін талап етеді.

Қазақстан Республикасының салык жүйесінің құру негізінде келесі принциптер жатыр:

• әділеттілік, яғни салықтық ауыртпалық мүмкіншілік болса тең бөлісу;

• түсініктілік, яғни әрбір салық төлеушіге салық жүйесі түсінікті болуы және салықтарды есептеу мен төлеу тәртібін өз еркімен жою мүмкіншілікті жібермеу;

• бейтараптылық, яғни әр түрлі экономикалық шешімдер қа-былдауға мүмкіншілік болса салықтар әсер етпеуі тиіс;

• сщтайлы, яғни салщқ әкімшілігі бойынша шығындардың неғүрлым төмен болуы;

• тиімділік, яғни салықтардың іс-әрекеттенуі елдің экономи-калық өсуіне себепші болуы тиіс.

Республика бойынша әрекеттегі салык жүйесінің келесілер-дей сипаттары бар:

• құқықтық негіз, тұрақтылық және кірісті бөлісу мен қайта бөлісуге байланысты барлық экономикалық қатынастарды қамту. Барлық салықтар мен алымдарды енгізу және бол-дырмауы тек қана биліктің мемлекеттік органдарымен іске асыру;

• салықтарды есептеу мен жинаудың бірыңғай механизмі және бірыңғай принциптерінің болуы. Барлық салықтар мен алымдар бойы Қаржы министрлігі тарапынан бірыңғай бақылау жүргізу;

• салық төлеудің дәйектілігі мен заңнамалар бекіткен айқын салық күнтізбесінің болуы;

• салық төлеушілерге тең талаптар мен тең шарттар жасау;

• салықтардың турашын және жанама түрлерінің тіркесімі;

• ең алдымен жеке тұлғаларға емес заңды тұлғаларға салық салу;

• жауапкершіліктің қаржылық, әкімшілік және кылмыстық шараларын қоса салықтық заңнамаларды бұзғаны үшін санкция:

• салық төлеушілердің сұраулары бойынша бюджетке салық-тар мен алымдар төлеуте мәулет алу мүмкіншілігі.

Республикада Салық кодексівз сәйкес салық салудың ке-лесі негізгі принциптері бар: салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртүтастығы мен салық заң-намаларының жариялылығы.

Салык салудың міндеттілігі принципіыін талабы бойынша са-лық төлеуші салық заңнамаларына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемі мен тағайындалған мерзімде атқаруы тиіс.

Салық салудын айқындық принципі - салықтык заңнамаларда салық төлеушінің салық міндеттемелерінің барлық негіздері мен пайда болуы, атқару мен болдырмауының тәртіптерін тағайын-дауын талап етеді.

Салық салудың әділдік цринципі - елдегі салық салу бәріне ортақ және міндетті болуын көрсетеді және де жекеленген сипатта салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

Салық салудың біртүтастық принципі - салық жүйесінің бір-лестігіне негізделеді және салық салу елдің барлық аумағында барлық салық төлеушілерге бірыңғай болуын жария етеді.

Жариялылық принципі - салық салуды реттейтін барлық нор-мативтік құқықтық актілер міндетті түрде ресми басылымдарда жариялануын талап етеді.

Қазақстан Республикасында Салық кодексінде тағайындалған бюджетке төлейтін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер әрекет етеді. Салықтардың ішінде турашыл және жанама салық-тарды айырады. Жанама салықтарға акциздер мен қосылған құн салығы (ҚҚС) жатады.

Бюджет кірістерінің ішіндегі ең жоғары үлес салмағын ала-тын салық - ол корпорациялық табыс салығы. Бұл салық түрі 2002 жылдан бастап республикалық бюджетке заңды тұлғалар (резиденттер мен республикада өз әрекеттін іске асыратын рези-дент еместер) төлейтін негізгі салықтардың бірі болып есептеледі. Корпорациялық табыс салығы салынатын объект болып салық са-лынатын табыс, төлем көзінен үсталатын салық және республика-да екілетті мекеме арқылы өз әрекетін атқаратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы табылады.

Жылдық жиынтық табыс пен шегерімдер арасындағы айырма-сы салық салынатын табыс мөлшерін көрсетеді. Жылдық жиынтық табыс келемін салық төлеушінің табыстарының барлық түрлерінің қосындысы құрайды. Мұндай табыстар түрлерінің түсініктемелері мен сипаттамалары, есептеу мен салық салу тәртіптері Салық ко-дексі мен басқа да салық салу жөніндегі нормативтік құқықтық актілерде толық көрсетілген және тағайындалған.

Салық төлеушінің алған жылдық жиынтық табысынан кейбір кірістерді алу арқылы ол түзетіледі. Мұндай кірістердің түрлері салықтық заңнамаларда тағайындалған. Жылдық жиынтық та-быстың түзетілген соммасынан шегерімдер алынады, яғни салық төлеушінің осы табысты алуға жүмсалған шығындары. Ондай шығындардың тізбесі салықтық заңнамаларда толық келтірілген.

Шегерімдерден алғаннан қалған салық салынатын табыс-тың сомасы келесі шығындарды алу арқылы 2%-тік мөлшерде түзетіледі:

• салық төлеушінің әлеуметтік сала объектісін үстауға нақты жүмсалған шығындар;

• коммерциялық емес ұйымдарға тегін берілген мүлік;

• заңнамаларға сәйкес жеке тұлғаларға керсетілген адрестік әлеуметті жәрдем.

Түзетілген салық салынатын табысқа.30% мөлшерлемемен, ал негізгі өндіріс құралы жер болатын жағдайда-10% мөлшерлемемен салық салынады.

Корпорациялық табыс салығы салынатын объект болып төлем көзінен ұсталатын салық салынатын табыс табылады. Мұндайларға жататындар:

• дивиденттер;

• жеке тұлғалардың банктегі салымдары бойынша төленетін сыйақыларды қоспағандағы депозиттер бойынша сыйақы;

• ұгыстар;

• резидент еместердің республикадағы көздерден алған та-быстары;

• резидент-банктерге, зейнетақы жинақтаушы қорларға, ли-зинг берушілерге және борыштық құнды қағаздар бойы төленетін сыйақыңан басқа заңды тұлғаларға төленетін сыйақы;

• эмитенттердің купон түрінде борыштық құнды қағаздар бойы төленетін сыйақылар.

Төлем көзінен ұсталатын табысқа 15% мөлшерлемемен са-лық салынады. Тұрақты заңды тұлға ретінде кұрылмаған рези-дент еместердің төлем көзінен ұсталатын табыстарына келесі мөлшерлемелермен салық салынады:

• дивиденттер, қатысу үлестен түскен табыстар мен сыйақы-ларға- 15%;

• тәуекелді сақтық келісімшарттар бойы төленетін сақтық-тық сыйақыларға- 10%;

• тәуекелді қайта сақтық келісімшарттар бойы төленетін сақ-тықтық сыйларға - 5%;

• халықаралық жүк тасуға көрсеткен тасымалдылық қызмет-тен түскен табыстарға -5%;

• басқа табыстарға - 20%.

Өз іс-әрекетін тұрақты мекемелер арқылы іске асыратын шетел занды тұлғаларға табыс салығының мөлшерлемесі 30% көлемінде тағайындалған. Ал өз іс-әрекетін тұрақты мекеме арқы-лы іске асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысына 15% мөлшерлемемен салық салынады. Таза табыс маңында есеп-

телген корпорациялық табыс салығының сомасын алғаннан қалған салық салынатын табыс болады.

Салық телеушілер салықтық мерзім ішінде ағымдағы айдың 20 жүлдызына дейін бюджетке корпорациялық табыс салығы бойын-ша аванстық төлемдерді еягізуі тиіс. Салықтық мерзім болып күнтізбелік жыл есептеледі. Корпорациялық табыс салығы бойын-ша аванстық төлемдер сомасы өткен салықтық мерзім маңындағы декларацияда көрсетілген нақты салықтық міндеттемелер сомасы негізінде, ағымдағы салықтық мерзім маңындағы болжамдаған осы салықтың сомасы есебімен бірге анықталады. Декларация тапсыру мерзімге дейін аванстық телемдер сомасы өткен жылғы салықтық мерзім бойы төленген аванстық төлемдердің орташа айлық көлемінде есептеледі. Бұл салық бойынша ақырғы есеп айы-рысу, тағайындалған декларация тапсыру мерзімінен 10 жүмыс күннен асырмай іске асырылуы тиіс.

Бюджет түсімдерінің ішіндегі келесі үлес салмағы жоғары салық — ол қосылған құн салығы (ҚҚС). Бұл салық тауарлар, жүмыстар мен қызметтер құндарына ендіру мен айналуын-да қосылатын құнның бюджетке төленетін бөлігі және біздің аумақтағы импорттың аударымын құрайды. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленетін ҚҚС көлемі өткізілген тауарлар бойы есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар бойы төлеуге жататын қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырмасы ретінде анықталады.

Салық заңнамада ҚҚС салынатын объект ретінде салық са-лынатын айналым мен салық салынатын импорт қарастырылған. ҚҚС төлеушілер болып осы салық арқылы есепке түрған немесе түруға тиісті тұлғалар табылады. Ал тауарлар импорты арқылы ҚҚС төлеушілер болып елдің аумағына кедендік заңнамаға сәйкес осы тауарларды импорттаған тұлғалар табылады.

Салық заңнамасына сәйкес тауарға қатынасты өткізу арқылы айналым маңында келесілер болады:

• тауарға меншікті құқықты беру, яғни тауарды сату, басқа тауарға айырбастау, тауарды экспорттау, тауарды ақысыз беру, жарғылық капиталға енгізу, жүмыс берушінің жалда-ма жүмыскерге еңбекақы ретінде тауарды беру;

• төлем шарттары есебінде тауарды жіберу, оның ішінде қаржылық лизингке бойы беру;

• комиссия келісімшарттары арқылы тауарларды жіберу;

• төленбеген борыш ретінде аманаттағы тауар немесе мүлікті беру;

• кәсіпкерлік іс-әрекетке жатпайтын шаралар жүргізуге және өздік тұтынуға тауарды пайдалану;

• бір заңды тұлғаның ішіндегі бөлімдері бір-біріне тауар жі-беруі, егерде олар өздері ҚҚС төлеушілер болса.

Қызметтер мен жұмыстар өткізу арқылы айналым болып қандай болса да қызмет көрсету немесе жұмыс орындау, оның ішінде ақысыз және тауар өткізуден басқа ақы үшін атқарылатын іс-әрекет есептеледі. Ақы үшін атқарылатын іс-әрекет түрлері ретінде келесілер қаралады:

• мүліктік жалға беру келісімшарггар арқылы мүліктерді уақытша иелікке және пайдалануға беруі;

• акыл-парасат меншік объектілері бойынша құқықтарды бе-

руі;

• жүмыс берушінің жалдама жүмыскердің еңбекақысы есебін-де жүмыс орындау мен қызмет керсетуі;

• бір занды тұлғаның құрылымдық бөлімдері арасындағы қызмет көрсету мен жүмыс орындауы, егерде олар ездері ҚҚС төлеушілер болса.

Салық салынатын импорт маңында салық заңнамаға сәйкес ҚҚС босатылғандардан басқа республика аумағына енгізіл-ген немесе енгізуге жататын, кеден заңнамасына сәйкес дек-ларацияланған барлық тауарлар табылады.

ҚҚС мөлшерлемесі 15 пайызға тең, ал түрлі-түсті және қара металл сүймендері мен халықаралық тасымалдауға байланысты қызметтер мен жүмыстардан басқа экспортқа арналған тауарлар, қызметтер мен жүмыстар өткізу айналымдары бойынша нөлдік мөлшерлеме бойынша ҚҚС пайдаланады.

ҚҚС төлеуші әрбір салықтық мерзімнен кейінгі айдың 15 жұлдызынан қалмай бюджетке салықты төлеуі тиіс. Импорттық тауарлар бойынша ҚҚС кеден заңнамасында анықталған кеден төлемдерін төлейтін күнде төленеді.

Табиғи және басқа да ресурстарды пайдалану үшін түсімдер республикалық бюджетте ҚҚС сияқты тауарлар, жүмыстар мен қызметтер маңындағы ішкі салықтар құрамында көрсетіледі. Мұндай түсімдердің ішінде бонустар, роялти, үстеме пайда салығы және өзара шарттар арқылы өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі өте маңызды үлес салмақ алады. Жоғарыда айтылған төлемдер жер қойнауын пайдалану жөніндегі өзара шарт-тар бойынша пайда болатын жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері деп айтылады. Бұларды төлеушілер болып Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайдалану бойынша операциялар жүргізетін жеке және занды тұлғалар табылады.

Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу өзара шарт-тардың негізгі түрлеріне байланысты екі түрге бөлінеді:

• біріншісі - ол Салық кодексімен тағайындалған барлық салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді төлеуді қарас-тырады;

• екіншісі — ол өнімді бөлу бойынша Қазақстан Респуб-ликасының үлесін төлеуді қарастырады және де салық заңнамасымен тағайындалған барлық салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді, олардың ішінен шикі мүнай акцизі, үстеме пайда салығы, жер мен мүлік салықтарын шығару арқылы төлеуді үйғарады.

Салық тәртібінің бірінші үлгісі барлық өзара шарттар бойы тағайындалады, ал екінші моделі - тек қана өнім бөлу жөніндегі өзара шарттарда пайдаланады. Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі жөніндегі өзара шарттар арқылы ала-тын өнім бөлудегі үлесі республикалық бюджет кірістерінің көзі болады және оның көлемі тиісті жылға республикалық бюджет жөніндегі заңмен анықталады. Жер қойнауын пайдалану жөніндегі барлық өзара шарттар ең алдымен міндетті түрде салықтық сарап-тама өтуге тиіс.

Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдерінің ішінде ең үлкен үлес салмақты роялти қамтиды. Роялти төлеушілер — олар барлық жер қойнауын пайдаланушылар. Роялти көлемі салық салу объектіге, есептеу базасы мен мөлшерлемеге байланыс-ты анықталады. Роялти келемін есептеу үшін салық салу объекті

реінде бірінші тауарлық өнім көлемі алынады. Бұл арада бірінші тауарлық өнім ретінде келесілер болуы мүмкін:

• мұнай, газ және газ конденсаты, көмір мен жанарлы сланц-тер, тауарлық кен, жер астындағы су, асбест, құрылыс ма-териалдар өндіретін шикізат, металлургия үшін кен емес шикізат;

• асыл металлдар, концентраттағы, кендегі, құмдағы химия-лы таза металдар, түрлі-түсті, сирек, радиоактивті металдар мен химиялық шикізат концентраттары;

• асыл және басқа да түрлі-түсті тастар мен пьезооптикалық шикізат;

• минералды шикізат.

Барлық роялти салықтық мерзімінен кейінгі айдың 15 жүл-дызына дейін төленуі тиіс. Роялти мөлшерлемесі жобаның мәліметтеріне сәйкес өзара шарттарда тағайындалады және оның ең минималды мөлшері 0,5 пайыздан темен болмауы тиіс, Ал көмірсутектер бойынша роялти мөлшерлемесы төменгі екі әдістің бірі арқылы өнім көлеміне байланысты анықталған пайыз ретінде тағайьгад ал ады:

• өзара шарт бойынша қарастырылған іс-әрекеттің барлық мерзімінде көмірсутектердің жиған-терген көлемін анықтау әдісі;

• өзара шарт бойынша іс-әрекеттің әрбір жылында жиған-терген өнім деңгейін анықтау әдісі.

Бонустар - ол жер қойнауын пайдаланушылардың бекітіл-ген төлемдері және олар ақша формасында өзара шартта тағайындалған мөлшер мен тәртіпте төленеді. Бонустың екі түрі бар — цол цойылатын бонус және коммерциялыц табу бонусы. Қол қойылатын бонус - ол өзара шарт жасалғанда тағайындалатын жер қойнауын пайдаланушылардың белгілі аумақта өз іс-әрекеттін атқару құқығы үшін бекітілген бір жолғы төлемі. Оның мөлшерін Республика Үкіметі анықтайды.

Коммерциялық табу бонусы - ол жер қойнауын пайда-лану өзара шарт бойынша тағайындалатын және өзара шарт-ты аумақтағы әрбір коммерциялық табу үшін төленетін төлем. Коммерциялық табу маңында өзара шартты аумақ бойынша

табылған және экономикалық тиімділігі бар жер қойнауының өнім қорларының нақты бір түрі жатады. Салық салынатын объ-ект ретінде мемлекеттік орган тағайындаумен осы қорлардың алы-натын келімі, ал төлем есептейтін база болып биржалық бағамен анықталған солардың көлемінің құны табылады. Төлеу мерзімі мен алынатын қорлар құнының ең кемінде 0,1 пайыз мөлшеріндегі бонус мөлшерлемесі өзара шарт бойынша тағайындалады.

Жер қойнауын пайдаланушының үстеме пайда салығы- ол Салық кодексінде тағайындалған нормативтің үстінен алынған пайда үшін төлем. Бұл салықты төлеушілер реінде өнім белу жөніндегі және жер қойнауының басқа өнім түрлерін қарастырмаған өзара шарт арқылы өз іс-әрекеттерін атқаратындардан басқа жер қойнауын пайдаланушы-лар есептеледі. Салық салынатын объекг ретінде салық мерзім бойын-ша әрбір бөлек өзара шарт арқылы жер қойнауын пайдаланушының алған пайдасының ішкі нормасы 20 пайыздан жоғары болған таза пайдасының сомасы алынады, ал салық мөлшерлзмесі 4 пайыздан 30 пайызға дейін тағайындалған. Бұл салық жөніндегі декларация салық мерзімінен кейінгі жылдың сәуір айының 10 жұддызына дейін беріліп, 15 жүлдызына дейін төленуі тиіс.

Өнім бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі екі жақ қол қойған келісімде анықталады және оны ақша немесе нату-ралды формада төлеуте болады. Өнім бөлу жөніндегі өзара келісім - ол жер қойнауын пайдаланушыға ақылы негізде өзара шартық аумақ бойынша пайдалы қазбаларды өндіру мен соған байланыс-ты жүмыстарды өз ақысына жүргізу жөнінде құқық беретін және барлық шарттар қарастырылған келісімшарт.

Республикалық бюджеттің салықтық түсімдері ішіндегі үлес салмағы бойынша тағы бір маңызды салық- ол халықаралық сауда мен сыртқы операцияларға салынатын салықтар. Мұндай салықтар ретінде шеттен әкелетін және шетке шығаратын тауарлар бойын-ша кеден түсімдері, кедендік бақылау мен кедендік рәсімдерін іске асырудан түсімдер және ел тауар өндірушілерді қорғау шарала-ры үшін салынатын баждар есептеледі. Кеден төлемдер бойын-ша төлеушілер, есептеудің, төлеудің, қайтарып берудің және ке-ден төлемдерін өндіріп алудың тәртібі мен берілетін жеңілдіктер Қазақстан Республикасының кеден заңдарымен анықталады. Рес-

публикада кеден заңнамаларына сәйкес көптеген баж түрлерінің ішінен шеттен әкелетіндік немесе импорттық, маусымды, арнайы, демпингке қаржы және өтемақылық баждар қолданылады.

Мемлекеттік бюджеттің сыртқы экономикалық іс-әрекет кіріс-терін көбейту мақсатымен, сыртқы сауданы реттейтін мемлекеттік емес жүйеяі жетілдіру және елдің импорттық саясатын тиімді іске асыру үшін импорттық кеден тарифы пайдаланады. Осы тариф-пен қарастырылған кеден баждары импорттық тауарлардың ке-ден бағаларына пайыздық қатынас арқылы тағайындалады және теңгемен немесе импортшының тандауымен айырбасталатын ва-лютамен төленеді.

Тауарлардың кеден бағасы маңында кеден шекарасынан өткен уақытта төленетін тауардың нақты бағасы есептеледі. Ке-ден заңнамаларында тауарлардың әр түрлері бойынша тариф мөлшерлемелерінің саралаулары қарастырылған, мысалы, бірінші қажеттілікті тауарларға - төмен, ал басқаларына - жоғары д еңгейде. Импорттық кеден баждарының экономикалық мәні, біріншіден, шетел өнімдерінің экспансиясынан өз еліміздің ¥лттық өндірісін қорғау; екіншіден, бюджет кірістерін толтырудағы мемлекеттің фискалдық мүдделерін қамтамасыз етуде.

Маусымды кеден баждары Үкіметтің арнайы Жарлығымен төрт айлық мерзімге тағайындалып, тауарларды шеттен әкелуі мен шетке шығаруын жарамды реттеуге пайдаланады. Егерде біздің ел аумағына шеттен тауарлар төмен бағамен әкелінсе және олар елдің сондай немесе соларға сәйкес тауар өндірушілеріне зиян тигізетін болса, онда демпингке қарсы баждар пайдаланады. Ал егер шет-тен әкелу мен шетке шығарылатын тауарлардың өндіруіне неме-се экспорттауына субсидиялар пайдаланса және мұндай жағдай ел тауар өндірушілерге зиян әкелсе, онда өтемақылық баждар қолданылады.

Акциздер - олар тауарға салынатын жанама салықтын бір түрі және де олар жаппай тұтынылатын тауардың бағасына қосылып, сатып алушы есебінен төленеді. Акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлерінің тізбесі, акциздерді төлеушілер, акциз са-лынатын объектілер, есептеулер мен төлеудің тәртіптері Салық кодексінде тағайындалған. Тауар құиына пайызбен немесе заттай

нысандағы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада белгіленген акциз мөлшерлемелерін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.

Жергілікті бюджеттердің кіріс бөлімін қалыптастыратын негізгі салықтардың бірі болып жеке тұлғалар төлейтін жеке та-быс салығы табылады. Салық кодексінде арнайы бап бойын-ша тағайындалған осы салық салынуға жатпайтын табыстарды қоспағанда, осы салық салатын объекті ретінде төлем көзінен салық салынатын табыстар мен төлем көзінен салық салынбайтын табыстар саналады.

Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыста-рына қызметкердің табысы, біржолғы төлемдерден алынған та-быс, жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері, дивидендтер, сыйақылар, үтыстар түріндегі табыс, сти-пендиялар және жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша та-бысы жатады.

Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын табысы бо-лып салық шегерімдері сомасына азайтылған табысы табылады. Бұл салықтың сомасы қызметкердің салық жылы ішінде төлем көзінен салық салынатын табысына Салық кодексінде белгі-ленген мөлшерлемелерді қолдану арқылы есептеледі. Жеке та-быс салығын есептеу және үстап қалу уәкілетті мемлекеттік орган тағайындаған тәртіппен үлғаю нәтижесімен ай сайын жүргізіледі.

Салық төлеушілердің төлем көзінен салық салынбайтын та-быстарына мүліктік табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын та-бысы, адвокаттар мен жеке нотариустардың табысы және басқа да табыстар жатады. Осы табыстар бойы жеке табыс салығын есептеу мен төлеу мерзімі Салық кодексінде белгіленген тәртіппен дербес жүзеге асырылады.

Салық заңнамасына сәйкес резидент - салық төлеушілер жеке табыс салығы бойынша уәкілетті мемлекеттік орган тағайындаған арнайы формалар арқылы декларацияны табыс етеді. Мұндай ре-зидент - салық төлеушілерге келесілер жатады:

• төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;

• Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыс-тар алатын жеке тұлғалар;

• Қазақстан Республикасының шегіқен тыс жерлердегі шетел банктерівдегі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;

• Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қар-сы күрес туралы заң актілеріне сәйкес декларация беру жөніндегі міндеттеме жүктелген адамдар;

• Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судья-лар;

• Салық кодексінде көрсетілген, табыстары олар үшін бел-гіленген салық салынбайтын шектен асып кеткен жеке тұлғалар.

Аймақтар бюджеттерін қалынтастыратын негізгі салықтардың бірі болып саналатын салық - ол көлік құралдары салығы. Бұл салықты төлеушілер болып ез құқығында салық салу объек-тілері бар жеке тұлғалар және меншік, шаруашылық жүргізу не-месе оралымды басқару құқығында салық салу объектілері бар занды тұлғалар табылады. Салық салу объектілері ретінде мем-лекеттік тіркеуге жататын және уәкілетті органда есепте түрған көлік құралдары есептеледі. Олардың ішінен жүк көтергіштігі 40 тонна және одан асатын карьерлік автосамосвалдар мен ма-мандандырылған медициналық көлік құралдары салық салу объ-ектілері болып табылмайды.

Салық мөлшерлемелері айлық есептік көрсеткіштермен дви-гатель көлеміне, қуатына немесе жүк көтергіштігіне байланыс-ты және көлік құралдары түрлері бойынша дифференцияланған мөлшерде Салық кодексінде тағайындалған. Осымен қатар, көлік құралдарын пайдалану мерзімі мен автокөлікті шығарған елдерге байланысты түзету коэффициенттері қолданылады. Салық төлеушілер өздерінің салық салу объектілерін, салық мөлшерлемесын және түзету коэффициенттерін негізінде салық кезеңі үшін салық сомасын дербес есептейді.

Әлеуметтік салык бюджеттердің кіріс бөлімінің салық түсім-дері құрамындағы ең маңызды салықтардың бірі болып сана-лады. Бұл салық 1999 жылы осыған дейін әрекеттегі әлеуметтік қорлар үшін төлемдер орнына енгізілген. Әлеуметтік салық төлеушілері болып жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокат-

тар, республиканың резиденттері - заңды тұлғалар және респуб-ликада қызметін тұрақты мекемелер, филиалдар мен өкілдіктер арқылы жүзеге асыратын резидент еместер табылады.

Қазақстан Республикасының заңды тұлғалар - резидент-тер және республикада қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын резидент еместер, сондай-ақ әкімшілік-бас-қарушы және инженер-техник персоналдың шетелдік маман-дары үшін әлеуметтік салық телейтін мөлшерлемелар мөлшері, салықты есептеу мен төлеу тәртібі Салық кодексінде толық тағайынд алған.

Мүлік салығы турашыл нақты салық болып табылады, себебі оның мөлшері салық төлеушінің табысына емес, мүлігінің құнына байланысты. Сондықтан бұл салық мүлікті тиімді пайдалануының қажеттілігіне арналған. Мүлік салығын төлеушілер болып респуб-лика аумағында меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектісі бар заңды тұлғалар мен республика аумағында меншік құқығында салық салу объектісі бар жеке кәсіпкерлер табылады.

Ал бірыңғай жер салығын төлеушілер (белгіленген қажеттілік нормативтер шегінде), жер қойнауын пайдаланушылар (белгі-ленген салық режимнің екінші моделі бойынша жүмыс істейтін-дер), мемлекеттік мекемелер, уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары мен діни бірлестіктер мүлікке салынатын салықты төлеушілер болып табылмайды.

Мүлік салығын салатын объектілер ретінде негізгі құралдар мен материалды емес активтер саналады. Ал жер, көлік құралдары, үкіметтің шешімі бойынша консервацияда түрған негізгі құралдар, жалпыға ортақ пайдаланатын мемлекеттік автомобиль жолдары мен оларға салынған жол құрылыстары, инвестициялық жоба шеңберінде пайдалануға жаңадан еягізілген негізгі құралдар жә-не қайта тұрғызылатын ғимараттар мен құрылыстар түріндегі аяқталмаған құрылыс объектілері, сондай-ақ көрсетілген объек-тілерде монтаждауды талап ететін жабдықтар салық салу объек-тілеріне жатпайды.

Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің салық салу объектілері бойынша салықтық база ретінде бухгалтерлік есеп мәліметтері арқылы анықталатын осы объектілердің орташа жылдың қалдық құны алынады. Салық кодексінде бекітілген мөлшерлемелері пай-далану арқылы салық төлеушілер салық мелшерін дербес есептей-ді және бекітілген тәртіппен бюджетке төлейді.

Мүлік салығын төлеуші ретінде меншік құқығында салық салынатын объектілері бар жеке тұлғаларда есептеледі. Жеке тұлғалардың мүлік салығы салынатын объектісі болып олардың меншік құқығымен тиесілі және кәсіпкерлік қызметте пайдала-нылмайтын келесі объектілер табылады:

• республика аумағындағы тұрғын үй-жайлар, саяжай құры-лыстары, гараждар және езге де құрылыстар, ғимараттар, үй-жайлар;

• республика аумағындағы аяқталмаған құрылыс объектілері қоныстану (пайдалану) кезінен бастап.

Жеке тұлғалар үшін салық базасы ретінде әрбір жылдың қаңтар айының 1 жүлдызындағы жағдай бойынша уәкілетті орган тағайындайтын салық салу объектілерінің құны алы-нады. Салық салу объектілерінің құнын есептеу - Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайды. Салық мөлшерлемелері салық салу объектілерінің құнына байланысты Салық кодексін-де тағайындалған. Мысалы, егерде салык салу объектінің құны 1 000 000 теңгеге дейін болса, онда салық салу объекті құнының 0,1 пайыз мөлшерлемесімен салық төленеді, ал егерде 10 000 000 теңгеден жоғары болса, онда 46 500 теңге + 10 000 000 теңгеден асатын сомадан 1 пайыз мөлшерде салық төленеді.

Салықтыесептеудісалықкезеңініңтамызайының 1 жүлдызына дейін салық органдары іске асырады, ал бюджетке салық төлеу салық салу объектілерінің орналасқан жері бойынша есепті салық кезеңінің қазан айының 1 жүлдызына дейін төленеді.

1992 жылдан бастап қолданылатын жер салығы жерді тиімді пайдалануын қамтамасыз етудің экономикалық механизмі ретінде енгізілген. Салық салу мақсатпен және арналған нысаны мен тиес-ілілігіне байланысты барлық жерлер келесі санаттарға белінген:

• ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер;

• елді мекен жерлері;

• өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер;

• ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер;

• орман қорының жерлері;

• су қорының жерлері;

• сақтаулы қордағы (запастағы) жерлер.

Осы санаттар ішіндегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың, орман мен су қорының және сақтаулы қордағы жерлер салық салуға жатпайды. Ал елді мекен жерлері салық салу мақсатпен екі топқа бөлінген — бірінші топқа түрғын үй қоры, соның ішін-де олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда елді мекен жерлері жатады; екінші топқа түрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлер кіреді.

Жер салығын төлеушілер болып жеке меншік, тұрақты жер пайдалану және бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдала-ну құқықтарында салық салу объектілері бар жеке және заңды тұлғалар табылады. Салық кодексіне сәйкес келесілер жер салығын төлеушілер болып табылмайды:

• бірыңғай жер салығын төлеушілер;

• мемлекеттік мекемелер;

• жер қойнауын пайдаланушылар (салық режимінің екінші моделі бойынша қызмет атқаратындар);

• уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару сала-сындағы түзеу мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;

• Үлы Отан соғысына қатысушылар мен соларға теңестірілген адамдар, мүгедектер, сондай-ақ бала кезінен мүгедектің ата-анасының бірі;

• «Ардақты ана» атағына ие болған, «Алтын алқа» алқасымен наградталған көп балалы аналар;

• діни бірлестіктер.

Жер салығын салу объектісі болып жер учаскесі (ал жер учас-кесіне ортақ үлестік меншік болғанда - жер үлесі) табылады, ал олардың алаңдары салық базасы ретінде есептеледі. Салық ко-

дексіне сәйкес елді мекендердің ортақ пайдалануындағы, ор-тақ пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан, республика Үкіметінің шешімі бойынша консер-вацияланған объектілер орналасқан және инвестициялық жоба-ны іске асыру үшін иемденіп алынған және пайдаланылатын жер учаскілері салық салу объектілері болып табылмайды.

Жер салығын төлеу тәртібі және оның базалық мөлшерлемелері жер түрлері мен пайдалану мақсаттарына байланысты 1 гектарға есептеліп, топырақтың сапасы бойынша сараланған түрде, ал елді мекен жерлеріне салынатын базалық салық мөлшерлемелері алаңның бір шаршы метріне шаққанда елді мекендер түрлері бойынша Салық кодексінде тағайындалған.

Бюджет кодексіне сәйкес салықтық түсімдер құрамына салықтық төлемдерден басқа заңды және жеке тұлғалар төлейтін әр түрлі алымдар, баждар мен төлемақылар кіреді. Олардың ішін-дегі негізгі алымдардың бірі болып саналатын мемлекеттік тіркеген үшін завды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер төлейтін алым табыла-ды. Бұл алымдардың сомасы Үкімет тағайындаған мөлшерлемелер арқылы есептеледі және тіркеуші органға тиісті құжаггарды тап-сырмай тұрып төленеді.

Сонымен қатар, Үкімет тағайындаған мөлшерлемелер арқылы занды және жеке тұлғалар төлейтін тағы да бірқатар алымдар бе-кітілген. Олардың ішінде жылжымайтын мүлікке және онымен жасалатын мәмілелерге құқықтарды мемлекеттік тіркегені үшін алым, радиоэлектрондық құралдарды және жоғары жиіліктегі құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым, механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді, теңіз, езен кемелері мен ша-ғын көлемді кемелерді, азаматтық әуе кемелерін, дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алымдар.

Бюджет кодексіне сәйкес автокөлік құралдарының республи-ка аумағы бойынша жүргені үшін алым келесі шарттар арқылы өндіріп алынады:

• халықаралық қатынастарда жолаушылар мен жүктерді та-сымалдауды жүзеге асыратын отандық автокөлік құрал-дарының Қазақстан Республикасының аумағынан кетуі;

• халықаралық қатынастарда жолаушылар мен жүктерді тасы-малдауды жүзеге асыратын шетел автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасы аумағына келуі немесе кетуі және транзиті;

• ірі көлемді және ауыр салмақты отандық және шетелдік автокелік құралдарының Қазақстан Республикасының ау-мағы бойынша жүруі;

• отандық және шетелдік автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының ақылы мемлекеттік автомобиль жолдары бойынша жүруі.

Бұл алымды төлеушілер болын республика аумағында автокөлік құралдарының жүруін жүзеге асыратын жеке және занды тұлғалар табылады және оның сомасы Үкімет белгілеген мелшерлемелер арқылы есептеліп, рүқсат құжаттарын алғанға дейін төленеді.

Акциондардан алынатын алым алу объектісі болып аук-цион өткізу нәтижелері бойынша анықталған мүлікті немесе мүліктік құқықтар сатудың құны табылады, ал мөлшерлемесі осы сату құнының 3 пайыз мөлшерінде тағайындалған. Алым сомасын төлеушілер дербес есептеп, аукцион өткізгеннен кейін 15 күнтізбелік күннен кешіктермей төлеуге және аукцион өткізгеннен кейін 10 күнтізбелік күннің ішінде салық төлеуші ретінде мемлекеттік тіркеу орны бойынша салық органдарына алым жөнінде декларация тапсыруға тиіс.

Занды және жеке тұлғалар жекелеген қызмет түрлерімен ай-наласу құқығы үшін лицензия беру кезінде Үкімет белгілеген мөлшерлемелер бойынша алым төлеушілер болып табылады. Ал телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдары радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін Үкімет белгілеген мөлшерлемелер арқылы алым төлеушілер болып табылады.

Республиканың жер жөніндегі заңнамаларға сәйкес жер учас-кесінің өтемін төлеп уақытша жер пайдалануға алған жеке және заңды тұлғалар бюджетке жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы төлейді. Осы төлемақы мөлшерлемелері жер салығы мөлшерлемелерінің мөлшерінен темен бекітілмейді, ал төлемақы көлемі есеп-қисаптарда көрсетілген мөлшерлемелері мен жер учас-кесін салық кезеңінде пайдалану мерзіміне байланысты анықталады.

Жер үсті көздерінің су ресурстарын пайдаланатын жеке және заңды тұлғалар жер үсті су көзінен алынған судың, өндірілген электр энергиясының, су көлігімен тасымалдау, балық аулау көлемі және су пайдаланудың басқа да көлемдері объектілер бойын-ша төлемақы төлеушілер болып есептеледі. Бұл төлемақының мөлшерлемелерін облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті өкілді органдары тағайындайды.

Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақыны республика аумағында заң актілерінде белгіленген арнайы табиғат пайдалану тәртібімен қызметін жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар төлейді. Телемақы мөлшерлемелері жыл сайын жергілікті өкілді органдармен тағайындалады, ал оның сомасын салық төлеушілер дербес есептейді және Салық кодексінде бекітілген тәртіппен төлейді.

Сонымен қатар, жануарлар дүниесін және орманды пай-даланғаны үшін, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды, радио-жиілік спектрін, қалааралық немесе халықаралық телефон байла-нысын бергені үшін, кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны мен сыртқы жарнамалар орналастырғаны үшін бюджетке төлемақылар алынады. Осыларды пайдаланатын жеке және заңды тұлғалар төлемақы төлеушілер ретінде саналады, ал мөлшерлемелер мөлшерін Үкімет белгілейді.

Міндетті төлемдердің маңызды бір түрі болып мемлекеттік баж есептеледі. Салық кодексінде берілген анықтама бойынша мемлекеттік баж - ол уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың немесе лауазымды адамдардың зандық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін немесе құжаттарды бергені үшін алынатын мін-детті төлем. Баж төлеушілер болып уәкілетті органдарға немесе лауазымды адамдарға осы қызметтер үшін өтініш жасайтын жеке және занды тұлғалар табылады. Мемлекеттік баждың пайыздық мөлшерлемелері жалпы түрде белгіленген айлық есептік көрсеткіш мөлшері негізге алына отырып есептеледі.

Мемлекеттік баждың ерекше бір түрі - ол консулдық алым. Бұл алым республиканың дипломатиялық өкілдіктері мен консулдық мекемелерінің консулдық іс-әрекеттер жасағаны және заңдық

маңызы бар құжаттарды бергені үшін алынады. Төлеушілер бо-лын осы іс-әрекеттер жасалып, құжаттар берілетін Қазақстан Республикасының азаматтары меи заңды тұлғалары, шетел аза-маттары мен азаматтығы жоқ адамдар, шетелдік заңды тұлғалар табылады. Консулдық алымдардың базалық мөлшерлемелерінің ең төменгі мен жоғары мөлшерін Үкімет белгілейді, ал осы мөлшерлемелер шегінде нақты мөлшерлеме мөлшерін Сыртқы істер министрлігі тағайындауға құқыны. Алымдар консулдық іс-әрекет атқарылғанға дейін төленеді.

Салық төлеушілердің кейбір категориялары үшін Салық ко-дексінде арнаулы салық режимдері қарастырылған. Олар шағын бизнес субъектілеріне, шаруа (фермер) қожалықтарына, ауыл ша-руашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға және кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне арналады. Арнаулы салық ре-жимі екі арнаулы құжат, яғни біржолғы талон және патенті пай-далану арқылы іске асырылады. Осы құжаттарды алу және солар арқылы салықты есептеу мен төлеу тәртібі және басқа да шарттар толығымен Салық кодексінде белгіленген.

Шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимі, төлем кезінен үсталатын салықтарды қоспағанда, әлеуметтік және корпорациялық немесе жеке табыс салықтарын есептеу мен төлеудің оңайлатылған тәртібін тағайындайды. Шаруа (фермер) қожалықтарына арналған арнаулы салық режимі оларға бюджет-пен есеп айырысудың айрықша тәртібін тағайындайды. Ондай тәртіптің негізінде бірыңғай жер салығын төлеу қолданылады және бұл режим акцизделетін өнімдерді өндіру, үқсату және сату жөніндегі қызметті қоспағанда, ауыл шаруашылық өнімдерін ендіру, өзі өндірген өнімдерін үқсату және оларды өткізумен шүғылданатын шаруа (фермер) қожалықтарына бағытталады.

Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға арналған арнаулы салық режимі де патент негізінде бюджетпен есеп айрысудың айрықша тәртібін тағайындайды. Бұл режим жерді пайдалану арқылы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, өзі өндірген өнімді үқсату мен өткізу және толық кезеңді мал мен құс шаруашылығының, ара шаруашылығының ауыл шаруашылық

өнімдерін өндірумен, өзі өндірген өнімдерді ұқсату және еткізумен шұғылданатын заңды тұлғаларға қолданылады. Кәсіпкерлік қыз-меттің жекелеген түрлеріне арналған арнаулы салық режимі ойын бизнесі аумағында, ақшасыз ұтыс ойын автоматтары, боу-линг, картинг, бильярд пен лото ойынын ұйымдастыру бойын-ша қызметтер көрсететін жеке кәсіпкерлердің іс-әрекеттеріне қолданылады. Мұндай кәсіпкерлерге тіркелген жиынтық салық салу негізінде корпорациялық немесе жеке табыс салықтары мен қосымша құн салығын есептеу мен төлеуі женінде оңайлатылған тәртіп тағайындалған.

Қазіргі кезеңде жүріп жатқан салық реформасы салық са-луды оңайлату мен барлық салық төлеушілерге тең шарттар жасауға және де салық әкімшілігін жүргізуді әрі қарай жетілдіру-ге бағытталып отыр. Бұл арада салық жүйесінің жетілдіру бағыты тек қана бюджет кірістерінің өсуін қамту емес, соған қоса ол эко-номика басқарудың әсершіл құралы болуы тиіс. Салық жүйесінін ашықтығын қамтамасыз ету мен мемлекеттің салық төлеушілермен арақатынасын жақсарту салық әкімшілігін жүргізу процесін жетіл-діруді қажет етеді.