6.2 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және азаматтық міндеттерді орындау мерзімдері

Мерзімдер қандай тұлғаның белгілейтініне қарай заңды, шарттық және сот мерзімдері деп бөлінеді.

Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мерзімі – уәкілетті тұлға субъективтік құқықтарын жүзеге асыруға бағытталған қандай да бір әрекеттерді жасау мүмкіндігі болатын уақыттың бір бөлігі (меншік құқығы, авторлық құқық т.б.).

Субъективтік құқықтардың қолданылу мерзімі - уәкілетті тұлға белгілі бір субъективтік құқықтарын жүзеге асыруға шынайы мүмкіндігі болатын уақыт кезеңі (сенімхаттың әрекет ету мерзімі)

Тыйым салатын мерзім - уәкілетті тұлға өзіне тиесілі құқықты жүзеге асырмаған немесе тиісті түрде жүзеге асырмаған жағдайда оны мерзімінен бұрын тоқтату қаупі болатын қатаң шектеулі уақыты бар мерзім (олжаны сақтау мерзімі - 6 ай ҚР АК 245 бабының 4-ші тармағы).

Шағымдану мерзімі - уәкілетті тұлға бұзылған өз құқығын қорғау үшін сотқа шағымданғанға дейін тікелей міндетті тұлғаға талап қою уақыт бөлігі (тұтынушы құқығы бұзылған жағдайда сотқа талап арызын бермес бұрын құқығын бұзушыға талап қоюға құқылы/міндетті).

Кепілдік мерзімі - сатушының немесе дайындаушының көрсеткен мерзімі ішінде тауардың үздіксіз қызмет атқаруын және осы мерзім ішінде анықталған кемшіліктерін ақысыз жоюды қарастыратын уақыт кезеңі (теледидар, шаң сорғыш т.б. берілетін кепілдік мерзімдері).

Жарамдылық мерзімі - нормативтік актілермен бекітілген мерзім ішінде азық-түлік, дәрі-дәрмек, парфюмерлік-косметикалық тауарлар пайдалануға жарамды болатын уақыт кезеңі.

Қызмет мерзімі - дайындаушы кейбір заттар үшін белгілі бір уақыт кезеңі ішінде олардың қалыпты пайдалану мүмкіндігін қарастыратын, сонымен қатар дайындаушы кінәсінен болған кемшіліктерді жоюды қамтитын уақыт кезеңі (киім-кешек т.б.)

Азаматтық құқықтың пайда болу мерзімі - субъективтік азаматтық құқықтың пайда болуы байланыстырылатын мерзім (иелену мерзімі - меншік иесі болып табылмайтын тұлға қозғалмайтын мүлікті ең азы 15 жыл, басқа мүлікті 5жыл бойы адал, ашық, ұдайы иеленген жағдайда ол мүлікке меншік құқығын /иелену мерзімін/ алады - ҚР АК 240 бабы)

Азаматтық міндетті орындау мерзімі - міндеттемелермен

қарастырылған әрекеттерді міндетті тұлғаның жасауға тиісті уақыт кезеңі (заем шарты бойынша қарыз ақшаны қайтаруц мерзімі).

6.3. Талап (талаптың ескіруі) қою мерзімінің түсінігі, маңызы, қолданылуы. Талаптың ескіруі - тұлға құқығының немесе заңмен қорғалатын мүддесінің бұзылуынан туындайтын талаптың қанағаттандырылуы мүмкін болатын уақыт кезеңі. Талап қою мерзімдері және ооларды есептеу тәртібі заңмен көзделеді және оларды тараптардың келісуімен өзгертуге болмайды.

Талап қоюдың жалпы мерзімі 3 (үш) жыл болып белгіленеді. Талап қою мерзімінің өтуі тұлға құқық бұзушылық туралы білген немесе білуге тиіс болған күннен басталады (АК 180 бап) /айрықша жағдай азаматтық кодекс және өзге де заң актілерімен қарастырылуы мүмкін/.

Талаптардың жекелеген түрлері үшін заң құжаттарымен талап қоюдың жалпы мерзімімен салыстырғанда қысқартылған немесе неғұрлым ұзақ арнаулы мерзімдері белгіленуі мүмкін (қысқартылған мерзім: қорлық немесе қорқыту ықпалымен мәміле жасалып, мәмілені жарамсыз деп тануға негіз болып табылатын өзге де мән-жайларды білген немесе білуге тиіс болған күннен бастап талап қою мерзімі – 1 жыл болады ҚР АК 162 бабының 2 тармағы).

Талап қою мерзімінің өтіп кетуіне қарамастан бұзылған құқықты қорғау туралы талапты сот өз қарауына алады. Талап қойғанға дейін талап қою мерзімінің өтіп кетуі соттың талаптан бас тарту туралы шешім шығаруына негіз болады.

Талап қою мерзімінің өтуін тоқтата тұру (АК 182 бабы)

Талап қою мерзімінің өтуі:

1. егер талап қоюға төтенше және бұл жағдайда болмай қоймайтын оқиға (бой бермейтін күш) кедергі жасаса;

2. міндеттемелердің бұл түрін орындау ҚР-сы Президентінің жариялауымен кейінге қалдырылуына байланысты (мораторий);

3. егер талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери бөлімшелер құрамында болса;

4. егер әрекет қабілеттілігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;

5. тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуын тоқтатуға байланысты тоқтатыла тұрады.

Тоқтата тұруға әкеліп соқтырған мән-жайлар тоқтатылған күннен бастап талап қою мерзімінің өтуі одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің қалған бөлігі 6 айға дейін, ал егер қою мерзімі 6-айдан аспаса - талап мерзіміне дейін ұзартылады.

Талап қою мерзімінің өтуіндегі үзіліс (АК 183 бап)

Талап қою мерзімінің өтуі белгіленген тәртіппен талап қою, сондай-ақ міндеткер адамның борышты немесе өзге міндеттерді мойындағандығын дәлелдейтін әрекеттер жасауы арқылы үзіледі.

Үзілістен кейін талап қою мерзімінің өтуі қайтадан басталады; үзіліске дейін өткен уақыт жаңа мерзімге есептелмейді.

Талап қою мерзімін қалпына келтіру (АК 185 бап). Ерекше жағдайларда, талапкердің жеке басына байланысты мән-жайлар (ауыр науқас, дәрменсіз халде болу, сауатсыздық және т.б.) бойынша талап қою мерзімі өтіп кетуінің себебін сот орынды деп таныған кезде, азаматтың бұзылған құқығы қорғалуға тиіс. Егер себепті жағдайлар талап қою мерзімінің соңғы 6 ай ішінде орын алған болса, ал егер бұл мерзім 6 айға тең немесе 6 айдан аз болса - талап қою мерзімінің өтіп кету себептері орынды танылады.

Белгілі бір іс бойынша сот шешімін орындаудан бас тартылуына байланысты заң актілеріне сәйкес талапкердің тап сол іс бойынша жаңа талап қою құқығы пайда болған ретте талап қою мерзімі қалпына келтіріледі және қайтадан өте бастайды.

Талап қою қолданылмайтын талаптар. Талап қою:

1. заң актілерінде көзделгеннен басқа реттерде материалдық емес игіліктер мен мүліктік емес өзіндік құқықтарды қорғау туралы талаптарға;

2. салымшылардың банкіге банктік салымдарды беру туралы талаптарына;

3. азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру туралы талаптарға қолданылмайды. Алайда, талап қою мерзімі өтіп кеткеннен кейін қойылған талаптар талап қойыла бастаған соң 3 жылдан асырмай қанағаттандырылады;

4. егер меншік иесінің немесе өзге заң иеленушінің өз құқығының кез келген бұзылуы иеліктен айыруға байланысты болмаса, олардың осы құқық бұзушылықты жою талабына;

5. заң актілерінде белгіленген реттерде басқа да талаптарға да қолданылмайды.

Тапсырмалар:

- Азаматтық құқықтағы мерзімдердің өзге құқық салаларындағы мерзімдерден айырмашылықтары мен ерекшеліктері неде?

- Азаматтық құқықтағы мерзімдердің түрлерін атап шығыңыз.

- Талап қою ұғымы қашан пайда болды және нені білдіреді?

- АҚШ, Батыс еуропа және кейбір Азия елдерінің заңнамасы бойынша талап қою мерзімін талдап, еліміздің азаматтық заңнамасымен салыстырыңыз.

7 – тарау. Меншік құқығы және өзге де құқықтар (ҚР АК 188-234 баптары)