63 Kategorie przychodowe

darczych oraz konsumentów na zmiany cen. Reakcje te występują w odniesieniu za- równo do podaży, jak i popytu. Rodzaj (kierunek) oraz siła reakcji zależą od skali zmian, zależności między zmianami cen towarów a ilością nabywanych towarów oraz efektywną (rzeczywistą) wielkością dochodu. Obniżenie ceny przyczynia się do zwiększenia dochodu rzeczywistego, co umożliwia konsumentowi zakup więk- szej ilości tańszego towaru, a to w konsekwencji prowadzi do zwiększenia popytu. Natomiast podwyższenie ceny powoduje zmniejszenie dochodu rzeczywistego, co powoduje spadek możliwej do zakupienia ilości towaru. Ujemny efekt dochodowy, wyrażający się zmniejszeniem popytu na towar, którego cena została obniżona, wy- stępuje w przypadku towaru gorszej jakości. Występowanie efektu dochodowego jest tym silniejsze, im większy jest udział towarów, których ceny wzrastają lub spa- dają w globalnych wydatkach podmiotu. Na ogół zakłada się, że niewielkie zmiany ogólnego poziomu cen (inflacja pełzająca) pobudzają całą gospodarkę.

Motywacyjna funkcja cen jest widoczna zwłaszcza w przypadku pomiaru re- akcji nabywcy towaru na zmianę ceny. Pomiaru tego dokonuje się za pomocą ce- nowej elastyczności popytu Stopień reakcji popytu na zmianę ceny określa się za pomocą współczynnika cenowej elastyczności popytu, który oblicza się, dzieląc procentową (względną) zmianę wielkości popytu na dany towar przez pro- centową (względną) zmianę ceny. Przy wysokiej cenowej elastyczności popytu pro- centowa zmiana wielkości popytu przewyższa procentową zmianę ceny. Zależność tę można zapisać według następującego wzoru:

(3.1)

Ze względu na elastyczność cenową wyróżnia się popyt: elastyczny, nieela- styczny, sztywny, jednostkowy itd.

Reagowanie wielkości podaży na zmiany cen jest określane cenową elastycz- nością podaży którą można obliczyć według wzoru:

(3.2)

Podaż może reagować na zmiany cen w różnym stopniu (w ujęciu procento- wym). Zmiany te mogą mieć charakter proporcjonalny mogą wywoływać relatywny spadek wpływu wielkości podaży na wzrost ceny może wystą- pić relatywnie większa zmiana podaży względem zmiany cen Podaż mo- że wreszcie być względem zmian cen sztywna (jeśli mimo zmian ceny, podaż się nie zmienia) albo bardzo elastyczna (jeśli przy danej cenie podaż ulega dalszemu zwiększeniu). Reakcje podaży na zmiany cen są uzależnione od rodzaju dóbr, któ- rych ceny są zmieniane².

² Zob. np. Z. Dach, Podstawy mikroekonomii, Wydawnictwo Naukowe Synaba, Kraków 1998, s. 33^t7.

Reakcja popytu i podaży na zmiany cenowe stanowi ważne źródło informacji dla podmiotów gospodarczych i jest jednym z przejawów informacyjnej funkcji cen. Funkcja ta umożliwia określenie wielkości przychodów ze sprzedaży oraz po- budzanie podmiotu do działania, zarówno nabywcę, jak i producenta. Poziom ceny informuje nabywcę, o ile zmniejszą się jego zasoby pieniężne, jeżeli dokona zaku- pu produktu. Producenta natomiast informuje, o ile zwiększy się jego przychód w wyniku sprzedaży produktu. Informacyjna funkcja cen jest istotna przy zmianach cen oraz występujących w gospodarce zjawiskach inflacyjnych lub deflacyjnych. Sygnały o zmianach cen dotyczą nie tylko towarów i usług, lecz także zmian kur- sów walutowych (ceny pieniądza zagranicznego), cen kapitału obcego (np. opro- centowanie kredytu), cen ochrony ubezpieczeniowej (np. składki).

Agregacyjna funkcja cen jest związana z ich wykorzystaniem jako miernika wartości. Ceny umożliwiają agregowanie (sumowanie) wartości różnorodnych dóbr, towarów i usług, występujących w różnych jednostkach fizycznych, w celu porównywania nakładów z wynikami, tworzenia planów mikropodmiotów, budowy modeli mikroekonomicznych i makroekonomicznych, które służą do opisu stanu gospodarki oraz budowy prognoz.

:f|| |>|j| f||

Przychód pieniężny

Przychód pieniężny ma podstawowe znaczenie dla kształtowania się zjawisk finansowych. Stanowi on zewnętrzny, pieniężny wyraz skutków działalności gospo- darczej człowieka (podmiotów). W celu określenia treści ekonomicznej przychodu lub inaczej ustalenia, co reprezentuje przychód, konieczne jest poznanie źródeł oraz przyczyn powstawania przychodu, a następnie jego struktury. Przychód jest ściśle związany z innymi kategoriami finansowymi, takimi jak cena czy dochód. Dzięki cenie możliwa jest realizacja przychodu. Osiągany przez podmiot gospodarczy przychód jest narzędziem weryfikacji działalności rynkowej podmiotu, gdyż pocho- dzi on przede wszystkim ze sprzedaży towarów i usług. Znaczenie kategorii przy- chodu pieniężnego wynika także stąd, że umożliwia on pokrywanie kosztów dzia- łalności oraz jest źródłem nadwyżki ekonomicznej w postaci dochodu i zysku.

Z kategorią przychodu pieniężnego wiąże się pojęcie wpływów pieniężnych. Jest to pojęcie szersze, gdyż obejmuje wszystkie wpływy pieniężne, które dany podmiot osiąga niezależnie od ich tytułu oraz treści ekonomicznej, np. wpływy z tytułu zaciąganych pożyczek, odszkodowania i świadczenia ubezpieczeniowe, do- tacje od władz publicznych.

Kategorie dochodowe

_3.3

Kategorie dochodowe

ft A J

Dochód

Z kategorią dochodu wiąże się powstanie ekonomii jako nauki. Przyjmuje się ntanowicie, że powstanie dzieła A. Smitha Badania nad naturą oraz przyczynami bogactwa narodów, które ukazało się w 1776 roku, oznacza narodziny ekonomii politycznej jako nauki. Dzieło to stanowi zwarty wykład o gospodarce, którego głównym przedmiotem jest dochód społeczny, przy czym analiza kategorii dochodu społecznego zmusza do rozważań nad całym gospodarstwem narodowym⁵⁰.

Dochód jest więc podstawową kategorią i wielkością ekonomiczną, stanowią- cą dodatni rezultat zastosowanych w procesie gospodarowania czynników wytwór- czych: ziemi, pracy, kapitału rzeczowego, kapitału finansowego. Powstanie docho- du jest możliwe dzięki przedsiębiorczości człowieka i umiejętnemu połączeniu wy- mienionych czynników wytwórczych.

W ujęciu makroekonomicznym dochód jest nadwyżką ekonomiczną gospoda- rującego społeczeństwa, która stanowi podstawę zaspokojenia potrzeb indywidual- nych i zbiorowych, celów bieżących (konsumpcja) oraz celów rozwojowych (inwe- stycje).

Dochód przyjmuje formę pieniężną, ale jego treścią są towary i usługi, które podmioty systemu gospodarczego, dysponujące funduszami nabywczymi, mogą nabywać.

Dochód stanowi centralną kategorię i oś rozważań teoretycznych wielu dyscy- plin ekonomicznych i społecznych. W zakres tych rozważań wchodzi badanie czyn- ników kształtujących wielkość dochodu, w odniesieniu zarówno do całej gospodar- ki narodowej, jak i jednostki. Zagadnienia teoretyczne związane z kategorią docho- du są przedmiotem zainteresowania makroekonomii i mikroekonomii. Dla nauki finansów kategoria ta jest ważna, dlatego że dochód przyjmuje postać pieniężną, stanowi on jedną z ważnych przesłanek zachowania się podmiotu w sferze pienięż- nej. Analizowane są nie tylko sam dochód osiągany przez podmiot, lecz także mo- tywy, którymi się on kieruje podczas osiągania dochodu, i wreszcie kierunki jego wykorzystania. Należy zwrócić uwagę zwłaszcza na fakt malejącej użyteczności dochodu w miarę jego powiększania.

Inny ważny finansowy aspekt kategorii dochodu jest związany z elastyczno- ścią popytu względem zmian dochodu. Dochodową elastyczność popytu (E_ID), czyli

70 Kategorie finansowe

reakcję popytu na zmianę jednostki dochodu, można określić za pomocą wzoru:

(33)

Zmiany popytu, czyli zmiany zachowań nabywcy, pod względem zmieniające- go się dochodu, mogą być różne ze względu na rodzaj dóbr (dobra wyższego rzędu, dobra niższego rzędu, żywność). Dlatego też współczynnik dochodowej elastycz- ności popytu może być równy 1, mniejszy od 1 lub większy od 1. W pierwszym przypadku przyrost dochodu wywoła identyczną (w ujęciu procentowym) zmianę popytu. W pozostałych dwóch przypadkach reakcja popytu na zmianę dochodu bę- dzie odpowiednio: słabsza, silniejsza niż zmiana dochodu, ale wzrost popytu będzie następował dopóty, dopóki wskaźnik nie osiągnie zera. Może wystąpić także ujemna elastyczność popytu względem dochodu, co oznacza, że wzrost dochodu o 1 % spowoduje spadek popytu o 2 i więcej procent.

Dochód jest też ważną kategorią finansową dla państwa (rządu), gdyż państwo zgłasza popyt na dochód pieniężny potrzebny do finansowania jego funkcji i zadań. Państwo nie jest w stanie wytwarzać dochodu, wobec czego sięga — w drodze przymusu — do dochodów pieniężnych innych podmiotów systemu ekonomiczne- go, a zwłaszcza do dochodów gospodarstw domowych.

W systemie podatkowym dochód jest definiowany jako różnica między przychodami a kosztami ich uzyskania. Podatkowe podejście do kosztów różni się od podejścia ekonomicznego. W koszty uzyskania przychodu wliczane są np. elementy typu dochodowego, takie jak wynagrodzenia, składki na ubezpieczenia społeczne.

Ingerencja państwa w dochody innych podmiotów, dokonywana głównie po- przez podatki, stwarza konieczność rozróżnienia dochodu brutto i dochodu netto lub inaczej dochodu przed opodatkowaniem oraz dochodu po opodatkowaniu.

Dochód po opodatkowaniu to dochód do dyspozycji. W ujęciu makroekonomicz- nym dochód do dyspozycji stanowi sumę dochodów gospodarstw domowych, tj. wynagrodzeń za pracę, pomniejszoną o zapłacone podatki od dochodów i majątku oraz powiększoną o świadczenia z ubezpieczeń społecznych i inne transfery (netto) na rzecz gospodarstw domowych. Dochód do dyspozycji gospodarstw domowych może być przeznaczony na spożycie lub na oszczędności.

Podczas analizy kategorii dochodu głównym kryterium jest źródło dochodu. Rozróżnia się tutaj dwa podstawowe źródła:

1. dochód z pracy,

2. dochód z kapitału (majątku).

Jedną z form występowania dochodu oraz zysku jest dywidenda. Jest ona wy- płacana akcjonariuszom, stanowi więc wynagrodzenie właścicieli majątku przed- siębiorstwa (spółki).

Zysk

Z kategorią dochodu ściśle się wiąże zysk. Z wymienionych wcześniej powo- dów, zysk jest węższą kategorią finansową, a ponadto można ją różnie definiować — głównie ze względu na zakres przedmiotowy. W najszerszym ujęciu występuje zysk ekonomiczny. Stanowi on nadwyżkę przychodów podmiotu nad jego koszta- mi własnymi, znajdującymi odzwierciedlenie w ewidencji. W koncepcji zysku eko- nomicznego nadwyżkę przychodów nad kosztami powiększa się o:

koszt alternatywnego wykorzystania kapitału, ryzyko związane z utratą zaangażowanego kapitału.

Kategoria zysku ekonomicznego jest szersza od kategorii zysku rachunkowe- go (księgowego), chociaż precyzyjne określenie wielkości zysku ekonomicznego napotyka trudności związane z obliczeniem kosztu alternatywnego wykorzystania kapitału i ryzyka utraty kapitału.

Źródłem zysku może być różna działalność człowieka, a podstawowym rodza- jem zysku pozostaje zysk z działalności gospodarczej, a ściślej wytwórczej (towa- ry, usługi). Jednak istnieją również inne źródła zysku, czego przykładem jest zysk kapitałowy. Jest to nadwyżka osiągana przy sprzedaży papieru wartościowego, w który został zainwestowany kapitał.

Zysk spełnia wiele funkcji ekonomicznych. Należy do nich zaliczyć zwłaszcza funkcje:

celu, polegające na tym, że zysk stanowi podstawowy cel działalności go- spodarczej;

wynagrodzenia podmiotu za wykorzystanie w działalności gospodarczej ta- lentu przedsiębiorczości;

źródła finansowania celów podmiotu (inwestycje, premie, dywidendy); motywacyjne (pobudzające), polegające na wyzwalaniu aktywności i przedsiębiorczości podmiotu w celu powiększania masy zysku lub zysku jednostkowego;

• rezerwy finansowej, powstającej z zysku zatrzymanego w przedsiębior- stwie (po zapłaceniu dywidendy).

i« A ę%

Procent

Procent jest dochodem osiąganym z kapitału pożyczkowego. Z ekonomiczne- go punktu widzenia procent jest ceną usługi, świadczonej przez pożyczkodawcę na rzecz pożyczkobiorcy za wypożyczenie pewnej kwoty pieniędzy w określonym

czasie. Jest kosztem operacji finansowej dla tego, kto go płaci, a dochodem dla te- go, kto go pobiera. Procent stanowi ważne kryterium podejmowania decyzji gospo- darczych, gdyż jego poziom wyznacza dolną granicę efektywności projektów. Pod- miot pożyczający kapitał musi osiągnąć zysk przewyższający zapłacony procent, czyli koszt pozyskania kapitału. Procent występuje najczęściej przy udzielanych przez banki kredytach oraz przy wypłacanych przez banki odsetkach z tytułu oszczędności przyjmowanych od klientów. Oprocentowane są także pożyczki za- ciągane przez rząd i samorządy.

Procent występuje w dwóch formach:

1. odsetek od pożyczanego kapitału pieniężnego,

2. dyskonta weksli i innych papierów wartościowych.

Rozróżnia się procent prosty i procent składany (złożony). Różnica polega na odmiennych zasadach kapitalizacji odsetek. W przypadku procentu złożonego odsetki za okres rozliczeniowy powiększają kapitał początkowy, a więc zwiększają bazę oprocentowanego kapitału w następnym okresie.

Z pojęciem procentu wiąże się pojęcie stopy procentowej. Stopa procentowa jest roczną ceną, wyrażoną w procentach, jaką się płaci za pożyczenie pieniędzy.

We współczesnej gospodarce rynkowej występują trzy rodzaje stóp procen- towych:

1. rynkowa stopa procentowa, określana jako nominalna bądź pieniężna sto- pa procentowa; jest ona całkowitą płatnością — wyrażoną w postaci procentu — od udzielonej pożyczki, w skład której wchodzą czysta stopa procentowa, koszt ryzyka inwestycyjnego oraz oczekiwana stopa inflacji;

2. czysta stopa procentowa, jest ona przychodem wyrażonym w procencie, którego można się spodziewać w warunkach braku ryzyka i inflacji;

3. realna stopa procentowa, jest ona różnicą między rynkową stopą procen- tową a stopą inflacji; jest to jedyna miara rzeczywistego kosztu pozyskania kapitału pożyczkowego, a zarazem rzeczywisty dochód pożyczkodawcy.

Poziom stopy procentowej zachęca (lub zniechęca) społeczeństwo do groma- dzenia oszczędności, jak również wpływa na podejmowanie decyzji związanych z lokatą kapitału. Natomiast w przypadku firmy poziom stopy procentowej wpływa bezpośrednio na możliwość pozyskiwania środków pieniężnych i wykorzystania ich na dotychczasową działalność bądź na rozwój firmy.

W praktyce finansowej stopa procentowa jest często identyfikowana z odset- kami. Odsetki stanowią zapłatę za korzystanie z obcych środków pieniężnych w ciągu określonego czasu. Odsetki występują głównie w operacjach bankowych oraz w stosunkach między jednostkami gospodarczymi. Wysokość odsetek zależy zarówno od kwoty kapitału, stopy procentowej, okresu oprocentowania, jak i od sposobu ich naliczania — odsetki proste i odsetki składane.

Renta pieniężna

Specyficzną formą dochodu jest renta pieniężna. Termin ten występuje w róż- ■ych znaczeniach, jednak istota tej kategorii polega na tym, że dochód w formie rent)' jest otrzymywany w długim okresie, regularnie (miesięcznie, rocznie), z róż- lych tytułów, np. ulokowanego kapitału finansowego, wydzierżawionej ziemi. Dprócz renty pieniężnej, występującej realnie w teorii ekonomii, wyróżnia się tzw. rentę konsumenta. Renta konsumenta jest to wielkość hipotetyczna będąca różnicą medzy ceną rynkową, po której nabywca zakupił dane dobro, a ceną, jaką byłby iłonny zapłacić za to dobro, jeśli bardzo chciałby je posiadać. W dalszych rozwa- żaniach rentę konsumenta pomijamy.

Na podstawie kryterium pochodzenia można wyróżnić:

rentę ekonomiczną, rentę z kapitału (odsetki), rentę społeczną.

Renta ekonomiczna to nadwyżka, którą właściciel osiąga z tytułu zastosowa- nia zasobów (czynników wytwórczych) ponad alternatywny koszt ich zastosowa- nia. W ramach renty ekonomicznej rozróżnia się rentę czystą i rentę powszechną. Czysta renta ekonomiczna jest realizowana tylko wtedy, kiedy alternatywny koszt zastosowania danego zasobu (czynnika produkcji) jest równy zeru. Inaczej mówiąc, est to renta z danego zasobu (czynnika produkcji), który nie może mieć żadnego innego zastosowania. Powszechna renta ekonomiczna jest to różnica między ceną zasobu a jego kosztem alternatywnym, gdy ten koszt nie jest równy zeru. Renta ta powstaje wówczas, gdy dany zasób może mieć inne zastosowanie, co przyniesie właścicielowi dochód. Szczególną formą renty ekonomicznej jest renta gruntowa renta różniczkowa). Jest ona realizowana wtedy, gdy rolnik wykorzystuje lepsze warunki glebowe i klimatyczne (renta różniczkowa I), lepiej wykorzystuje ziemię w wyniku dokonanych inwestycji (renta różniczkowa II). Renta gruntowa jest reali- zowana poprzez wyższe przychody (przy niższych kosztach wytwarzania) w sto- sunku do innych producentów rolnych.

Renta z kapitału jest to rodzaj stałego dochodu. Realizuje ją właściciel (ren- tier) tego kapitału, głównie w formie odsetek.

Renta społeczna to dożywotnie świadczenie pieniężne należne pracownikowi po przepracowaniu określonej ustawowo liczby lat i po osiągnięciu wymaganego wieku. Ten rodzaj renty określany jest także jako emerytura lub renta starcza. Spo- łeczny charakter renty wynika stąd, że w okresie aktywności zawodowej pracodaw- ca lub pracownik (albo solidarnie) są zobowiązani do wnoszenia składek ubezpie- czeniowych, które mają stworzyć kapitał na przyszłe potrzeby.

Zakres renty społecznej jest szerszy, gdyż obejmuje ona także rentę chorobo- wą, rentę inwalidzką, rentę rodzinną. Używanie pojęcia renty w stosunku do tych rodzajów dochodów jest uzasadnione wówczas, gdy dochody te opierały się na gro- madzonych składkach. Jest to najbardziej prawdopodobne w odniesieniu do renty rodzinnej. W przypadku renty inwalidzkiej oraz renty chorobowej może się okazać, że korzystające z nich osoby nie były w stanie zgromadzić odpowiedniego kapitału w stosunku do wypłacanych dochodów. W takiej sytuacji renta jest wypłacana, w części lub w całości, z publicznych środków finansowych (budżetu państwa, fun- duszy ubezpieczeń społecznych). W takim zakresie renty mają w istocie charakter świadczeń pieniężnych, a pojęcie renty ma raczej charakter zewnętrzny, tj. stałego i regularnie otrzymywanego dochodu.

!? ćl

Kategorie wydatkowo-kosztowe