Қыстаубай Өмірбай Сайынұлы азаматтық құқық

УДК

ББК

Қ

Пікір білдірушілер:

Айдарбаев Сағынғали Жоламанұлы – заң ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің халықаралық құқық кафедрасының меңгерушісі;

Жандарбек Бауыржан Әбілқасымұлы – заң ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің азаматтық құқық, азаматтық іс жүргізу және еңбек құқығы кафедрасының доценті;

Динанов Әлібек Керімбекұлы – заң ғылымдарының кандидаты, Орталық Азия Университетінің доценті.

Қыстаубай Ө.С.

Азаматтық құқық. Оқу құралы. – Астана: ҚазГЗУ, 2011. – 324 б.

ISBN 9965-411-69-7

Оқу құралында еліміздің азаматтық құқықтық заңнамасына негізделген Азаматтық құқық пәні бойынша тақырыптардың қысқаша мазмұны, әр тақырып соңында тапсырмалар, сондай-ақ білім алушылардың білімін тексеретін, нақтылай түсінуге көмектесетін және бақылауға мүмкіндік беретін тестілік тапсырмалар берілген.

Азаматтық құқық пәні бойынша ұсынылып отырған еңбек жоғары оқу орындарының студенттері мен магистранттарына арналады.

Баспаға Қазақ Гуманитарлық Заң Университетінің Оқу-әдістемелік кеңесі ұсынған.

ISBN 9965-411-69-7

© Қыстаубай Ө.С., 2011

Мазмұны

Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (жалпы бөлім)

1 – тарау. Азаматтық құқықтық қатынастарды реттеу

1.1 Азаматтық құқықтың түсінігі ....................................................

1.2 Азаматтық құқықтық қатынастар ...............................................

1.3 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау .......................

2 – тарау. Азаматтық құқықтың субъектілері

2.1 Азаматтар – азаматтық құқықтың субъектілері ретінде..................

2.2 Заңды тұлғалар – азаматтық құқықтың субъектілері ретінде...........

2.3 Мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөліністер азаматтық құқықтың субъектілері ретінде .......................................................................

3 – тарау. Азаматтық құқық объектілері

3.1 Азаматтық құқық объектілерінің түсінігі мен түрлері, оларға сипаттама беру .................................................................................................................

3.2 Қаржылық құралдар азаматтық құқықтың объектілері ретінде..............................................................................................................

3.3 Бағалы қағаздар азаматтық құқық объектілері ретінде .....................

3.4 Азаматтық құқықтың өзге де объектілері .......................................

4 – тарау. Мәмілелер

4.1 Мәміленің түсінігі мен түрлері ......................................................

4.2 Мәміле жарамдылығының жағдаяттары (алғышарттары)...................

4.2 Жарамсыз мәмілелер түсінігі, түрлері және құқықтық салдары .........

5 – тарау. Өкілдік және сенімхат

5.1. Өкілдік түсінігі, белгілері, түрлері ................................................

5.2 Сенімхат түсінігі, түрлері, мерзімдері, тоқтатылуы ..........................

6 – тарау. Мерзімдер. Талап қою мерзімі

6.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің түсінігі және түрлері..................

6.2 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және азаматтық міндеттерді орындау мерзімдері.............................................................................

6.3 Талаптың ескіруі, талап қою мерзімінің түсінігі, маңызы, қолданылуы

7 – тарау. Меншік құқығы және өзге де құқықтар

7.1 Меншік құқығы жөніндегі жалпы ережелер ....................................

7.2 Меншік құқығының пайда болуы және тоқтатылуы .........................

7.3 Ортақ меншік ..............................................................................

8 – тарау. Міндеттемелік құқық

8.1 Міндеттеме ұғымы және оның тараптары .......................................

8.2 Міндеттемені орындау ..................................................................

8.3 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету ...................................

8.4 Міндеттемені тоқтату ...................................................................

9 – тарау. Азаматтық құқықтық жауапкершілік

9.1 Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ұғымы, ерекшеліктері, түрлері ..........................................................................................................

9.2 Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің алғышарттары......................

10 – тарау. Шарт туралы жалпы ережелер

10.1 Шарт ұғымы, шарттан туындайтын қатынастар, шарт еркіндігі, бағасы, қолданылуы, шарт және заңдар .................................................

10.2 Аралас, ақылы және ақысыз, жария, қосылу, алдын ала жасалатын, үшінші жақтың пайдасына жасалатын шарттар........................................

10.3 Шарт жасасу: шарттың елеулі ережелері, нысаны, оферта, акцепт, шарт жасасу тәртібі, шарттың жасасатын жер...............................................

10.4 Шартты өзгерту және бұзу .............................................................

Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (жалпы бөлім) бойынша тестілік тапсырмалар .......................................................

Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (ерекше бөлім)

11 – тарау. Мүлікті (тауарды) меншікке, шаруашылық жүргізуге немесе жедел басқаруға беру жөніндегі міндеттемелер

11.1 Сатып алу-сату туралы жалпы ережелер ........................................

11.2 Бөлшектеп сатып алу-сату шартының ерекшеліктері .......................

11.3 Тауар жеткізілімі шартының ерекшеліктері ....................................

11.4 Келісім шарт жасасу шартының ерекшеліктері ...............................

11.5. Энергиямен жабдықтау шартының ерекшеліктері ..........................

11.6 Кәсіпорынды сату шартының ерекшеліктері ..................................

11.7 Айырбас шарты ..........................................................................

12 – тарау. Рента және өмір бойы асырауда ұстау

12.1 Рента шарты туралы жалпы ережелер ...........................................

12.2 Тұрақты рента шарты .................................................................

12.3 Ғұмырлық рента шарты ..............................................................

12.4 Өмір бойы асырауда ұстау шарты ................................................

13 – тарау. Сыйға тарту шарты

13.1 Сыйға тарту шартының түсінігі, ерекшеліктері .............................

13.2 Қайырмалдық ...........................................................................

14 – тарау. Мүлікті пайдалануға беру жөніндегі міндеттемелер

14.1 Мүлікті жалдау туралы жалпы ережелер ......................................

14.2 Прокат шартының ерекшеліктері .................................................

14.3 Көлік құралдарын жалдау ерекшеліктері ......................................

14.4 Кәсіпорынды жалдау ерекшеліктері .............................................

14.5 Лизинг шарты ...........................................................................

14.6 Тұрғын үйлерді жалдау ерекшеліктері .......................................

15 – тарау. Жұмыс орындау жөніндегі міндеттемелер

15.1 Мердігерлік шарты туралы жалпы ережелер ..............................

15.2 Тұрмыстық мердігерлігінің ерекшеліктері .................................

15.3 Құрылыс мердігерлігінің ерекшеліктері .....................................

15.4 Жобалау және іздестіру, ғылыми зерттеу, тәжірибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарға мердігерлігінің ерекшеліктері ............

16 – тарау. Көлік қатынастарын құқықтық реттеу

16.1 Көлік қатынастарына қатысты негізгі терминдер, көлік құралдарына қойылатын талаптар .......................................................................

16.2 Тасымалдаушының, жүк жөнелтушінің, жолаушының жауапкершілігі ....................................................................................................

16.3 Жүкті тасымалдау шарты.........................................................

16.4 Жолаушыларды тасымалдау шарты .........................................

16.5 Көлік экспедициясы шарты .....................................................

17 – тарау. Ақшалай талапты беріп қаржыландыру (Факторинг) шарты

17.1 Ақшалай талапты беріп қаржыландыру шартының түсінігі, нысанасы (пәні), нысаны...............................................................................

17.2 Тараптардың құқықтары мен міндеттері, жауапкершілігі ............

18 – тарау. Банктік қызмет көрсету міндеттемелері

18.1 Банктік қызмет көрсетудің ерекшеліктері ..................................

18.2 Банктік шот шарты ................................................................

18.3 Ақша аудару туралы шарт .......................................................

18.4 Банк салымы шарты ................................................................

19 - тарау. Есеп айырысу міндеттемелері

19.1 Есеп-айырысу туралы жалпы ережелер .......................................

19.2 Төлемдер мен ақша аударуды жүзеге асыру .................................

20 – тарау. Сақтау міндеттемелері

20.1 Сақтау шартының түсінігі, нысаны, мерзімі, сыйақы мөлшері, тараптардың жауапкершілігі .............................................................

20.2 Затты ломбардта сақтау ерекшеліктері ........................................

20.3 Құндылықтарды банкте сақтау ...................................................

20.4 Көлік ұйымдарының сақтау камераларында сақтау шарты..............

20.5 Ұйымдардың киім ілгіштерінде сақтау ........................................

20.6 Заттарды қонақ үйлерде сақтау ...................................................

20.7 Даулы заттарды сақтау ...............................................................

20.8 Тауар қоймасында сақтау ............................................................

21 – тарау. Сақтандыру міндеттемелері

21.1 Сақтандыру ұғымы, объектісі, нысандары, түрлері .........................

21.2 Сақтандыру құқықтық қатынастарына қатысушылар және өзге де ұғымдар ............................................................................................

21.3 Сақтандыру шартының ұғымы, мазмұны, нысаны .........................

21.4 Сақтандырушыны сақтандыру төлемін жүзеге асырудан босату негіздері ..........................................................................................

21.5 Суброгация ...............................................................................

21.6 Сақтандыру шартын мерзімінен бұрын тоқтату .............................

21.7 Сақтандыру шартының жарамсыздығы .........................................

21.8 Сақтандыру төлемінің мөлшерін анықтау ......................................

22 – тарау. Тапсырма шарты

22.1 Тапсырма шартының түсінігі, мазмұны .........................................

22.2 Тараптардың жауапкершілігі, шартты тоқтату ...............................

23 – тарау. Комиссия шарты

23.1 Комиссия шартының түсінігі ........................................................

23.2 Тараптардың құқықтары мен міндеттері ........................................

24 - тарау. Мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты

24.1 Мүлікті сенімгерлікпен басқару (МСБ) шартының түсінігі, нысаны, субъектіілері, объектілері ....................................................................

24.2 Шарт бойынша жауапкершілік. Шартты тоқтату .............................

25 – тарау. Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) шарты

25.1 Кешенді кәсіпкерлік лицензия шарты: түсінігі және нысаны .............

25.2 Шарттың шектеулі шарттықтары (жағдаяттары) ..............................

25.3 Кешенді кәсіпкерліктің қосымша лицензия шарты ...........................

26 – тарау. Конкурстық міндеттемелер

26.1 Конкурстық міндеттемелердің ұғымы мен түрлері ............................

26.2 Лотереялар, тотализаторлар және өзге де ойындар өткізу ерекшеліктері .....................................................................................

27 – тарау. Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер

27.1 Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме ұғымы мен алғышарттары

27.2 Зиян келтірілгені үшін жауаптылықтың кейбір түрлері.....................

27.3 Азаматтың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу ............

27.4 Моралдық зиянның орнын толтыру ................................................

28 – тарау. Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелер

28.1 Негізсіз баюдан туындайтын міндеттеме ұғымы, түрлері...................

28.2 Қайтарылуға жатпайтын негізсіз байлық .........................................

29 – тарау. Интеллектуалдық меншік құқығы

29.1 Интеллектуалдық меншік құқығы туралы жалпы ережелер ...............

29.2 Авторлық құқық және сабақтас құқықтар .......................................

29.3 Патенттік құқық ..........................................................................

29.4 Селекциялық жетістіктерге құқықтар ..............................................

29.5 Интегралды микротәсім топологиясына құқықтар. Ашылмаған ақпаратты заңсыз пайдаланудан қорғау құқығы ............................................

30 – тарау. Азаматтық айналымға, тауарларға және қызмет көрсетулерге қатысушыларды дараландыру құралдары

30.1 Фирмалық атауға құқықтың түсінігі, әрекет етуі және оны иеліктен алу ..................................................................................................

30.2 Тауар белгісінің түсінігі мен қолданылуы ....................................

30.3 Тауардың шығу жері атауының түсінігі, қолданылуы.....................

31 - тарау. Мұрагерлік құқық

31.1 Мұрагерлік түсінігі, негіздері. Мұраның құрамы, ашылуы, ашылу орны..................................................................................................................

31.2 Мұрагерлер. Мұрадан лайықсыз мұрагерлерді шеттету...................

31.3 Өсиет бойынша мұрагерлік .........................................................

31.4 Заң бойынша мұрагерлік .............................................................

31.5 Мұра алу ...................................................................................

Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (ерекше бөлім) бойынша тестілік тапсырмалар ......................................................

Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (жалпы бөлім)

1-тарау. Азаматтық-құқықтық қатынастарды реттеу

1.1 Азаматтық құқықтың түсінігі (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің /ілгеріде – ҚР АК/ 1-7 баптары)

1.1.1 Құқық салалары жүйесіндегі азаматтық құқық түсінігі, қағидаттары, функциялары

Азаматтық құқық пен өзге сабақтас құқық салаларының арақатынасы. Азаматтық-құқықтық реттеудің нысанасы (пәні) мен әдісі.

Азаматтық құқық дегеніміз – қатысушылардың заңи теңдігіне, шарт еркіндігіне, мүліктік дербестікке, қол сұқпаушылыққа негізделген мүліктік қатынастарды, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Азаматтық құқық реттейтін мүліктік емес жеке қатынастар мүліктік қатынастармен байланысты да байланыссыз да болуы мүмкін. Мысалы, азаматтың ар-намысына нұқсан келтіретін және шындыққа жанаспайтын мәлімет баспасөз ақпарат құралдары бетінде жарық көрсе, азамат бұл ақпаратты жариялаған газет (журнал және т.с.с.) редакциясынан қателік екенін білдіріп кешірім сұрауларын талап ететін болса, бұл мүліктік емес жеке құқығына келтірілген нұқсанды қорғау болып табылады және мүліктік сипатта болмайды, яғни мүліктік қатынастармен байланысты емес. Ал егер, зиян ар-ожданына, қадір-қасиеті мен іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтер тарату арқылы келтірілсе және азамат моральдық зиянды өтеуді талап етсе, моральдық зиянды өтеу ақшалай нысанда болады, яғни мүліктік емес жеке қатынастардың мүліктік қатынастармен байланысты болғанына көз жеткіземіз.

Азаматтық құқықтың қағидаттары:

• қатысушылардың заңи теңдігі қағидаты бойынша азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушы барлық тұлғалар заң алдында да және бір-бірінің алдында да тең болып табылады. Азаматтық құқықтық қатынастардың субъектісі болуы мүмкін мемлекеттің өзі де осы қатынастарда өзге қатысушылармен тең саналады және артықшылыққа ие бола алмайды;

• меншікке қол сұқпаушылық қағидаты бойынша тұлғаны меншігіндегі мүліктен айыруға заңнамамен қарастырылған жағдайларда ғана жол беріледі. Қазақстан Республикасы Конституциясының 26 бабына сай, «1. Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкiн жеке меншiгiнде ұстай алады. 2. Меншiк, оның iшiнде мұрагерлiк құқығына заңмен кепiлдiк берiледi. 3. Соттың шешiмiнсiз ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргiзiлуi мүмкiн»;

• шарт еркіндігі: тұлға шарт бойынша әріптесті дербес таңдайды, тараптар шарт жасасуда және оның жағдаяттарын анықтауда еркін;

• жеке істерге заңсыз қол сұғуға жол бермеу қағидатына сай құқыққа ие тұлға өзінің кәсіпкерлік немесе өзге де заңды істеріне кез келген тұлғаның заңсыз араласуына жол бермеуге құқылы, соның ішінде жария биліктің заңсыз әрекеттерінен қорғануды жүзеге асыра алады;

• азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру, оларды қалпына келтіру және қорғау қағидатына сай құқыққа ие тұлға өзіне тиесілі құқықтарды заңнама шеңберінде жүзеге асыруға және қиындық пен кедергі жасаушыларға тыйым салуға, қорғауды өзі немесе сот арқылы жүзеге асыруға құқылы;

• құқықты теріс мақсатта пайдалануға жол бермеу қағидатына сай құқыққа ие тұлға өзіне тиесілі құқықтар мен заңды мүдделерін, сондай-ақ заңнама шеңберінде қамтамасыз етілген мүмкіндіктерді жүзеге асырған кездерде өзгеге зиян келтірмеуі тиіс, яғни теріс мақсатта пайдаланбауы қажет.

- диспозитивтік қағидатына сай азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылар мәмілелердің бағасын, мазмұны мен мерзімдерін және өздері үшін өзге де қажетті болып табылатын жағдаяттарды өз қалауларына қарай жүзеге асыра алады. Дегенмен, мұндай дербестік пен ынталылық заңнамамен бекітілген императивтік талаптарға қайшы келмеуі қажет.

Азаматтық құқықтың функциялары:

• экономиканың қалыпты жұмыс істеуі мен дамуы үшін жағымды жағдайларды қалыптастыруға бағытталған реттеу функциясы;

• азаматтық құқықтарды құқық бұзушылықтардан қорғауға бағытталған қорғау функциясы. Азаматтық құқықта қорғау функциясы негізінен қалпына келтіру (төлемақы) сипатында болады.

Конституциялық құқық құқық жүйесінің жалпы қағидаттарын, соның ішінде азаматтық құқықтың негізгі бастауларын белгілейді. Конституциялық құқық меншіктің барлық нысандарының теңдігін, оған қол сұғуға болмайтындығын, кәсіпкерлік қызмет еркіндігін және өзге де қағидаттарды анықтайды. Ал, азаматтық құқық бұл қағидаттарды өз нормаларында нақтылай түседі, бекітеді және жүзеге асыруға ықпал етеді.

Әкімшілік құқық мүліктік қатынастарды реттеуі мүмкін, бірақ әкімшілік құқықтың негізгі әдістерінің бірі билік-бағыныштылық қағидаты болғандықтан, тараптар теңдігі мен шарт еркіндігіне негізделген азаматтық құқықтан өзгеше құқықтық қатынастарды реттейді. Дегенмен де, әкімшілік актілер негізінде азаматтық құқықтар мен міндеттер туындауы мүмкін. Мысалы, жергілікті атқарушы органның шешімімен азаматқа мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй немесе жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскесі берілуі мүмкін. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын лицензиялаудың да азаматтық құқықта маңызы бар.

Қылмыстық құқық нормаларына мүліктік сипаттағы қылмыстар үшін қылмыстық жауапқа тартылатын тұлға азаматтық жауапкершілікке де тартылуы мүмкін. Мысалы, өзге адамның мүлкін ұрлау немесе тонау арқылы жасаған қылмысы үшін қылмыскер ұрлаған, тонаған заттың (мүліктің) өзін немесе құнын азаматтық құқық шеңберінде өтеуге, сол сияқты жәбірленушінің өміріне, денсаулығына келтірілген зиянды өтеуге міндетті.

Азаматтық іс жүргізу құқығы азаматтық құқықтан туындайтын талаптардың қарастыру тәртібі, мерзімі мен өзге де ерекшеліктерін белгілейді.

Еңбек құқығы еңбек қатынастарын реттейді және жеке еңбек шарты мен мердігерлік шартынан туындайтын дауларды анықтау мен шешуде азаматтық құқықпен сабақтасуы мүмкін.

Отбасы құқығы да азаматтық құқықпен тығыз байланысты. Себебі, отбасы құқығы азаматтық құқықтың ұғымдық аппаратын (азаматтық құқыққабілеттілік пен әрекет қабілеттілік, шарттарды және т.б.) пайдаланады.

Егер еңбек, отбасылық қатынастарын реттейтін осы салалардың тиісті нормалары болмаған жағдайда, азаматтық құқықтық нормалар қолданылады.

Азаматтық құқықтың нысанасы (пәні) ретінде:

• материалдық игіліктер бойынша туындайтын мүліктік қатынастар;

• материалдық емес игіліктер мен құқықтардан туындайтын мүліктік емес жеке қатынастар табылады.

Азаматтық құқықтың әдісі дегеніміз–қоғамдық қатынастарды бірізділік тәртіпке салатын, реттейтін және қорғайтын құқықтық тәсілдер мен құралдардың жиынтығы.

Азаматтық құқықтық реттеу әдісінің ерекшеліктеріне:

• тараптардың заңи теңдігі;

• тараптар еркінің дербестігі;

• тараптардың мүліктік дербестігі;

• азаматтық құқықтарды қорғау;

• азаматтық құқықтық жауапкершіліктің мүліктік сипатта болуы жатады.

1.1.2 Азаматтық құқық пен азаматтық заңнама

Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын азаматтық заңнаманың негізгі актілері. Халықаралық шарттар мен Қазақстанның азаматтық заңнамасының арақатынасы.

Азаматтық құқық мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы ретінде көрініс табатын болса, азаматтық заңнама осы қатынастарды реттейтін белгілі бір иерархиялық сатыда орналасқан нормативтік құқықтық актілердің жиынтығын құрайды.

Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық актілері туралы» заңының 4-ші бабына сәйкес азаматтық құқықтың қайнар көздерін заңи күшіне қарай былайша орналастыруға болады:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң күшi бар.

2. Конституцияны қоспағанда, өзге нормативтiк құқықтық актiлердiң заң күшiнiң арақатынасы мынадай төмендей беретiн деңгейлерге сәйкес болады:

1) Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзетiн Заңдар:

2) Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдары мен Қазақстан Республикасы Президентiнiң Конституциялық заң күшi бар Жарлықтары;

2-1) Қазақстан Республикасының Кодекстерi;

3) Қазақстан Республикасының Заңдары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлықтары;

4) Қазақстан Республикасының Парламентi мен оның палаталарының нормативтiк қаулылары;

5) Қазақстан Республикасы Президентiнiң нормативтiк жарлықтары;

6) Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң нормативтiк қаулылары;

7) Қазақстан Республикасының министрлерi мен орталық мемлекеттiк органдардың өзге де басшыларының нормативтiк құқықтық бұйрықтары, орталық мемлекеттiк органдардың нормативтiк құқықтық қаулылары және Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтiк қаулылары;

8) мәслихаттардың нормативтiк құқықтық шешiмдерi, әкiмдiктердiң нормативтiк құқықтық қаулылары, әкiмдердiң нормативтiк құқықтық шешiмдерi.

3. Төменгi деңгейдегi нормативтiк құқықтық актiлердiң әрқайсысы жоғары деңгейдегi нормативтiк құқықтық актiлерге қайшы келмеуге тиiс.

4. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтiк қаулылары аталған сатыдан тыс тұрады.

5. Әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер мәслихаттарының нормативтiк құқықтық шешiмдерi, әкiмдiктердiң нормативтiк құқықтық қаулылары мен әкiмдерiнiң нормативтiк құқықтық шешiмдерiнiң сатысы Қазақстан Республикасының Конституциясымен және жергiлiктi мемлекеттiк басқару туралы заң актiлерiмен белгiленедi.

6. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң нормативтiк қаулылары тек Қазақстан Республикасының Конституциясына ғана негiзделедi және барлық өзге нормативтiк құқықтық актiлер оларға қайшы келуге тиiс емес. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілеріне қарағанда халықаралық құқық нормалары басымдылыққа ие.

Жалпы ережеге сай, азаматтық заңнаманың кері күші болмайды және ол қолданысқа енгеннен кейін туындайтын қатынастарға қолданылады.

Егер, заң актісінде тікелей көрсетілмесе, азаматтық заңнама Қазақстан Республикасы аумағында қолданылады.

1.1.3 Азаматтық заңнаманың уақытқа қарай қолданылуы Азаматтық заңнаманың ақтаңдақтарын толтыру. Азаматтық заңнаманы түсіндіру. Азаматтық құқық жүйесіндегі әдет-ғұрып, іскерлік айналым әдеттері.

Жалпы ереже бойынша, азаматтық заңнама Қазақстан Республикасы аумағында тұратын/орналасқан барлық тұлғаларға қолданылады.

Азаматтық құқықтың қайнар көздерін қолданбастан бұрын оларды түсіндіру қажет. Түсіндіру – олардың шынайы мазмұнын анықтау, білу.

Азаматтық құқықта заң ұқсастығы және құқық ұқсастығы қолданылады. Заң ұқсастығы – заңдармен, тараптардың келісімімен немесе іскерлік айналым әдеттерімен реттелмеген қатынастарға ұқсас қатынастарды реттейтін нормаларды қолдану. Мұндай нормалар болмаған жағдайда тараптардың құқықтары мен міндеттері азаматтық заңнаманың жалпы негіздері мен мәнін еске ұстай отырып анықталады (құқық ұқсастығы). Әдет-ғұрып нормалары Қазақстан Республикасы азаматтық заңнамасына қайшы келмейтін болса, қолданылуы мүмкін, қайшы келген жағдайда, ҚР азаматтық заңнамасының нормалары қолданылады. Мысалы, әдет-ғұрып нормаларына сай мұрагерлік бойынша ата-ана меншігіндегі мүлік үйдің ең кенжесіне қалады (өтеді), ата-ана қолынан өзге ұлдары еншісін, ал қыздары жасауын алады. Ал, кезінде еншісін алған ұлы немесе жасауын алған қызы әкесі және/немесе шешесі қайтыс болып және ешкімге өсиет қалдырмаған болса, заң бойынша мұрагерлікпен өз үлес/тер/ін талап ететін болса, қолданыстағы заңнамамызға сай оның /олардың/ талабы орынды болып саналады.

Тапсырмалар:

1. Пән не себептен азаматтық құқық атауына ие?

2. Азаматтық құқық пен өзге де сабақтас құқық салаларының ұқсастықтары мен айырмашылықтары қандай?

3. Азаматтық құқық пен азаматтық заңнама ерекшеліктері неде?

4. Азаматтық құқық пен өзге құқық салалары қағидаттарының айырмашылықтары қандай?

1.2 Азаматтық құқықтық қатынастар (ҚР АК 1 бабы)

1.2.1 Азаматтық құқықтық қатынас ұғымы мен ерекшеліктері

Азаматтық құқықтық қатынастар дегеніміз – азаматтық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар. Азаматтық құқықтық қатынастардың ерекшеліктері:

– азаматтық құқықтық қатынастардың қатысушылары дербестікке, мүліктік оқшаулыққа және заңи теңдікке ие;

– азаматтық құқықтық қатынастың туындауына әкеп соғатын негізгі заңи фактілер болып мәмілелер, яғни құқықтық қатынас қатысушыларының ерікті еркін білдіру актілері табылады;

– қатысушылар құқықтық қатынас мазмұнын дербес анықтау мүмкіндігіне ие (шарт еркіндігі);

– азаматтық құқықтар бұзылған және азаматтық міндеттер орындалмаған жағдайда, құқықтық кепілдіктер мен жауапкершілік мүліктік сипатта болады;

– бұзылған азаматтық құқықтарды қорғау негізінен алғанда сот тәртібімен жүзеге асырылады.

1.2.2 Азаматтық құқықтық қатынастың құрылымы: субъектілері, объектілері, мазмұны

Азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері дегеніміз – нақты азаматтық құқықтық қатынасқа қатысуына байланысты азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие болатын тұлғалар. Оларға жататындар:

– жеке тұлғалар;

– заңды тұлғалар;

– мемлекет;

– әкімшілік – аумақтық бөліністер.

Егер азаматтық құқықтық қатынастың қатысушылары құқыққа ие болса – несие беруші, ал міндет атқаратын тұлға болса – борышқор деп аталады. Әдетте азаматтық құқықтық қатынастың әрбір қатысушысы бір мезгілде несие беруші де борышқор да бола береді. Мысалы, сатып алу – сату, айырбастау шарттарында екі тарап та бір мезгілде құқықтарға да міндеттерге де ие болады.

Азаматтық құқықтық қатынас объектілері дегеніміз – құқықтық қатынасты туындататын және қатысушылары құқықтар мен міндеттерге ие болатын материалдық немесе материалдық емес игіліктер және құқықтар. Азаматтық құқықтық қатынастардың объектілеріне заттар (оның ішінде, ақша, бағалы қағаз), өзге де мүлік (оның ішінде, мүліктік құқықтар), жұмыстар, қызметтер, қаржы құралдары, интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелері, өзге де материалдық және материалдық емес игіліктер мен құқықтар жатады.

Азаматтық құқықтық қатынастың мазмұны дегеніміз – азаматтық құқықтық қатынас субъектілерінің субъективтік азаматтық құқықтары мен міндеттері. Субъективтік құқық – құқықтық нормалармен қарастырылған құқыққа ие тұлғаның жүзеге асыруы мүмкін жүріс-тұрысының өлшемі. Әдетте, бұл мүмкіндік үш элементті қамтиды:

- өзінің жүріс-тұрыс мүмкіндігі (мысалы, меншігіндегі затты иесінің пайдалануы);

- белгілі бір жүріс-тұрысты міндетті тұлғалардан талап ету құқығы (мысалы, меншік иесінің өз мүлкін пайдалануда үшінші тұлғалардың кедергі жасамауын талап етуі);

- субъективтік құқықты қорғау мүмкіндігі:

а) өзін-өзі қорғау – мысалы, автокөлігіне сигнализация орнату, үйінің есігін құлыптауы т.с.с;

ә) жедел әсер ету шараларын қолдану (өкілетті мемлекеттік органдарға шағымданбай-ақ тікелей әсер ету, мысалы, қарызы үшін борышқордың затын ұстап қалу, электрэнергиясын беруді тоқтатып қою және т.б.);

б) мемлекеттік күштеу шараларын қолдану (сот арқылы өндіріп алу).

Субъективтік міндет – құқықтық нормалармен бекітілген міндетті тұлғаның қажетті жүріс-тұрысының өлшемі. Субъективтік міндет субъективтік құқық сияқты үш элементтен тұрады:

- құқыққа ие тұлғаның заңды әрекеттеріне кедергі жасамау міндеті;

- құқыққа ие тұлғаның заңды талаптарын орындау міндеті;

- құқыққа ие тұлғаның қолданатын заңды шараларын қабылдау міндеті.

1.2.3 Азаматтық құқықтық қатынастардың түрлері

Құқыққа ие және міндет атқаратын тұлғалардың өзара байланысының сипатына қарай құқықтық қатынастар абсолюттік және салыстырмалы болып бөлінеді.

Абсолюттік құқықтық қатынаста құқыққа ие нақты тұлғаның субъективтік құқығына анықталмаған міндетті тұлғалардың міндеті сай келеді. Мысалы, меншік иесінің өз затын пайдалану, иелену және билік ету құқығына өзге барлық тұлғалардың кедергі жасамау, рұқсатсыз пайдаланбау міндеті қарсы тұрады.

Салыстырмалы құқықтық қатынаста құқыққа ие тұлғаның белгілі субъективтік құқығына міндетті тұлғаның нақты міндеті сай келеді. Мысалы, заем шарты бойынша (заем беруші) қарызды алған тұлғадан (заемшыдан) ғана талап етуге құқылы.

Азаматтық құқықтардың көлеміне қарай құқықтық қатынастар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді.

Мүліктік қатынастар материалдық игіліктер жөнінде және мүліктің нақты тұлғада болуында немесе бір тұлғадан өзге тұлғаға ауысуына байланысты туындайды.

Мүліктік емес қатынастар материалдық емес игіліктер мен құқықтар (ар-намыс, абырой, іскерлік бедел, өмір, денсаулық, шығармаға авторлық құқығы және т.б.) жөнінде туындайды. Бұзылған (нұқсан келтірілген) мұндай құқықтарды қорғау үшін мүліктік шаралармен (моралдық зиянды өтеу) қатар, мүліктік емес сипаттағы шаралар да қолданылады. Мысалы, авторлықты тану; іскерлік беделге нұқсан келтірген және шындыққа сай келмейтін жарияланған мақаланы жария жоққа шығару және т.б.

Азаматтық құқықтық қатынастар құқыққа ие тұлғаның мүдделерін қанағаттандыру тәсіліне қарай заттық және міндеттемелік құқықтық қатынастар ретінде де бөлінеді.

Заттық құқықтық қатынастар мүліктік қатынастардың статикасын білдіреді және құқыққа ие тұлғаның әрекеттерімен жүзеге асады. Мысалы, меншік құқығындағы затты иелену, пайдалану, билік ету.

Міндеттемелік қатынастар мүліктік қатынастардың динамикасын реттейді, яғни затты беру, жұмысты орындау, қызметті көрсету жөніндегі қатынастарда көрініс табады.

Қатысушылар арасындағы құқықтар мен міндеттерді бөлуге қарай жәй және күрделі қатынастар да азаматтық құқықта кездеседі.

Азаматтық құқықтық қатынастардың басым көпшілігі күрделі болып келеді, себебі, екі тарапта да (әр қатысушы да) өзара байланысты құқықтар мен міндеттер (сатып алу-сату, айырбас шарттары және т.б.) болады.

Жәй қатынаста бір тарапта құқық, ал екінші тарапта міндет ғана болады. Мысалы, заем шарты.

Тапсырмалар:

1. Азаматтық құқық реттейтін құқықтық қатынастар мен өзге де сабақтас құқық салаларындағы қатынастардың ұқсастықтары мен айырмашылқтарын анықтаңыз.

2. Азаматтық құқықтық қатынастардың түрлерін талдап, құқықтық баға беріңіз.

3. Заттық қатынастар мен міндеттемелік қатынастарға мысалдар келтіріңіз.

Тақырып бойынша ұсынылатын қосымша нормативтік құқықтық актілер тізімі:

1 «Сот тәжірибесінде жеке тұлғалардың және заңды тұлғалардың ар-намысы мен абыройын және іскерлік беделдігін қорғау жөніндегі заңдылықты қолдану туралы» ҚР Жоғарғы Сотының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы № 6 нормативтік қаулысы (Пленумның 1998 жылғы 15 мамырындағы № 5 қаулысымен және 2004 жылғы 18 маусымдағы № 10 нормативтік қаулысымен өзгертулер енгізілген).

2 «Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы» ҚР Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 21 маусымдағы № 3 нормативтік қаулысы (2003 жылғы 20 наурыздағы № 3 нормативтік қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген)

1.3 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғау (ҚР АК 8-11 баптары)

1.3.1 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру түсінігі мен тәсілдері

Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру дегеніміз – құқыққа ие тұлғаның құқық мазмұнын құрайтын мүмкіндіктерін жүзеге асыруы.

Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру тәсілдері:

– нақты тәсіл бойынша құқықтық нәтиже туындамайды, яғни ол құқықтық нәтижеге әкеліп соқтырмайды, (мысалы, адамның киім киюі, ауыстыруы, автокөлігін өзінің пайдалануы және т.б.)

– заңи тәсіл бойынша құқықтық салдар туындайды (мысалы, затты (мүлікті) сату, айырбастау арқылы меншік құқығының ауысуы)

Азаматтық құқықтық қатынастың қатысушысы өзіне тиесілі құқықты өзінің немесе өкіл арқылы жүзеге асыруы мүмкін.

Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру қағидаттары:

• диспозитивтік қағидат;

• құқықты еш кедергісіз жүзеге асыру;

• заңдылық қағидаты;

• адал және ақылға қонымды жүзеге асыру.

1.3.2 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру шегі, қорғау

Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру шегі дегеніміз – тұлға өзіне тән құқықтарды жүзеге асырған кезде, пайдаланған кезеңде өзге тұлғаға зиян келтірілмеуі, яғни құқығын теріс мақсатта пайдаланбауы. Азаматтық құқықтар нақты жағдайларға байланысты заңмен ғана шектелуі мүмкін:

– субъективтік шектер (мысалы, азаматтың әрекет қабілеттілігін шектеу, әрекет қабілеттілігін жоқ деп тану және т.б.);

– уақыттық шектер (талап қою мерзімі, кепілдік мерзімі, пайдалану мерзімі және т.б.);

– экономикалық шектер (рыноктағы басымдылық жағдайын пайдалануға шек қою);

– әлеуметтік шектер (құқықты теріс мақсатта пайдалануға тиым салу).

Азаматтық құқықтарды қорғау:

• Қорғануға құқық дегеніміз – құқыққа ие тұлғаның субъективтік құқығының сипатына сай келетін, заңи бекітілген құқық қорғаудың арнайы шараларына жүгіну мүмкіндігі.

Қорғануға құқық мазмұны:

• өзіндік қорғану (тұлға өзіне тиесілі құқықтарды өзі қорғау үшін қолданатын нақты шаралар)

• жедел әсер ету шаралары (құқыққа ие тұлғаның құқықтары бұзылған жағдайда құқық бұзушыға қолданатын заңи шаралар)

• мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары (өкілетті мемлекеттік органдар қолданады).

Тапсырмалар:

1. Азаматтық құқықтармен қатар өзге де құқықтарды жүзеге асыру дегенді қалай түсінесіз? Мысалдар келтіріңіз.

2. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру шектері нені білдіреді?

3. Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері қандай?

2-тарау. Азаматтық құқықтың субъектілері

2.1 Азаматтар – азаматтық құқықтың субъектілері ретінде (ҚР АК 12-32 баптары)

2.1.1 «Азаматтар» және «жеке тұлғалар» ұғымдарының арақатынасы. Азаматтық құқыққабілеттілігінің түсінігі, басталуы мен аяқталуы. Құқыққабілеттілікті шектеу.

«Жеке тұлға» ұғымына Қазақстан Республикасының азаматы, шет ел азаматы және азаматтығы жоқ тұлға кіреді. Бұл үш категорияға жататын адамдардың қай-қайсысы болмасын жекеше немесе көпше түрде жеке тұлға ұғымын білдіреді. Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасы «азаматтар» терминін қолдану арқылы жеке тұлға (яғни, Қазақстан Республикасының азаматы, шет ел азаматы және азаматтығы жоқ тұлға) ұғымын (тікелей көзделген жағдайлардан басқа ретте) қамтиды.

Азаматтардың құқық қабілеттілігі – азаматтардың азаматтық құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілеті, делінген ҚР Азаматтық кодексінде. Дегенмен, біздің пікірімізше құқыққабілеттілік – қабілет емес, мүмкіндік болса керек. Яғни, заңнамамен бекітілген азаматтық құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару мүмкіндігі және бұл мүмкіндік заңнамамен кепілдік етіле отырып, азаматтың туылған сәтінен басталады. Азаматтың құқық қабілеттілігінің негізгі мазмұнын азаматтың Қазақстан Республикасы аумағында да, одан тыс жерлерде де мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға; республика аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналысуға; дербес өзі немесе өзге азаматтармен және заңды тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құруға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге қатысуға; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығын алуға; материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары болады.

Азаматтың құқық қабілеттілігі дүниеге келген (туылған) сәтінен басталады және оның қайтыс болуымен тоқтатылады.

Азаматтың құқық қабілеттілігін шектеу заңнамамен қарастырылған тәртіп, мерзім және жағдайларда орын алуы мүмкін. Мысалы, сот үкімімен бас бостандығынан айырылған адамның құқық қабілеттілігінің мазмұнын құрайтын құқықтары мен заңи бостандықтары шектелуі мүмкін, соның ішінде, қылмыстық жаза мерзімі аяқталмай кез келген елді мекенді және өзге мемлекеттерді еркін кезіп жүре алмайды және т.б.

2.1.2 Азаматтардың әрекет қабілеттілігі мен оның түрлері. Әрекет қабілеттілікті шектеу және жоқ деп тану. Қорғаншылық пен қамқоршылық.

Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз – азаматтың өз әрекеттері негізінде азаматтық құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілеті. Азаматтардың әрекет қабілеттілігін үш түрге бөлуге болады.

- он төрт жасқа дейінгі әрекет қабілеттілік бойынша азамат жасына сай келетін ұсақ тұрмыстық мәмілелерді жасауға құқылы. Мысалы, бес жасар бала дүкеннен балмұздақ сатып алатын болса, мәміле оның жасына сай келеді деп танылады және жарамды болып саналады.

- он төрт пен он сегіз жас арасындағы азаматтар өздерінің табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері жасаған интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік етуге, сондай-ақ ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасасуға құқылы. Жеткілікті негіздер болған жағдайда олардың заңды өкілдері (ата-анасы немесе асырап алушысы не қорғаншысы, қамқоршысы) олардың табыстарына билік ету құқығын шектеуге немесе ол құқықтан айыруға құқылы. Мысалы, осы жастағы азамат өз табысын мақсатсыз және тиімсіз, яғни, спирт ішімдіктерін алып ішуде немесе сол сияқты пайдасыз нәрселерге жұмсауда болса, онда ата-анасы шектеу қоюға құқылы.

- он сегіз жастан бастап толық әрекет қабілеттілік танылады. Толық әрекет қабілеттілігі бар азамат кез келген азаматтық құқықтық қатынастарға қатыса алады, мәмілелерді жасауға құқылы.

Кәмелетке толмаған адамды толығымен әрекетке қабілетті деп жариялау (эмансипация) үшін жасы он алтыға толған адам, егер еңбек шарты бойынша кәсіпкерлік қызметпен айналысқысы келсе заңды өкілдерінің (ата-анасының, асырап алушысының немесе қамқоршысының) келісімімен (рұқсатымен) айналыса алады, яғни мұндай азамат толығымен әрекетке қабілетті деп жариялануы мүмкін. Эмансипация қорғаншылық және қамқоршылық органының шешімі немесе сот шешімі бойынша жүргізіледі.

Егер азамат спирт ішімдіктеріне және/немесе есірткі заттарға салыну нәтижесінде өз отбасын ауыр материалдық жағдайға ұшырататын болса, мүдделі тұлғалардың арызы бойынша сот мұндай азаматтың әрекет қабілеттілігін шектеулі деп тануы мүмкін. Оған және оның мүлкіне қамқоршы тағайындалады.

Егер азамат ақыл-есі кемдігі немесе жүйке ауруына шалдығуы салдарынан өзінің не істегенін білмесе және оған жауап бере алмаса, мүдделі тұлғалардың арызы бойынша сот мұндай азаматтың әрекет қабілеттілігі жоқ деп тануы мүмкін. Оған және оның мүлкіне қорғаншы тағайындалады.

Егер азамат ішімдік ішуінен, есірткі заттарды пайдалануынан тиылса немесе оның ақыл-есі медициналық қорытындыға сай дұрысталса, сот алдыңғы шешімдерінің күшін жоюы мүмкін.

Мына жағдайларда:

- он төрт жасқа дейінгі азаматтың ата-анасы қайтыс болса;

- он төрт жасқа дейінгі азаматтың ата-анасы ата-аналық құқықтарынан айрылса;

- азаматтың әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылса, қорғаншылық тағайындалады.

Егер:

- он төрт пен он сегіз жас арасындағы азаматтың ата-анасы қайтыс болса;

- он төрт пен он сегіз жас арасындағы азаматтың ата-анасы ата-аналық құқықтарынан айрылса;

- азаматтың әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылса, қамқоршылық тағайындалады.

Қорғаншылық және қамқоршылық органы ретінде жергілікті атқарушылық органы (әкімдік) табылады.

2.1.3 Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану немесе өлді деп жариялаудың тәртібі, алғышарттары мен құқықтық салдары

Егер азаматтың тұрғылықты тұратын жерінде бір жыл бойы ол туралы ешқандай деректер болмаса, мүдделі тұлғалардың (ата-анасы, кәмелетке толған балалары және с.с.) арызы бойынша сот оны хабар-ошарсыз кетті деп тануы мүмкін. Хабар-ошарсыз кетті деп танылған адамның мүлкіне сот шешімінің негізінде қорғаншылық белгіленеді.

Егер азаматтың тұрғылықты тұратын жерінде (яғни, бейбітшілік уақытта) үш жыл бойы ол туралы ешқандай деректер болмаса немесе соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен әскери қызметші немесе өзге адам соғыс қимылдары аяқталған күннен бастап кемінде екі жыл өткеннен кейін, ал егер ол өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты деп жорамалдауға негіздер болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз жоғалып кеткен адамды, мүдделі тұлғалардың арызы бойынша сот өлді деп жариялауы мүмкін.

Сот шешімінде нақты күн көрсетілмесе, оның заңды күшіне енген күні, азаматтың өлген күні болып есептеледі.

Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану және өлді деп жариялау, мұндай адамның мүлкіне қорғаншылық тағайындау, сондай-ақ оның өзге де мүліктік және мүліктік емес игіліктері мен құқықтарын қорғау және жүзеге асыру үшін қажет. Жоғалған адамның меншігінде мүлкі болуы мүмкін. Мысалы, сенімхат берілмеген автокөлікті иесінен өзге адамдардың жүргізуіне болмайды. Отбасылық қатынастарды да құқықтық реттеу қажеттігі туындауы мүмкін. Мысалы, жоғалып кеткен адамның жұбайы жолдасынан үміт үзіп, басқа адамға тұрмысқа шыққысы келеді. Бір адаммен заңды некеде тұрған кезінде бұған жол берілмейді. Егер де азаматты өлді деп жариялау жөніндегі сот шешімі болса, мұрагерлік құқығы бойынша мұра ашылады, оған тиесілі мүліктің тағдырын заң тұрғысынан шешу, сондай-ақ қажеттілік болса некені тоқтатып тұрмысқа шығу немесе үйлену (жаңадан некеге тұру) мүмкіндіктері туындайды.

Өлді деп жарияланған адам тірі оралған немесе оның тұрған жері белгілі болған жағдайда, сот алдыңғы шешімінің күшін жояды. Мұндай азаматтың өзге тұлғаларға тегін өткен және сақталған мүлкін өзіне қайтарып алу құқығы бар.

Өлді деп жарияланған азаматтың тірі екенін білген және оның мүлкін ақылы мәмілелер арқылы алған азаматтар болса, оған мүлкін, мүлкі болмаса оның құнын қайтаруға міндетті.

Өлді деп жарияланған адамның мүлкін иеліктен шығарушы адам да оның тірі екенін білген болса, мүлікті қайтарып беру немесе оның құнын өтеу міндетінен босатылмайды.

Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкі мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өтіп және сатылып кеткен болса (яғни өсиет және заң бойынша мұрагерлері болмай, мұра иесіз деп танылған болса), азаматты өлді деп жариялау туралы сот шешімінің күші жойылғаннан кейін оған мүліктің құны төленетін күнгі нарықтық бағасы бойынша сомасы қайтарылады.

Тапсырмалар:

1. «Жеке тұлға» мен «Азамат» ұғымдарының арақатынасын анықтаңыз.

2. Жеке тұлға мен заңды тұлғаның ұқсастықтары мен айырмашылықтары қандай?

3. Азамат пен заңды тұлғаның құқыққабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары неде?

2.2 Заңды тұлғалар – азаматтық құқықтың субъектілері ретінде (ҚР АК 33-114 баптары)

2.2.1 Заңды тұлғаның ұғымы, белгілері және құрылу мақсаты

Азаматтық құқықтың субъектілері ретінде жеке тұлғалармен қатар, заңды тұлғалар да бола алады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (ілгеріде – ҚР АК) 33-ші бабына сай, меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады.

Заңды тұлғаның пайда болуына қатысты теориялар да жеткілікті. Солардың қатарында, К.Савиньидің «жалған теориясы», Гиркенің «шындық теориясы», кеңес заманының ғалымы А.Венедиктовтың «ұжым теориясы» бар. Осылардың арасынан әлі күнге дейін өміршеңдігін көрсетіп келе жатқан «жалған теория» мен «шындық теориясы». Савиньидің жалған теориясы бойынша адамда болатын өмір мен денсаулық заңды тұлғаға тән емес және заңды тұлғаны көру, есту, сезіну мүмкін болмайды. Ал Гиркенің шындық теориясының негізгі мазмұны бойынша заңды тұлға шынайы құбылыс, себебі, заңды тұлғада жұмыс істеп табыс тауып, сондай-ақ білім алып, денсаулығын түзеп жатқан және т.с.с. құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғалар жеткілікті және оны жоққа шығару мүмкін емес.

Заңды тұлғаның құрылу мақсаты болып:

• азаматтық айналымға қатысу үшін мүлікті орталықтандыру мен оқшаулау;

• заңды тұлғаның өз міндеттемелері бойынша дербес жауапкершілікте болуы негізінде құрылтайшылардың (қатысушылардың) кәсіпкерлік тәуекелін азайту;

• заңды тұлғаның (негізінен коммерциялық ұйымдардың) жарғылық капиталының төменгі мөлшерін заңнамамен бекіту арқылы құрылтайшылардың (қатысушылардың) мүліктік мүдделерін қамтамасыз ету табылады.

Заңды тұлғаның белгілері:

• ұйымдастық бірлігі - қызмет мақсаттарына жету үшін заңды тұлға біртұтас ұйым ретінде қарастырылады. Бұл ұйымдастық бірлік құрылтай құжаттарында бекітілген заңды тұлға органдарының жүйесінен, олардың құзыретінен, өзара қатынастарынан, заңды тұлғаның қызмет мақсаттарынан көрініс табады. Егер заңды тұлғаның құрылтай құжатында (жарғысында) өзгеше көзделмесе оның атынан азаматтық айналымға атқарушы органы қатысады. Мысалы, оқу орны (орта, орта кәсіптік және жоғары оқу орындары) атынан директоры, ректоры қатысады.

• оқшау мүлкінің болуы - заңды тұлғаның азаматтық айналымға қатысуы үшін қажет болып табылатын өзіне тиесілі мүлкінің болуы. Заңды тұлғаның мүлкі меншік құқығында, шаруашылық жүргізу құқығында немесе жедел басқару құқығында болуы ықтимал. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Дербес баланс міндеттемелік құқығына негізделген, мысалы, акционерлік қоғамдарда, шаруашылық серіктестіктерде, өндірістік кооперативтерде болса, смета – заттық құқыққа негізделіп құрылатын мемлекеттік кәсіпорын мен мелекеттік мекеме сияқты заңды тұлғаларға тән.

• дербес мүліктік жауапкершілік. Жалпы қағидат бойынша, заңды тұлға міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі бар мүлкімен жауап береді. Дегенмен, меншік иесі тарапынан қаржыландырылатын мекемелер мен қазыналық кәсіпорындар несие берушілер алдында өздеріндегі ақшалай қаражатпен ғана жауап береді, ал қалған міндеттеме меншік иесі (ҚР АК 104-4, 207-3 баптары бойынша) тарапынан (субсидиялық, яғни қосымша жауапкершілікте) өтеледі.

• азаматтық құқықтар мен міндеттерге өз атынан дербес ие болу, сотта талапкер мен жауапкер болу. Заңды тұлға өз басшысы немесе құрылтайшысы немесе мемлекет атынан емес, тек қана өз атынан әрекет етеді. Жалпы ережеге сай, азаматтық құқықтық қатынастарда заңды тұлға ғана несие беруші немесе борышқор бола алады. Дегенмен, азаматтық заңнамада толық серіктестіктің міндеттемелері бойынша оның мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда оның қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлкімен ортақтасып жауап беруі көзделсе, сенім серіктестігінің толық серіктері оның міндеттемелері бойынша өздеріне тесілі барлық мүлкімен қосымша жауап беруі көзделген.

Заңды тұлға мүлкіне оның құрылтайшыларының (қатысушыларының) мынандай құқықтары бар:

• заттық құқықтар (меншік иесі тарапынан қаржыландырылатын ұйымдарға /соның ішінде мемлекеттік мекемелерге тән) бойынша заңды тұлғалардың құқықтары шектеулі болып келеді, себебі, біріншіден, бұл ұйымдар бұйрық негізінде құрылатын болса, екіншіден, олардың міндеттемелері бойынша жауап беру кезінде қаражаты жеткіліксіз болғанда, осы заңды тұлғаларды (мысалы, республикалық немесе коммуналдық мемлекеттік ұйымдарды) құрған меншік иесі, яғни үкімет немесе жергілікті атқарушы орган субсидиялық (қосымша) жауапкершілікте болады.

• міндеттемелік құқықтар (шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғамдар, өндірістік кәсіпорындарға тән) бойынша бұл заңды тұлғалар өз міндеттемелеріне сай өздеріне тиесілі барлық мүліктерімен жауапты болады, ал кейбір ұйымдарда, мысалы, толық серіктестік қатысушылары немесе сенім серкітестігінің толық серіктері бұл заңды тұлғалардың міндеттемелеріне қатысты мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда өздеріне тиесілі мүліктерімен де жауап береді.

• мүліктік құқықтарын сақтамайтын заңды тұлғалар қатарына келесі коммерциялық емес ұйымдарды (соның ішінде қоғамдық бірлестіктерді, діни бірлестіктерді және т.с.с.) жатқызуға болады, себебі, құрылтайшылардың осы ұйымдарды құрған кезде және кейіннен қосқан үлестеріне және/немесе пайдасына, қайта құрылған немесе таратылған кезде мүлкіне ешқандай құқықтары болмайды. Яғни, қоғамдық бірлестік (мысалы, саяси партиялар, кәсіптік одақтар, жастар ұйымдары, қоғамдық қозғалыстар т.с.с.) немесе діни бірлестіктер тарату арқылы қызметін тоқтататын болса, олардың несие берушілер алдындағы міндеттемелерін орындағаннан кейін қалған мүлкі осы ұйымдардың құрылтай құжаттарында (жарғыларында) көрсетілген мақсаттарына жұмсалуы тиіс.

2.2.2 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі - азаматтық құқықтарға ие болып, азаматтық міндеттерді атқару қабілеті.

Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі оның әрекет қабілеттілігімен сәйкес келеді және заңды тұлға мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап пайда болып, ол қайта құрылған немесе таратылған кезде тоқтатылады. Заңды тұлғаның құқық және әрекет қабілеттілігінің өз ерекшеліктері бар. Біріншіден, құқық қабілеттілік дегеніміз - белгілі бір заңи фактілердің негізінде ғана субъективтік құқықтардың пайда болу алғышарты, сонымен қатар, құқық қабілеттілігі - құқықтарға ие болудың абстракциялық мүмкіндігі. Екіншіден, заңды тұлғаның құқық және әрекет қабілеттілігі бір сәтте, яғни оны мемлекеттік тіркеу кезінде пайда болса, азаматтардың құқық қабілеттілігі дүниеге келген кезінде, ал толық әрекет қабілеттілігі – кәмелет жасқа келген кезден туындайды. Заңды тұлғаға өмір, денсаулық сияқты материалдық емес игіліктер тән емес, сол себептен де оның құқық-әрекет қабілеттілігінің толықтай туындауы үшін белгілі бір жасқа келуін күтудің қажеттігі жоқ. Заңды тұлға құқық және әрекет қабілеттілігіне заң актілері бойынша қойылатын белгілі бір талаптарға сай ие болады. Заңды тұлғалардың жалпы және арнайы құқық қабілеттілігі деп аталатын түрлері бар.

Жалпы құқық қабілеттілік, яғни заңмен тыйым салынбаған қызметтердің кез келген түрлерімен айналысу үшін қажет болып табылатын құқықтар мен міндеттерге ие болу мүмкіндігі (шаруашылық серіктестіктер, өндірістік кооперативтер, акционерлік қоғамдар).

Арнайы құқық қабілеттілігі заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық нысаны мен қызмет түрлеріне байланысты туындайтын құқықтар мен міндеттерге ие болу мүмкіндігі. Арнайы құқық қабілеттілік коммерциялық емес ұйымдар мен мемлекеттік кәсіпорындарға тән. Мысалы діни бірлестік азаматтардың рухани қажеттерін қанағаттандыру мақсатында құрылса, жедел басқару құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорын тау-кен құтқару, өрт сөндіру т.б. төтенше іс-қимыл мен жедел іс-әрекетті қажет ететін салаларда құрылады. Заңды тұлғалар қызметтің кейбір түрлерімен арнайы рұқсат (лицензия) болған жағдайда ғана айналыса алуы мүмкін. Мысалы, екінші деңгейдегі коммерциялық банктер банктік қызметті (банктік операцияларды) Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі берген арнайы рұқсаты (лицензиясы) негізінде ғана жүзеге асыра алады.

2.2.3 Заңды тұлғаны дараландыру құралдары – бір заңды тұлғаны өзге ұқсас заңды тұлғалардан айыруға мүмкіндік беретін әдістер жиынтығы.

Бұл құралдарға, заңды тұлғаның фирмалық атауы, тауар белгісі (қызмет көрсету белгісі), тауардың шығу жерінің атауы жатады. Заңды тұлғаның атауында оның ұйымдық-құқықтық нысаны көрсетілуі тиіс. Яғни, ұйымдық-құқықтық нысандары ұқсас болып келетін заңды тұлғаларды бір-бірінен айыру үшін фирмалық атау қолданылады. Мысалы, екі акционерлік қоғамды (АҚ) бір-бірінен айыратын, ерекшелендіретін құрал ретінде олардың фирмалық атауларын (мыс. “Барыс” АҚ және “Мерей” АҚ) айтуға болады. Коммерциялық емес ұйымдар мен мемлекеттік кәсіпорындардың атауында қызмет сипаты көрсетілуі қажет. Мысалы, қоғамдық қорға жататын “Бөбек” қайырымдылық қорын немесе “әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті” республикалық мемлекеттік кәсіпорынын айтсақ та жеткілікті. Коммерциялық ұйымдардың фирмалық атауы заңмен бекітілген тәртіп бойынша тіркелуі қажет.

Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеуші орган ретінде әділет органдары табылады және оның фирмалық атауы осы органда тіркеледі. Заңды тұлға өз атауын пайдалануда айрықша құқыққа ие. Заңды тұлға өзінің тіркелген фирмалық атауын заңсыз пайдаланушыдан тоқтатуды және келтірілген шығын орнын өтеуді талап етуге құқылы.

2.2.4 Заңды тұлғаның орналасқан жері ретінде оның тұрақты жұмыс істейтін органы /құрылтай құжатында көрсетілген/ орналасқан жері танылады (ҚР АК 39 бап).

Заңды тұлғаның орналасқан жері оның құрылтай құжаттарында пошталық толық мекен-жайы жазылып, көрсетіледі. Заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы ретінде оның атқарушы (жеке-дара: президент, бас директор, директор, төраға/төрайым т.с.с./ немесе ұжымдық /басқарма, директорлар кеңесі т.с.с./) органы орналасқан жер табылады. Заңды тұлғаның орналасқан жерінің маңызы үлкен. Себебі, біріншіден, азаматтық-құқықтық мәмілелерге (яғни, келісім-шарттар жасасқан жағдайда) қатысқан кезде, екіншіден, міндеттемелер бойынша сотта талапкер (ақшалай міндеттемелер бойынша) немесе жауапкер (басқа міндеттемелер бойынша) болған жағдайда, әмбебап құқық ауысушылық жағдайында, есеп-несие қатынастары, зиян келтіру салдары бойынша т.б. көптеген міндеттемелер туындаған жағдайда заңды тұлғаның пошталық мекен-жайы, яғни, орналасқан жері көрсетілуі тиіс. Заңды тұлғаны дараландыру құралдарының қатарына тауар белгісі (мысалы, “Семей су”, “Marlboro”, “Coca-Cola” т.с.с.), тауардың шығу жерінің атауы жатады. Тауардың шығу жерінің атауы жағрапиялық жер атауы немесе жеке тұлға қасиеттерімен тығыз байланысты болады және бұл атауды пайдалану үшін арнайы рұқсат қажет етілмейді. Мысалы, “Сарыағаш” сусыны немесе “Қарағанды кәмпиттері” атаулары белгілі бір жағрапиялық жер аттарына қатысты аталған және бұл өнімдерді шығаратын фирмалар саны да жеткілікті. Ал, бұл атауларды пайдалану үшін жоғарыда айтып өткеніміздей арнайы бір лицензия (рұқсаттың) қажеті жоқ. Тауардың шығу жерінің атауы жеке тұлға басына және қасиеттеріне де қатысты болуы мүмкіндігін айтып өттік. Оған мысал ретінде, кеңес заманында шығарыла бастап, жақсы сатылу деңгейінде болған, тіпті қазірдің өзінде сұранысқа ие “командирские часы” қол сағаттарын айтуға болады. Яғни, командир суға салсаң батпайтын, отқа салсаң жанбайтын, Отан қорғаушы тұлға ретінде көрсетіліп, уағыздалғандықтан, бұл қол сағаты да су өткізбейтін, ұзақ уақытқа дейін бұзылмайтын, сынбайтын ерекшеліктері болғандықтан осындай атауға ие болған.

Заңды тұлғаның іскерлік беделі дегеніміз - заңды тұлға туралы, оның өндіретін тауарлары, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері жайында қоғамда және кәсіпкерлік ортада қалыптасқан түсінік және оған берілетін қоғамдық баға. Іскерлік беделді қорғау сот тәртібімен жүзеге асады. Іскерлік беделге қол сұғу заңды тұлға жөнінде шындыққа жанаспайтын мәліметтерді тарату арқылы (адал ниеттегі емес бәсекелестік нысанында) болуы мүмкін.

Коммерциялық немесе қызметтік құпия дегеніміз - үшінші бір жаққа белгісіз болуына байланысты экономикалық құндылығы бар, онымен заңды негізде еркін танысуға болмайтын және ақпаратты иеленуші оның құпиялығын сақтауға шара қолданатын ақпарат. Мұндай ақпаратты заңсыз әдістермен алған тұлғалар, келтірген залалдың орнын толтыруға міндетті (ҚР АК 126 бабы).

2.2.5 Заңды тұлғаның органдары

Заңды тұлға заң актілері мен оның құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін органдары арқылы азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне міндеттер қабылдайды және оларды атқарады (ҚР АК 37 бабы). Заң құжаттарында көрсетілген реттерде заңды тұлға өзінің қатысушылары мен өкілдері арқылы азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне азаматтық міндеттер қабылдайды. Заңды тұлға органдарының түрлері, тағайындалу немесе сайлану тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.

Заңды тұлғаны басқарудың жоғары органы ретінде оның қатысушыларының жалпы жиналысы (құрылтайшылар саны екі немесе одан да көп болса, мыс., толық серіктестікте, сенім серіктестігінде, өндірістік кооперативте – жаплы жиналыс) немесе қатысушысы (құрылтайшы жалғыз болса, мыс., акционерлік қоғамда, жауапкершілігі шектеулі серіктестікте – құрылтайшысы/қатысушысы) табылады. Заңды тұлға жоғары органының айрықша құзыретіне (яғни, осы ең жоғары орган ғана шеше алатын) сұрақтар қатарында: 1) заңды тұлға жарғысын өзгерту, соның ішінде оның жарғылық капиталы мөлшерін өзгерту; 2) заңды тұлға атқарушы органдарын құру және кері шақыртып алу; 3) заңды тұлғаның жылдық есебі мен бухгалтерлік балансын бекіту және оның пайдасы мен залалдарын бөлу; 4) заңды тұлғаны қайта құру (қосу, біріктіру, бөлу, бөліп шығару, өзгерту) немесе тарату туралы шешім шығару; 5) заңды тұлғаның тексеру комиссиясын (тексерушісін) сайлау. Заңды тұлғаның ең жоғары органының айрықша құзыретіне заңнамада немесе оның жарғысыда қарастырылған өзге де кез келген сұрақтарды енгізуге болады.

Заңды тұлғаның атқарушы органы жеке-дара (президент, бас директор, директор, төраға т.с.с.) немесе ұжымдық (басқарма, директор кеңесі т.с.с.) болуы мүмкін. Атқарушы орган заңды тұлғаның ағымдағы шаруашылық-қаржылық қызметімен, яғни, оның жоғары органының (жалпы жиналыс немесе құрылтайшының/қатысушының) айрықша құзыретіне жатқызылған сұрақтардан тыс, кез келген сұрақтармен айналыса алады. Соның ішінде, заңды тұлға атынан азаматтық-құқықтық айналымға (яғни, заң талаптарына қайшы келмейтін мәміле, келісім-шарт жасасуға) қатысуға, сенімхат беруге, қызметшілер мен жұмысшыларды жұмысқа қабылдауға және шығаруға, сыйақы (жалақы) белгілеуге, жұмыс күні мен уақытын және ішкі жұмыс ережелерін т.б. бекітуге құқылы.

Заңды тұлғаның бақылау органы болып тексеру комиссиясы (немесе тексерушісі) табылады. Тексеру комиссиясы атқарушы органның қызметін (соның ішінде, қаржылық есебі мен бухгалтерлік балансын) тексереді. Бұл жерде, айтып өтуді қажет ететін нәрсе, атқарушы органның мүшелері (президент, директор, бас бухгалтер, басқа да бухгалтерлер т.с.с.) тексеру комиссиясының мүшесі бола алмайды. Себебі, біріншіден, оларда тікелей материалдық (мүліктік) мүдделілік бар, екіншіден, атқарушы органның қызметі тексерілетіндіктен, тексеру комиссиясының мүшесі ретінде олардың қатысуына заң актілерімен тыйым салынған. Тексеру комиссиясы өз тексеру қорытындысын заңды тұлғаның ең жоғары органына (жалпы жиналысқа немесе қатысушыға) ұсынады. Ал, жалпы жиналыс немесе қатысушы тиісті шешімді қабылдайды. Егер заңды тұлғаның қатысушыларының саны 10-нан аспайтын болса (мысалы, ПИК-те, яғни пәтер иелерінің кооперативтерінде және т.с.с.) немесе жылдық активтері аз мөлшерде болатын заңды тұлғаларда тексерушінің (бір адамның) сайлану немесе тағайындалу жағдайлары орын алуы мүмкін.

Егер, заңды тұлғаның органдарына, соның ішінде құрылтай құжаттарындағы өз өкілеттіктерін асыра пайдалануына қатысты жауапкершілік туындайтын болса, үшінші тұлғалар алдында тиесілі органдар емес, заңды тұлғаның өзі жауапты болады. Ал заңды тұлғаның қатысушылары (меншкі иелері) болса осы ұйымның органы (директоры, бас директоры т.б.) кінәсінен келтірілген залал орнын толтыруды талап етуге құқылы.

2.2.6 Заңды тұлғаның филиалдары мен өкілдіктері (ҚР АК 43 бап)

Заңды тұлғаның тұрған жерінен тыс орналасқан және оның міндеттерінің бәрін немесе бір бөлігін, соның ішінде өкілдік міндетін жүзеге асырушы оқшау бөлімшесі филиал болып табылады. Мысалы, көптеген екінші деңгейдегі банктер облыс және аудан орталықтарында өз қызметінің барлығын немесе белгілі бөлігін жүзеге асыратын филиалдарын құрған.

Заңды тұлғаның тұрған жерінен тыс орналасқан және оның мүдделерін қорғау мен өкілдігін жүзеге асыратын, оның атынан мәмілелер мен өзге де құқықтық әрекеттер жасайтын оқшау бөлімшесі өкілдік болып табылады. Мысалы, Біріккен ұлттар ұйымының еліміздегі өкілдігі осы ұйымның Қазақстанға қатысты мүдделерін жүзеге асырады және қорғайды.

Филиалдар мен өкілдіктер заңды тұлға болып табылмайды. Бұларға өздерін құрған заңды тұлға мүлкі беріледі және оның бекіткен ережелері негізінде жұмыс істейді.

Қоғамдық бірлестіктер филиалдары мен өкілдіктерінің басшылары заңды тұлғаның жарғысы немесе филиал не өкілдік ережесі тәртібі бойынша сайланады.

Діни бірлестіктер филиалдары мен өкілдіктерінің басшылары оларды құрған заңды тұлға жарғысы немесе филиал не өкілдік туралы ережеге сай сайланады немесе тағайындалады.

Басқа заңды тұлғалар филиалдары мен өкілдіктерінің басшыларын заңды тұлғаның уәкілдік берілген органы тағайындайды және оның сенімхаты негізінде жұмыс істейді.

Заңды тұлғаның пайда болу тәсілдері:

1) заңды тұлға құрылтайшының бұйрығы негізінде құрылады, бұл үшін арнайы мемлекеттік тіркеудің қажеті жоқ. Мысалы, мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттік мекемелердің бұйрық тәртібімен құрылады.

2) заңды тұлға арнайы рұқсат (лицензия) негізінде (мысалы: екінші деңгейдегі банктер, сақтандыру ұйымдары, адвокаттық кеңселер және т.б.) құрылады. Сондай-ақ, коммерциялық емес ұйымдарға арнайы құқық қабілеттілігі тән, яғни, олар қызметтің арнайы түрлерімен айналысуға ғана құқылы. Мысалы, діни бірлестіктер, қоғамдық бірлестіктер, қорлар және т.б.

3) нормативтік-көріну тәртібі бойынша заңды тұлға мемлекеттік органдар мен үшінші бір тұлғалардың келісімінсіз-ақ құрылады. Тіркеуші орган (әділет органдары) заңды тұлғаның құрылтай құжаттарының заң талаптарына сай келетінін тексеріп, ұйым ретінде тіркейді. Лицензия талап етілмейтін қызмет, жұмыс, тауар шығару (өндіру) түрлерімен айналысатын шаруашылық серіктестіктер, өндірістік кооперативтер, акционерлік қоғамдар осындай тәсілмен құрылады.

2.2.7 Заңды тұлғаның құрылтай құжаттары. Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу

Заңды тұлғаның құрылтай құжаттары ретінде оның жарғысы және/немесе құрылтай шарты табылады. Егер, коммерциялық ұйымды жалғыз құрылтайшы (жеке немесе заңды тұлға) құратын болса, оның құрылтай құжаты ретінде жарғысы ғана саналады. Жарғы осы заңды тұлғаның кез келген мүдделі үшінші тұлғаларға ашық болып саналатын құрылтай құжаты. Жарғыда заңды тұлғаның ресми атауы, ұйымдық-құқықтық нысаны, орналасқан жері, басқару органдары және олардың құзыретіне жатқызылған сұрақтар, құқықтары мен міндеттері, заңды тұлғаға қатысушыларды қабылдау және шығару (шығу) тәртібі мен мерзімдері, оны тоқтату (қайта құру, тарату) және өзге де мағлұматтар көрсетілуі мүмкін. Заңды тұлғалардың ұйымдық-құқықтық нысанына қарай жарғыда болуы тиіс сұрақтар да өзгеріп отырады. Мысалы, саяси партия ретінде құрылатын қоғамдық бірлестіктің жарғысы мен толық серіктестік жарғысына қойылатын талаптар мен қамтылатын мәліметтер де әр түрлі. Заңды тұлғаның жарғысын құрылтайшылары бекітеді.

Заңды тұлғаның құрылтай шарты екі немесе одан да көп құрылтайшылары болса ғана жасалады. Құрылтай шартында құрылтайшалар заңды тұлға құруға міндеттенеді, оны құру жөніндегі бірлескен қызмет тәртібін, оның меншігіне (оралымды басқаруына) өз мүлкін беру және оның қызметіне қатысу ережелерін белгілейді. Сонымен қатар, құрылтайшылар арасында таза табысты бөлудің, заңды тұлға қызметін басқарудың, оның құрамынан құрылтайшылардың шығуының шарттары мен тәртібі де белгіленеді және оның жарғысы бекітіледі. Құрылтай шартына құрылтайшалардың келісуі бойынша басқа да ережелер енгізілуі мүмкін.

Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу заңнамамен танылған ресми де қажетті процедура. Коммерциялық немесе коммерциялық ұйымды заңды тұлға ретінде тіркеуді уәкілетті мемлекеттік тіркеуші орган жүзеге асырады, яғни әділет органдары. Ұйым әділет органында заңды тұлға ретінде тіркелген күннен бастап оның құқық (әрекет) қабілеттілігі танылады және ол азаматтық айналымға ресми түрде түсе (қатыса) алады, яғни осы сәттен бастап құрылды деп саналады.

Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу сатысында салық органында (салық төлеуші нөмірін алуына және салық төлеп отыруына), статистика органында (есепке алу және мерзімді статистикалық мәліметер беріп отыруы үшін), банктерде (есеп шоттар ашу үшін) тіркеуді және мөрін даярлау қажетті алғышарт болып саналады. Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу оның азаматтық айналымға қатысуы және құрылтай құжаттарында көзделген тауар өндіру (шығару), қызмет, жұмыс түрлерімен айналысуға негіз болып табылады.

Заңды тұлғаның жарғылық капиталының мөлшері азайтылса, атауы өзгерсе, шаруашылық серіктестеріндегі қатысушылардың құрамы өзгерсе (лицензиясы бар бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы жүзеге асыратын шаруашылық серіктестіктерін қоспағанда) заңды тұлға қайта тіркелуге тиіс. Заңды тұлғаның қайта тіркейтін оның атқарушы органы жұмыс істеп тұрған жері бойынша орналасқан әділет органы.

2.2.8 Заңды тұлғаның жауапкершілігі

Арнайы қаржы компанияларынан, құрылтайшы қаржыландыратын мекемелерден, мемлекеттік мекемелерден және қазыналық кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.

Мекеме міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшамен жауап береді. Олар жеткіліксіз болған жағдайда мекеменің міндеттемелері бойынша оның құрылтайшысы жауапты болады.

Мемлекеттік мекеме өзінің міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшамен жауап береді. Олар жеткіліксіз болған жағдайда мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе тиісті жергілікті атқарушы орган жауапты болады.

Мемлекеттік мекемелермен жасалатын азаматтық-құқықтық мәмілелер Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен тіркелуге тиіс.

Мемлекеттік мекемелер жасасатын, бюджет қаражатын жұмсау көзделмейтін азаматтық-құқықтық мәмілелер тіркеуге жатпайды.

Мемлекеттік мекемелердің азаматтық-құқықтық мәмілелеріне ақы олар тіркелгеннен кейін төленуге жатады.

Қазыналық кәсіпорын өзінің міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшамен жауап береді. Қазыналық кәсіпорында ақша жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметі немесе тиісті әкімшілік аумақтық бірлік субсидиарлық жауаптылықта болады.

Жалпы ережеге сай, заңды тұлғаның құрылтайшысы (қатысушысы) немесе оның мүлкінің меншік иесі оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді, ал заңды тұлға заңды тұлғаның құрылтайшысының (қатысушысының) немесе оның мүлкінің меншік иесінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, бұған Азаматтық кодексте, өзге заң актілерінде не заңды тұлғаның құрылтай құжаттарында көзделген жағдайлар қосылмайды. Бұл арада, толық серіктестіктің қатысушылары, сенім серіктестігінің толық серіктестіктерін, қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктің қатысушыларының тиісті серіктестік міндеттемелері бойынша мүлкі жеткіліксіз болған жағдайлардағы жауапкершілік ерекшеліктері сөз болуда.

Егер заңды тұлғаның банкроттығы оның құрылтайшысының (қатысушысының) немесе оның мүлкінің меншік иесінің іс-әрекетінен туындаған болса, заңды тұлғаның қаражаты жеткіліксіз болған жағдайда құрылтайшы (қатысушы) немесе оның мүлкінің меншік иесі несие берушілер алдында субсидиарлық жауапкершілікте болады.

Заңды тұлға үшінші тұлғалар алдында заңды тұлғаның органы құрылтай құжаттарында белгіленген өз өкілеттігін асыра пайдаланып қабылдаған міндеттемелері бойынша жауап береді, бұған ҚР азаматтық кодексінің 159-бабының 11-тармағында көзделген жағдайлар қосылмайды. ҚР АК 159-бабының 11-тармағында мына ережелер қарастырылған: «Заңды тұлғаның Азаматтық кодексте, өзге де заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында нақты шектелген қызмет мақсаттарына қайшы келетін етіп жасаған, не оның органының жарғылық құзыретін бұза отырып жасаған мәмілесі, егер мәміледегі басқатараптың мұндай жолсыздықтар туралы білгені немесе күнілгері білуге тиіс болғаны дәлелденсе, заңды тұлғаның немесе оның құрылтайшысының (қатысушысының) мүлік иесінің қуынымы бойынша жарамсыз деп танылуы мүмкін».

2.2.9 Заңды тұлғаны тоқтату тәсілдері (қайта құру және тарату). Банкроттық

Заңды тұлғаны тоқтату дегеніміз – оның құқықтары мен міндеттерін басқа бір заңды тұлғаға бере (өткізе) отырып (қайта құру) немесе берместен толықтай тоқтатылуы. Заңды тұлғаны қайта құру ерікті немесе ықтиярсыз жүргізілуі мүмкін. Ерікті түрде қайта құруды оның меншік иесі немесе құрылтайшысы (қатысушысы) жүзеге асыра алады. Ал, ықтиярсыз түрде заңды тұлғаны қайта құру сот шешімі негізінде орын алуы мүмкін. Мысалы, заң талаптарына сай толық серіктестіктің қатысушыларының саны екі адамнан кем болмауы тиіс. Егер, қатысушы бір адам болып қалса (яғни, екіншісі серіктестік құрамынан еркімен шығып кетсе немесе қайтыс болса), мұндай толық серіктестік алты ай ішінде өзге ұйымға (мысалы, жауапкершілігі шектеулі серіктестікке немесе акционерлік қоғамға) қайта құрылуы немесе таратылуы тиіс.

Заңды тұлғаны қайта құрудың қосу, біріктіру, бөлу, бөліп шығару, өзгерту арқылы жүзеге асырылуы ықтимал.

Заңды тұлғаларды қосқан (қосу) кезде олардың әрқайсысының құқықтары мен міндеттері өткізу актісіне сәйкес жаңадан пайда болған заңды тұлғаға ауысады.

Заңды тұлғаны екінші бір заңды тұлғаға біріктірген (біріктіру) кезде біріктірілген заңды тұлғаның құқықтары мен міндеттері өткізу актісіне сәйкес соңғысына ауысады.

Заңды тұлғаны бөлген (бөлу) кезде оның құқықтары мен міндеттері бөлу балансына сәйкес жаңадан пайда болған заңды тұлғаларға ауысады.

Заңды тұлғаның құрамынан бір немесе бірнеше заңды тұлғаларды бөліп шығарғанда (бөліп шығару), бөлу балансына сәйкес олардың әрқайсысына қайта құрылған заңды тұлғаның құқықтары мен міндеттері ауысады.

Заңды тұлғаның бір түрін екінші түрдегі заңды тұлғаға өзгерткен кезде (ұйымдық-құқықтық нысанды өзгерту) қайта құрылған заңды тұлғаның құқықтары мен міндеттері өткізу актісіне сәйкес жаңадан пайда болған заңды тұлғаға ауысады.

Заңды тұлғаны тарату негізінде оның құқықтары мен міндеттері өзге тұлғаға берілместен толықтай тоқтатылады. Заңды тұлғаны тарату ерікті (оның меншік иесі, құрылтайшысы, қатысушысы қалауымен) немесе ықтиярсыз түрде жүзеге асырылуы мүмкін. Ықтиярсыз негізде сот шешіміне сай заңды тұлға банкрот болған, оны мемлекеттік тіркеу жарамсыз деп танылған, заңды тұлға жарғылық мақсаттарына қайшы келетін қызметті үнемі жүзеге асырған, лицензиясыз қызметті, тыйым салынған қызметті жүзеге асырған, қызметін заңдарды бірнеше рет немесе өрескел бұза отырып жүргізген және өзге де жағдайларда таратылуы ықтимал.

Банкроттық – борышкердің (ҚР АК және өзге заң актілерінде борышкер мен борышқор терминдері синоним ретінде қолданылады) соттың шешімімен танылған оны таратуға негіз болып табылатын дәрменсіздігі. Борышкердің – жеке кәсіпкердің немесе заңды тұлғаның ақшалай міндеттемелер бойынша несие берушілердің талаптарын толық көлемде қанағаттандыра алмауы, еңбек шерты бойынша жұмыс істейтін адамдармен еңбегіне ақы төлеу жөнінде есеп айырыса алмауы, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдарды, сондай-ақ зейнетақы жарналарын төлеуді қамтамасыз ете алмайтын қабілетсіздігі сот белгілеген оның дәрменсіздігі деп түсініледі.

Банкроттық ерікті немесе мәжбүр ету тәртібімен танылуы мүмкін. Банкроттықты ерікті түрде тану борышкердің сотқа берген өтініші негізінде жүзеге асырылады.

Мәжбүр ету тәртібімен банкрот деп тану несие берушінің, ал заң актілерінде көзделген жағдайларда өзге де тұлғалардың сотқа өтініш беруі негізінде жүзеге асырылады.

2.2.10 Заңды тұлғалардың түрлері мен ұйымдастық-құқықтық нысандары

ҚР Азаматтық кодексінің 34 бабында заңды тұлғалардың коммерциялық және коммерциялық емес түрлері көрсетілген.

Коммерциялық ұйымның негізгі мақсаты - пайда келтіру (табу) болып табылады.

Коммерциялық емес ұйымдар әлеуметтiк, мәдени, ғылыми, бiлiм беру, қайырымдылық, басқару мақсаттарына қол жеткiзу; азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерiн қорғау; даулар мен жанжалдарды шешу; азаматтардың рухани және өзге қажеттiлiктерiн қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту заң көмегiн көрсету үшiн, сондай-ақ қоғамдық игiлiктердi және өз мүшелерiнiң (қатысушылардың) игiлiктерiн қамтамасыз етуге бағытталған басқа да мақсаттарда құрылады.

Коммерциялық ұйымның негізгі мақсаты пайда табу болып табылатындықтан, оның кәсіпкерлік қызметпен айналысуы заңды құбылыс. Ал, коммерциялық емес ұйым кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса алады. Мысалы ретінде, мемлекеттік емес жоғарғы немесе орта кәсіптік оқу орындарында студенттер ақылы негізде білім алуда, дегенмен, бұл оқу орындарының негізгі мақсаты пайда табу емес, азаматтардың қалаған мамандықтары бойынша білімге деген қажеттерін қанағаттандыру болып табылады. Коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік қызметтен түскен кірістері, олардың құрылтай құжаттарында көрсетілген мақсаттарына (мыс, студенттерге арналған кітапхана қорын ұлғайтуға, жатақхана салуға. т.б.) жұмсалуы қажет.

Коммерциялық ұйымның кірістері оның қатысушылар арасында бөлінеді, ал коммерциялық емес ұйымның кірістері болса, жалпы ережеге сай, оның қатысушылар арасында бөлінбейді және жарғылық мақсаттарға жұмсалады.

Заңды тұлғалардың коммерциялық және коммерциялық емес түрлерге бөлінуі, негізінен алғанда, салық заңнамасы тұрғысынан болмаса, азаматтық айналымда (атқаратын қызмет, орындайтын жұмыс түрлеріне қарай) тең жағдаяттарда құрылып, қызметтерін жүзеге асыруда.

Коммерциялық ұйымдарға мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестіктер, өндірістік кооператив және акционерлік қоғам жатады.

Қызмет аясына қарай мемлекеттік кәсіпорындар шаруашылық жүргізу құқығындағы және оралымды (жедел) басқару құқығындағы (қазыналық кәсіпорын) болып және мемлекеттік меншіктің түрлеріне байланысты республикалық және коммуналдық болып бөлінеді.

2.2.11 Шаруашылық серіктестік дегеніміз жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесіне (салымдарына) бөлінген коммерциялық ұйым

Шаруашылық серіктестігін басқару органдары ретінде жалпы жиналыс (егер құрылтайшысы /қатысушысы бір тұлға болса – қатысушы/), атқарушы орган (жеке дара немесе алқалы), бақылау органы болып тексеру комиссиясы (тексеруші) табылады.

Шаруашылық серіктестіктер құрамына толық серіктестік, сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер кіреді.

Толық серіктестіктің міндеттемелері бойынша мүлкі жеткіліксіз болса, оның қатысушылары өздеріне тиесілі барлық мүлкімен ортақтасып жауап береді. Толық серіктестіктің қатысушылары ретінде тек қана жеке тұлғалар бола алады, яғни заңды тұлға(лар) мұндай серіктестіктің құрылтайшысы (қатысушысы) бола алмайды. Құрылтайшы (қатысушы) болып табылатын адамдардың саны екеуден кем болмауы тиіс. Жалғыз адамның және/немесе заңды тұлғаның толық серіктестікті құруына жол берілмейді. Толық серіктестіктің фирмалық атауында қатысушылардың біреуінің немесе бірнешесінің есімдері сонымен қатар «және компания» деген сөздер болуы тиіс. Толық серіктестіктің заңнамамен бекітілген жарғылық капиталының төменгі мөлшері жиырма бес айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы тиіс. Серіктестік қатысушыларының жауапкершілігі толық болып есептеледі, себебі мұндай ұйымның міндеттемелері бойынша жауаптылық туындап мүлкі жеткіліксіз болған кезде, оның қатысушылары болып табылатын жеке тұлғалар өздерінің аттарында тіркелген, яғни жеке меншіктеріндегі барлық мүліктерімен (тұрғын үй, автокөлік, банктердегі ақша қаражаты және т.с.с.) ортақтасып жауап береді. Егер толық серіктестіктің қатысушыларының саны екеуден аз болып қалса (бір қатысушыдан басқасы өз еріктерімен толық серіктестік құрамынан шықса немесе екі қатысушының біреуі қайтыс болса және т.б.), онда мұндай серіктестік алты ай ішінде өзге ұйымдық-құқықтық нысанға қайта құрылуға немесе таратылуға міндетті.

Сенім серіктестігі дегеніміз серіктестіктің міндеттемелері бойынша мүлкі жеткіліксіз болса оның толық серіктері өздеріне тиесілі (жеке меншігіндегі) барлық мүлкімен қосымша жауаптылықта болатын, ал салымшылары жарғылық капиталдағы салымдарымен тәуекел ететін коммерциялық ұйым. Сенім серіктестігі құрылтайшыларының (қатысушыларының) саны екеуден кем болмауы тиіс, бірақ оның біреуі толық серік, ал екіншісі салымшы болуы қажет. Толық серік ретінде тек қана жеке тұлға бола алады, ал салымшы ретінде жеке тұлға да, заңды тұлға да бола алады. Толық серіктің серіктестік міндеттемелері бойынша жауапкершілігі толық жауаптылық (яғни толық серіктестіктегі қатысушылар жауапкершілігі сияқты), ал салымшылар (коммандистер) жауапкершілігі олардың жарғылық капиталға енгізген салымы шеңберінде ғана тәуекел ету болып табылады, яғни салымшылар тек қана серіктестік құрылып жатқан кезде оның жарғылық капиталына берген мүлкін жоғалтуы мүмкін (жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндегі қатысушылар сияқты). Сенім серіктестігінің заңнамамен бекітілген жарғылық капиталының төменгі мөлшері елу айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы тиіс. Сенім серіктестігін тек қана толық серіктер басқара алады, ал салымшылар басқаруға жіберілмейді, себебі салымшылардың жауапкершілігі жарғылық капиталға енгізген салымдарымен шектеледі. Кәсіпкерлік қызметпен отбасы мүшелері айналысқан жағдайда сенім серіктестігін құру тиімді бизнес жүргізу болып саналады. Мысалы, әкесі толық серік ретінде бизнес үшін бар жауапкершілікті мойнына ала отырып, бизнесті үйрету үшін баласын салымшы ретінде қатысушы қатарына тарта алады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің міндеттемелері бойынша оның қатысушылары жауап бермейді, тек қана жарғылық капиталға енгізген салымдары шегінде тәуекел етеді. Жауапкершілгі шектеулі серіктестікті бір тұлға да (жеке немесе заңды тұлға) құра алады. Оның жарғылық капиталының заңнамамен бекітілген төменгі мөлшері жүз айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы тиіс. Еліміздегі азаматтық айналымға қатысушы жауапкершіліг шектеулі серіктестіктердің саны мыңдап саналады. Себебі, мұндай коммерциялық ұйымдарды құрған қатысушылардың жауапкершілігі жоққа тән, яғни олар жалпы ереже бойынша серіктестік міндеттемелері бойынша жауап бермейді, сондай-ақ жоғалтатындары оның жарғылық капиталына (құрылу кезеңінде) енгізген салымдарының құны болып табылады.

Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік дегеніміз қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық капиталға салған салымдарымен жауап беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда өздеріне тиесілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде енгізген салымдар арқылы жауап беретін коммерциялық ұйым. Қатысушылар жауапкершілігінің шекті мөлшері жарғыда көзделеді. Егер толық серіктестік қатысушылары оның міндеттемелері бойынша өздерінің меншігіндегі барлық мүлкімен ортақтасып жауап беретін болса, сенім серіктестігінің толық серіктері оның міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілі мүлікпен қосымша жауапты да, ал салымшылары жарғылық капиталдағы салымдары шегінде тәуекел етеді, жауапкершілігі шектеулі серіктестік қатысушылары жарғылық капиталаға салған салымдарының құны шегінде тәуекел ететін болса, қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктің қатысушылары оның міндеттемелері бойынша мүлкі жеткіліксіз болса жарғылық капиталдағы салымдарымен жауап береді, бұл да жеткіліксіз болса, жарғылық капиталға салған салымдарының (ақшаның) еселенген көлемінде жауап береді. Мысалы, қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктің жарғысында қатысушылардың жауапкершілігінің шекті мөлшері екі есе деп бекітілген болатын. Серіктестіктің жарғылық капиталы бір миллион теңгені құрайды. Оның екі қатысушысы бар, біреуі 700 000 теңгені жарғылық капиталға енгізіп 70% ие, ал екіншісінің жарғылық капиталдағы үлесі 30% тиісінше 300 000 теңгемен кіргенді. Серіктестіктің несие берушілері алдындағы міндеттемелерінің құны он миллион теңгені құрайды. Қатысушылар жауапкершілігінің шекті мөлшері екі есе болғандықтан серіктестіктің міндеттемелері бойынша алғашқысы 1 400 000 теңге мөлшерінде, ал екіншісі 600 000 теңге көлемінде ғана жауап беретін болады. Мұндай жауапкершілік шаруашылық серіктестіктің өзге нысандарында кездеспейді.

2.2.12 Акционерлік қоғам

Акционерлік қоғам дегеніміз өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға.

Акционерлік қоғам коммерциялық және коммерциялық емес ұйым ретінде құрылуы мүмкін. Акционерлік қоғамды жалғыз тұлға да (жеке немесе заңды тұлға) құра алады. Оның құрылтай құжаттары ретінде жарғысы және (акционер саны екеуден кем болмаса) құрылтай шарты табылады. Акционерлік қоғамды коммерциялық ұйым ретінде құру үшін жарғылық капиталын қалыптастыру қажет және оның заңнамамен бекітілген төменгі мөлшері елу мың айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы тиіс. Жалпы ереже бойынша акционерлік қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі мүлкімен жауап береді, ал оның акционерлері қоғам міндеттемелері бойынша жауап бермейді, тек қана өздеріне тиесілі акциялар шегінде қоғамның қызметіне байланысты шығындар тәуекелін көтереді. Ал, корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорларының акционерлері болса, қорлардың міндеттемелері бойынша зейнетақы заңдарына сай ортақтасып жауап береді. Себебі, мұндай қорлардың негізгі капиталын жұмыс істейтін қазақстандықтардың айлық табысының (соның ішінде жалақысының) белгілі бір мөлшері (он пайыз) құрайды. Акционерлік қоғам жай және артықшылықты акцяларды шағруға құқылы. Жай акцияның иесі акционерлік қоғамды басқаруға, дивидендтер алуға, қоғам таратылған жағдайда жарғылық капиталындағы үлесіне сай мүлік (ақша) алуға құқылы. Жай акцияның иесі қоғамның жалпы жиналысында дауыс беру құқығына ие. Артықшылықты акцияның иесі болса, қоғамды басқаруға қатыспайды, дауыс беру құқығы жоқ, алдын ала бекітілген дивидендті алуға құқылы. Тіпті, қоғам қаржылық жыл бойынша табыссыз (кіріссіз) шықса да артықшылықты акцияның иесі бекітілгген дивидендті алуға құқылы. Егер, қаржылық жылдың аяқталғанынан кейінгі үш ай ішінде артықшылықты акция иесіне дивиденд төленбесе, ол жай акция иесінің құқықтарына ие бола алады. Акцинерлік қоғамда алтын акция да болуы мүмкін. Алтын акцияның иесі қоғамды басқаруға қатыспайды, дивиденд алмайды, тек қоғамның қабылдаған шешімдеріне «вето» қою құқығына ие. Мысалы, Қазақстан Республикасы стартегиялық маңызы бар объектілерді коммерциялық ұйымдарға (соның ішінде шет ел инвесторларына) жалға немесе сенімгерлікпен басқаруға және т.б. мәмілелер бойынша беруі мүмкін. Кез келген коммерциялық ұйым мен шет ел инвесторының мақсаты тез арада көп пайда табу екені құпия емес. Жер асты қазба байлықтары қазақстандықтардың ұрпақтарына да қалуы және қызмет жасауы тиіс. Стратегиялық объектіне пайдаланушы акционерлік қоғам болып табылатын заңды тұлғаға мемлекетіміз (алтын акция иесі ретінде) бір жылда осынша тонна мұнай немесе метал, көмір және т.б. өндіре аласың деп талап қоюға құқылы. Акционерлік қоғамды басқару жалпы жиналыс (жалғыз акционер), директорлар кеңесі, атқарушы орган, комиссиясы (тексеруші) арқылы жүзеге асырылады. Егер акционерлер саны жүзден асатын болса жалпы жиналыста есептеу комиссиясының, ал өзге уақытта бақылаушы органның болуы қажет. Акцоинерлік қоғам атқарушы органның қаржылық қызметін тексеру мақсатында аудитті (яғни аудиторлық компанияны) немесе аудиторды ақылы негізде тартуға құқылы.

Жарғылық капиталының басым бөлігін басқа заңды тұлға қалыптастырған не олардың арасында жасалған шартқа сәйкес негізгі ұйым осы ұйымның қабылдайтын шешімдерін айқындай алатын заңды тұлға еншілес ұйым болып табылады. Еншілес ұйым өзінің негізгі ұйымының борыштары бойынша жауап бермейді. Еншілес ұйымға берген нұсқаулары нәтижесінде еншілес ұйым борышқор болса, негізгі ұйым онымен бірге субсидиарлық жауапта болады. Негізгі ұйымның кінәсінен еншілес ұйым банкрот болса, оның борыштары бойынша негізгі ұйым субсидиарлық жауапта болады. Егер өзгеше белгіленбесе, еншілес ұйымның қатысушылары негізгі ұйымнан оның кінәсінен еншілес ұйымға келтірілген зиянды өтеуді талап етуге құқылы.

Егер акционерлік қоғамның дауыс беруші акцияларының жиырма пайызынан астамы, басқа (қатысушы, басымырақ) заңды тұлғанікі болса, ол тәуелді қоғам деп танылады. Егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, акционерлік қоғамдардың бір-бірінің жарғылық капиталдарында өзара қатысуы әрбір жарғылық капиталдың жиырма бес пайызынан аспауға тиіс. Бір-бірінің жарғылық капиталына өзара қатысатын акционерлік қоғамдар басқа қоғам акционерлерінің жалпы жиналысында жиырма бес пайыздан артық дауысты пайдалана алмайды.

2.2.13 Өндірістік кооператив

Өндірістік кооператив дегеніміз азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде олардың өз еңбегімен қатысуына және және кооператив мүшелерінің мүліктік жарналарын біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі. Кооператив мүшелерінің саны екеуден кем болмауға тиіс. Кооператив мүшелері ретінде тек қана азаматтар бола алады, себебі өз еңбегімен қатысу жеке тұлғаларға тән. Кооператив коммерциялық ұйым болып саналады. Кооперативтің басқару органдары болып мүшелердің жалпы жиналысы, атқарушы орган (алқалы атқарушы орган – басқарма немесе дара атқарушы орган – төраға), қадағалау кеңесі табылады. Қадағалау кеңесі мүшелерінің қндірістік кооператив атынан әрекет жасауға құқығы жоқ. Кооператив мүшесі бір мезгілде қадағалау кеңесінің және басқарма мүшесі бола алмайды, себебі қадағалау кеңесінің мүшесі атқарушы органның қызметіне бақылауды жүзеге асырады. Жалпы жиналыс шешім қабылдаған кезде кооператив мүшесі бір дауысқа ие. Өндірістік кооперативтегі мүшелік өз еркімен шығу немесе жалпы жиналыстың шешімі бойынша шығару негізінде тоқтатылуы мүмкін. Кооператив мүшелігінен шыққан немесе шығарылған адамға есепті кезең аяқталып, қаржы есебі бекітілгеннен кейін кооператив алдындағы міндеттемелері есепке алына отырып жарна немесе өзге де мүлік берілуі мүмкін. Кооператив мүшесі қайтыс болған жағдайда оның мұрагері кооператив мүшесі ретінде қабылдануы мүмкін. Егер мұндай азамат кооперативке кіруден бас тартса немесе кооператив мұрагерді мүшелікке қабылдаудан бас тартқан жағдайда, оған қайтыс болған кооператив мүшесінің мүліктегі пайына бара-бар үлес, сондай-ақ кооперативтің таза табысының қайтыс болған адамға тиесілі бөлігі және кооператив қызметіне қосқан жеке еңбегі үшін сыйақы төленеді.

2.2.14 Мемлекеттік кәсіпорындар

Коммерциялық ұйымдардың қатарында мемлекеттік кәсіпорындар да бар. Мемлекеттік кәсіпорындар шаруашылық жүргізу құқығына негізделген және жедел (оралымды) басқару құқығына негізделген (қазыналық кәсіпорын) кәсіпорындар болып бөлінеді.

Мемлекеттiк кәсiпорынның құрылтай құжаты болып жарғысы табылады. Республикалық мемлекеттiк кәсiпорынның жарғысын – мемлекеттiк мүлiк жөнiндегi уәкiлеттi орган, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмi бойынша республикалық меншiк құқығы субъектiсiнiң құқықтарын жүзеге асыратын өзге де мемлекеттiк орган, ал коммуналдық мемлекеттiк кәсiпорынның жарғысын жергiлiктi атқарушы орган бекiтедi. Мемлекеттiк кәсіпорынның жарғысында: 1) мемлекеттiк заңды тұлғаның түрi туралы нұсқау; 2) атауы (фирмалық атауы); 3) құрылтайшы және тиiстi саланың уәкiлеттi органы туралы мәлiметтер; 4) тұрған орны; 5) қызметiнiң нысанасы мен мақсаттары; 6) басшысының өкiлеттiгi; 7) байқау кеңесi құрылған жағдайларда оның өкiлеттiгi; 8) жұмыс режимi; 9) мүлiктiң құралу тәртiбi; 10) қайта ұйымдастыру және тарату талаптары болуға тиiс.

Шаруашылық жүргiзу құқығындағы мемлекеттiк кәсiпорын – мемлекет шаруашылық жүргiзу құқығында бөлiп берген мүлкi бар және өз мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен жауап беретiн коммерциялық ұйым. Қазыналық кәсiпорын – мемлекет жедел басқару құқығында бөлiп берген мүлкi бар коммерциялық ұйым.

Мемлекетік кәсіпорынның мүлкі бөлінбейді және оны салымдар (үлестер, жарналар) бойынша, соның ішінде кәсіпорын қызметкерлерінің арасында бөлуге болмайды.

Мемлекеттік кәсіпорынның фирмалық атауында оның мүлкін меншіктенуші көрсетілуге тиіс. Мемлекеттік кәсіпорын уәкілетті мемлекеттік органның шешімі бойынша құрылады, таратылады және қайта ұйымдастырылады.

Мемлекеттік кәсіпорынның органы болып басшысы табылады. Ол басшыны мемлекеттік орган тағайындайды және кәсіпорын басшысы осы орган алдында есеп береді.

Республикалық мемлекеттiк кәсiпорынды – Қазақстан Республикасының Үкiметi, коммуналдық мемлекеттiк кәсiпорынды жергiлiктi атқарушы орган құрады.

Мемлекет қоғам мен мемлекеттiң қажеттерiне қарай айқындалатын әлеуметтiк-экономикалық мiндеттердi шешу мақсатында мынадай жағдайларда: 1) мемлекеттiң ұлттық қауiпсiздiгiн, қорғаныс қабiлетiн және қоғам мүддесiн қорғауды қамтамасыз етудiң өзге мүмкiндiгi жоқ болса; 2) мемлекетке тиесiлi стратегиялық объектiлердi пайдаланғанда және оны күтiп ұстағанда; 3) мемлекеттiк монополияға жатқызылған салалардағы қызметтi жүзеге асыру үшiн; 4) бәсекелестiк жоқ не бәсекелестiк жете дамымаған қоғамдық өндiрiс салаларындағы тауарларды өндiруге қоғамдық қажеттiлiк болғанда мемлекеттiк кәсiпорындар құрады.

Шаруашылық жүргiзу құқығындағы мемлекеттiк кәсiпорындар өз қызметiн: 1) елдi мекендердiң тыныс-тiршiлiгiн (энергиямен, газбен, сумен, жылумен жабдықтау және коммуналдық қалдықтарды көму) қамтамасыз ету; 2) табиғат пайдаланудың және орман өсiрудiң шектеулi режимi бар орман саябақтары, жасыл және қорғаныш аймақтарын құру; 3) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң, Қазақстан Республикасы Президентi Iс басқармасы мен оның ведомстволарының және Қазақстан Республикасының дипломатиялық қызмет органдарының өздерiне жүктелген функцияларын жүзеге асыруына ықпал ету; 4) мемлекеттiк автомобиль жолдарын күтiп ұстау; 5) денсаулық сақтау; жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi бiлiм беру; 6) спорттық-сауықтыру объектiлерiн, мәдениет және демалыс саябақтарын пайдалану; 7) қолданбалы ғылыми зерттеулер; 8) мемлекеттiк жер кадастрын, жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы ақпараттық деректер базасын, экологиялық ақпараттың мемлекеттiк қорын және Қазақстан Республикасы табиғи ресурстарының мемлекеттiк кадастрларын, Қазақстан Республикасы нормативтiк құқықтық актiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмiн жүргiзу; 9) мемлекет меншiгiндегi су шаруашылығы жүйелерiн және құрылыстарды күтiп ұстау, пайдалану, сондай-ақ олардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету; 10) өсiмдiктердi қорғау және өсiмдiктер карантинi, фумигация (зарарсыздандыру) және фитосанитариялық сараптама; 11) тарих және мәдениет ескерткiштерiн ғылыми зерттеу, консервациялау, реставрациялау, қайта жасау, жөндеу және бейiмдеу жөнiндегi жұмыстарды орындау; 12) теңiз портының қызметi; 13) Қазақстан Республикасының әуе кеңiстiгiн пайдаланушыларға аэронавигациялық қызметтер ұсыну; 14) мемлекеттiк материалдық резервтi қалыптастыру және сақтау; 15) техникалық реттеу және метрология саласында өндiрiстiк-шаруашылық қызметтi жүзеге асыру; 16) қылмыстық-атқару жүйесi саласында өндiрiстiк қызметтi жүзеге асыру және сотталғандардың жұмыспен қамтылуын ұйымдастыру; 17) Қазақстан Республикасының жеке басты куәландыратын құжаттарын дайындау; 18) жануарлардың аса қауiптi аурулары мен энзоотикалық ауруларының диагностикасы, ветеринариялық препараттарды, жемшөп және жемшөп қоспаларын тiркеу сынақтары, байқаудан өткiзу, сондай-ақ ветеринариялық препараттарға шағым түскен кезде олардың серияларына (топтарына) бақылау жасау; 19) ұлттық гидрометеорологиялық қызметтiң функцияларын жүзеге асыру; 20) радиожиiлiк спектрiнiң және радиоэлектрондық құралдардың мониторингi бойынша жұмыстарды техникалық қамтамасыз ету, радиоэлектрондық құралдардың және радиожиiлiктi берулердiң тiзiлiмiн (деректер базасын) жүргiзу, сондай-ақ радиоэлектрондық құралдардың электромагниттiк үйлесiмдiлiгiнiң есебiн жүргiзу бойынша қызмет көрсету; 21) мемлекеттiк авариялық жұмыс iстемей тұрған кенiштердi және көмiр кәсiпорындарын Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайтын тiзбе бойынша жою және консервациялау, сондай-ақ олардың жұмысының зардаптарын жою саласында жүзеге асырады.

Қазыналық кәсiпорындар өз қызметiн: 1) төтенше және авариялық жағдайлар кезiнде тауда құтқару және өзге де арнайы жұмыстарды орындау, өрттен, су тасқынынан және басқа да дүлей зiлзалалардан қорғау; 2) денсаулық сақтау; 3) мектепке дейiнгi тәрбие және оқыту, қосымша бiлiм беру, техникалық, кәсiптiк және орта бiлiмнен кейiнгi бiлiм беру; 4) еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау, халықты жұмыспен қамту, әлеуметтiк қорғау, мәдениет және спорт; 5) iргелi ғылыми зерттеулер; 6) биологиялық әртүрлiлiктi және тектiк қорды сақтау мақсатында жануарлар, өсiмдiктер дүниесi объектiлерiн қорғауды, тұрақты пайдалануды, молайтуды және жасанды түрде өсiрудi, сондай-ақ табиғатты (зоологиялық саябақтарды, ботаникалық бақтарды, дендрологиялық саябақтарды) қорғауды, орман қорын күзету және қорғау жөнiндегi авиациялық жұмыстардың орындалуын қамтамасыз ету; 7) топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстарды жүргiзу; 8) өмiрлiк қиын жағдайда жүрген адамдар (отбасылар) үшiн арнайы әлеуметтiк қызметтер көрсету; 9) жылжымайтын мүлiктi мемлекеттiк техникалық зерттеу саласында жүзеге асырады.

Мемлекеттiк кәсіпорынның мүлкi: 1) оған меншiк иесi берген мүлiк; 2) өз қызметi нәтижесiнде ие болған мүлiк (ақшалай табыстарды қоса алғанда); 3) Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де көздер есебiнен қалыптасады. Шаруашылық жүргiзудегi (жедел басқарудағы) мүлiктi пайдаланудан алынған жемiстер, өнiм мен табыстар, сондай-ақ шарттар немесе өзге де негiздер бойынша мемлекеттiк кәсіпорын сатып алған мүлiк Қазақстан Республикасының заңнамасында меншiк құқығына ие болу үшiн белгiленген тәртiппен мемлекеттiк кәсіпорынның шаруашылық жүргiзуiне (жедел басқаруына) түседi.

Шаруашылық жүргiзу құқығындағы мемлекеттiк кәсiпорынның жарғылық капиталының төменгі мөлшерi айлық есептiк көрсеткiштiң он мың еселенген мөлшерiнен кем болмауға тиiс.

Мемлекеттiк кәсiпорын өзi өндiрген өнiмдi дербес өткiзедi.

Мемлекеттiк кәсiпорынның негiзгi құралдарға жататын мүлiктi сатып алу-сату, айырбастау, сыйға тарту шарттары негiзiнде иелiктен шығаруға құқығы жоқ.

Шаруашылық жүргiзу құқығындағы мемлекеттiк кәсiпорын өзiнiң мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлiкпен жауап бередi.

Шаруашылық жүргiзу құқығындағы мемлекеттiк кәсiпорын мемлекеттiң мiндеттемелерi бойынша жауаптылықта болмайды.

Мемлекет құрылтайшының, мемлекеттiк мүлiк жөнiндегi уәкiлеттi органның немесе тиiстi саланың уәкiлеттi органының iс-әрекеттерiнен туындаған банкроттық, ал коммуналдық мемлекеттiк кәсiпорындарға қатысты – жергiлiктi атқарушы органның iс-әрекеттерiнен туындаған банкроттық жағдайларын қоспағанда, шаруашылық жүргiзу құқығындағы мемлекеттiк кәсiпорынның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi. Бұл жағдайларда мемлекет шаруашылық жүргiзу құқығындағы мемлекеттiк кәсiпорынның қаражаты кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру үшiн жеткiлiксiз болған кезде оның мiндеттемелерi бойынша жауап бередi.

Қазыналық кәсiпорын негiзгi құралдарға жатпайтын, өзiне жедел басқару құқығында бекiтiлiп берiлген жылжымалы мүлiкке дербес билiк етедi.

Қазыналық кәсiпорын өз мiндеттемелерi бойынша өзiнiң билiгiндегi ақшамен жауап бередi.

Қазыналық кәсiпорынды тарату жағдайларын қоспағанда, оның қалған мүлкiн өндiрiп алуға жол берiлмейдi.

Қазыналық кәсiпорын мемлекеттiң мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi.

Қазыналық кәсiпорынның ақшасы жеткiлiксiз болған кезде, оның мiндеттемелерi бойынша Қазақстан Республикасы немесе әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс тиiстi бюджет қаражатымен субсидиарлық жауаптылықта болады.

2.2.15 Коммерциялық емес ұйымдар

Коммерциялық емес ұйымдар мекеме (мемлекеттік және жеке меншік), қоғамдық бірлестік, діни бірлестік, қор, тұтыну кооперативі, коммерциялық емес акционерлік қоғам, заңды тұлғалардың қауымдастығы (одағы) нысанындағы бірлестіктер, заң құжаттарында көзделген өзге де нысандарда құрылуы мүмкін.

Мекеме дегеніміз басқару, әлеуметтік-мәдени немесе өзге де коммерциялық емес сипаттағы қызметтерді жүзеге асыру үшін құрылтайшы құрған және қаржыландыратын ұйым. Мекеме мемлекеттік және жеке меншік болып құрылуы мүмкін.

Мемлекеттiк мекеме – басқарушылық, әлеуметтiк-мәдени немесе коммерциялық емес сипаттағы өзге де функцияларды жүзеге асыру үшiн мемлекет құрған және қаржыландырудың қосымша көздерi Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленбесе, тек қана бюджет немесе Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң бюджетi (шығыстар сметасы) есебiнен қамтылатын коммерциялық емес ұйым. Республикалық мемлекеттiк мекеменi – Қазақстан Республикасының Президентi немесе Қазақстан Республикасының Үкiметi, коммуналдық мемлекеттiк мекеменi облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың, аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың жергiлiктi атқарушы органдары құрады. Мемлекеттiң жеке тұлғалармен және мемлекеттiк емес заңды тұлғалармен бiрлесiп мемлекеттiк мекеме құруына жол берiлмейдi. Мемлекеттiк мекеме өзiне бекiтiлiп берiлген мүлiктi және өзiне смета бойынша бөлiнген қаражат есебiнен сатып алынған мүлiктi дербес иелiктен шығаруға немесе оған өзгеше әдiспен билiк етуге құқылы емес. Мемлекеттiк мекеме өз мiндеттемелерi бойынша өзiнiң билiгiндегi ақшамен жауап бередi. Мемлекеттiк мекеменiң қалған мүлкiн өндiрiп алуға жол берiлмейдi. Мемлекеттiк мекемеде ақша жеткiлiксiз болған кезде оның мiндеттемелерi бойынша Қазақстан Республикасы немесе әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс тиiстi бюджет қаражатымен субсидиарлық жауаптылықта болады.

Басқарушылық, әлеуметтiк-мәдени немесе коммерциялық емес сипаттағы өзге де қызметтердi жүзеге асыру үшiн жеке және (немесе) мемлекеттiк емес заңды тұлғалар құрған, мемлекеттiк құрылымның бөлiгi болып табылмайтын ұйым жеке меншiк мекеме деп танылады. Жеке меншiк мекеменiң мүлкi оған оралымды басқару құқығымен бекiтiлiп берiледi. Жеке меншiк мекеме өз мiндеттемелерi бойынша өзiнiң билiгiндегi ақшамен жауап бередi. Ақшасы жеткiлiксiз болған жағдайда мемлекеттiк емес мекеменiң мiндеттемелерi бойынша оның құрылтайшысы жауапты болады.

Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтiн ортақ мақсаттарға жету үшiн азаматтардың ерiктi бiрiгуi нәтижесiнде құрылған ұйым қоғамдық бiрлестiк болып табылады. Қоғамдық бiрлестiктер мүшелерiнiң (қатысушыларының) сол бiрлестiктерге өздерi берген мүлiкке, соның iшiнде мүшелiк жарналарға құқықтары жоқ. Өздерi мүшелерi (қатысушылары) ретiнде қатысатын қоғамдық бiрлестiктердiң мiндеттемелерi бойынша олар жауап бермейдi, ал аталған бiрлестiктер өз мүшелерiнiң мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi.

Азаматтар және (немесе) заңды тұлғалар ерiктi мүлiктiк жарналар негiзiнде құрған, әлеуметтiк, қайырымдылық, мәдени, бiлiм беру және өзге де қоғамдық пайдалы мақсаттарды көздейтiн, мүшелiгi жоқ коммерциялық емес ұйым қор деп танылады. Қорды құрған кезде құрылтайшылардың (құрылтайшының) шешiмiмен тұрақты жұмыс iстейтiн алқалы басқару органы - қордың атқарушы органы тағайындайтын қамқоршылық кеңесi құрылады, ол қор қызметiнiң оның жарғылық мақсаттарына сай келуiне бақылау жасайды, сондай-ақ қордың жарғысында бекiтiлген өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асырады. Жұбайлық және жақын туыстық байланысы бар адамдар қордың қамқоршылық кеңесiнiң көпшiлiк мүшесi, сондай-ақ осы қордың штаттағы қызметкерлерi бола алмайды. Қордың атқарушы органы қордың жоғары басқару органының және тұрақты жұмыс iстейтiн алқалы басқару органының (қамқоршылық кеңестiң) шешiмдерi негiзiнде және оларды орындау мақсатында жұмыс iстейдi және соларға есеп бередi. Қордың атқарушы органының басшысы мен мүшелерi қордың құрылтай құжаттарын, осы заңды және Қазақстан Республикасының басқа да заң актiлерiн бұза отырып өздерi қабылдаған шешiмдерiнiң салдарынан келтiрiлген шығынның орнын бiрлесе толтыруға мiндеттi. Мұндай шешiм қабылданған кезде қарсы дауыс берген, қалыс қалған немесе отырысқа қатыспаған адамдар шығынның орнын толтыру мiндетiнен босатылады. Қордың некеде тұрумен, жақын туыстықпен немесе жекжаттықпен байланыспаған басшысы мен бухгалтерi болуға тиiс. Бiр адамның екi қызметтi қатар iстеуiне болмайды. Басшы құрылтай құжаттарының, қорды басқару органының шешiмдерi негiзiнде қордың атынан мәмiлелер жасауға құқылы. Қордың жарғысында өз бетiнше әрекет етiп, мәмiлелер жасай алатын басқа уәкiлеттi адамдардың қызмет аясы белгiленуi мүмкiн. Қор басшысының сотта, мемлекеттiк органдарда, сондай-ақ ұйымдарда қордың атынан сенiмхатсыз өкiлдiк етуге құқығы бар. Қорға оның құрылтайшылары берген мүлiк қордың меншiгi болып табылады. Қор құрылтайшыларының қордың мүлкiне мүлiктiк құқығы жоқ және оларды мiндеттемелерiн орындамағаны үшiн жарғыда белгiленген тәртiппен құрылтайшылардың жалпы жиналысы қордан шығаруы мүмкiн. Қор жарғыда белгiленген мерзiмде қаржы қызметiн тексерудi жүзеге асыруға мiндеттi. Тексерудi тексерушi немесе аудиторлық ұйым жүзеге асырады. Тексерушiнi сайлау тәртiбi жарғыда белгiленедi; аудиторлық ұйымдар заңдарда белгiленген тәртiппен тартылады. Қор жыл сайын ресми басылымдарда өз мүлкiн пайдалану туралы есептi жариялауға мiндеттi.

Құрылтайшылардың құрамына, сондай-ақ қызмет саласына қарай жеке, корпоративтiк, қоғамдық, мемлекеттiк қорлар құрылуы мүмкiн. Қызмет мақсаттарына қарай әлеуметтiк, қайырымдылық, мәдени, бiлiм қорлары және өзге де қорлар құрылуы мүмкiн.

Бiр жеке адамның немесе жеке адамдардың - бiр отбасы мүшелерiнiң өзiнiң (өздерiнiң) жеке қаражаттары есебiнен құрған қоры жеке қор деп танылады. Жеке қор, сондай-ақ жеке адамның нотариалды куәландырылған өсиетi бойынша да құрылуы мүмкiн. Жеке қордың мүлкi жеке тұлғадан (құрылтайшыдан) немесе жеке тұлғалардан - бiр отбасы мүшелерiнен (құрылтайшылардан) бiр жолғы және (немесе) тұрақты түсетiн түсiмдер есебiнен, өсиет бойынша түскен мүлiктен, сондай-ақ жеке қор қызметiнiң мақсаттарына сай келетiн басқа да көздерден құралады.

Бiр заңды тұлғаның немесе бiрнеше заңды тұлғалардың - коммерциялық және (немесе) коммерциялық емес ұйымдардың осы ұйымдардың қаражаттары есебiнен құрған қоры корпоративтiк қор деп танылады. Корпоративтiк қордың мүлкi бiр немесе бiрнеше заңды тұлғалардан - коммерциялық және (немесе) коммерциялық емес ұйымдардан (құрылтайшылардан) бiр жолғы және (немесе) тұрақты түсетiн түсiмдер есебiнен, сондай-ақ корпоративтiк қор қызметiнiң мақсаттарына сай келетiн басқа да көздерден құралады.

Бiр отбасының мүшелерi болып табылмайтын жеке адамдардың және (немесе) заңды тұлғалардың - қоғамдық бiрлестiктердiң құрған қоры қоғамдық қор деп танылады. Қоғамдық қордың мүлкi заңды тұлғалардан - қоғамдық бiрлестiктер мен жеке тұлғалардан бiр жолғы және (немесе) тұрақты түсетiн түсiмдер есебiнен, сондай-ақ қоғамдық қор қызметiнiң мақсаттарына сай келетiн басқа да көздерден құралады. Қоғамдық қордың мүлкi бiр отбасы мүшелерiнен - аталған қордың бiрден бiр қатысушыларынан түсетiн түсiмдер есебiнен құрала алмайды.

Мемлекеттiк органдардың шешiмiмен құрылған, белгiленген тәртiппен мемлекеттiк меншiктi иелену, пайдалану және оған билiк ету құқығы берiлген; қордың мақсаттары мен мiндеттерiн мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен жүзеге асыратын қор мемлекеттiк қор деп танылады. Мемлекеттiк қордың мүлкi заңдарда белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасы мемлекеттiк бюджетiнiң қаражаты есебiнен, сондай-ақ мемлекеттiк қор қызметiнiң мақсаттарына сай келетiн басқа да көздерден құралады.

Мүшелiк негiзде қатысушыларының материалдық және өзге де қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн өз мүшелерiнiң мүлiктiк (пайлық) жарналарын бiрiктiру жолымен жүзеге асырылатын азаматтардың ерiктi бiрлестiгi тұтыну кооперативi деп танылады. Заң актiлерiнде көзделген жағдайларда тұтыну кооперативiне заңды тұлғалар да кiре алады. Селолық тұтыну кооперативтерi тек өз мүшелерiнiң ғана емес, ауылдық жерде тұратын басқа да азаматтардың материалдық және өзге де қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн құрылуы мүмкiн. Тұтыну кооперативтерiнiң мүшелерi оның мiндеттемелерi бойынша кооператив мүшелерiнiң қосымша жарнасының енгiзiлмеген бөлiгi шегiнде ортақ субсидиарлық жауаптылықта болады. Тұтыну кооперативi алған кiрiстердi оның мүшелерi арасында бөлуге болмайды және олар жарғылық мақсаттарға жұмсалады. Тұтыну кооперативiнiң мүшелерi жинақталып қалған шығынды жыл сайынғы баланс бекiтiлгеннен кейiн үш ай iшiнде қосымша жарналар арқылы жабуға мiндеттi. Бұл мiндеттеме орындалмаған жағдайда кооператив кредит берушiлердiң талабы бойынша сот тәртiбiмен таратылуы мүмкiн.

Рухани қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн өз мүдделерiнiң ортақтығы негiзiнде заң актiлерiнде белгiленген тәртiппен бiрiккен азаматтардың ерiктi бiрлестiгi дiни бiрлестiк деп танылады. Дiни бiрлестiк қатысушыларының (мүшелерiнiң) осы ұйымға өздерi берген мүлiкке, соның iшiнде мүшелiк жарналарға құқықтары сақталмайды. Олар дiни бiрлестiктiң мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi, ал дiни бiрлестiк өз мүшелерiнiң мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi.

Өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатымен акциялар шығаратын, кiрiстерi тек қана осы қоғамды дамытуға пайдаланылатын заңды тұлға коммерциялық емес акционерлiк қоғам деп танылады. Коммерциялық емес акционерлiк қоғамдардың артықшылықты акциялар, туынды және айырбасталатын бағалы қағаздар шығаруды жүзеге асыруға құқығы жоқ. Коммерциялық емес акционерлiк қоғамның құрылтай шарты осы шартқа әрбiр құрылтайшының немесе оның уәкiлеттi өкiлiнiң қол қоюы арқылы жасалады. Коммерциялық емес ұйым ретiнде құрылған қоғамның коммерциялық ұйым болып қайта құрыла алмайтыны сияқты коммерциялық ұйым ретiнде құрылған қоғам да коммерциялық емес ұйым болып қайта құрыла алмайды.

Коммерциялық ұйымдар өздерiнiң кәсiпкерлiк қызметтерiн үйлестiру, сондай-ақ ортақ мүлiктiк және өзге де мүдделердi бiлдiру және қорғау мақсатында өзара шарт бойынша, сондай-ақ коммерциялық емес ұйымдармен бiрлесiп қауымдастықтар (одақтар) нысанында бiрлестiктер құра алады. Коммерциялық емес ұйымдар осы ұйымдардың қауымдастықтарына (одақтарына) ерiктi түрде бiрiге алады. Қауымдастықтың (одақтың) мүшелерi өзiнiң дербестiгiн және заңды тұлға құқықтарын сақтап қалады. Қауымдастық (одақ) өз мүшелерiнiң мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi. Қауымдастықтың (одақтың) мүшелерi оның мiндеттемелерi бойынша қауымдастықтың (одақтың) құрылтай құжаттарында көзделген мөлшерде және тәртiпте субсидиарлық жауаптылықта болады. Қауымдастық (одақ) мүшелерi, егер құрылтай құжаттарында өзгеше көзделмесе, қаржы жылы аяқталған соң өзiнiң қалауы бойынша қауымдастықтан (одақтан) шығуға құқылы. Бұл жағдайда қауымдастық (одақ) мүшесi өзi қауымдастықтан шыққанға дейiн туындаған мiндеттемелерi бойынша шыққан кезiнен бастап екi жыл бойына оның өзiнiң жарнасына бара-бар субсидиарлық жауаптылықта болады. Қауымдастық (одақ) мүшесi қауымдастықтың (одақтың) құрылтай құжаттарында белгiленген реттерде және тәртiппен қауымдастық (одақ) мүшелерiнiң шешiмi бойынша одан шығарылуы мүмкiн. Қауымдастықтың (одақтың) шығарылған мүшесiнiң жауапкершiлiгiне қатысты қауымдастықтан (одақтан) шығуға жататын ереже қолданылады. Қауымдастық (одақ) мүшелерiнiң келiсiмiмен оған қауымдастықтың жаңа мүшесi кiре алады. Қауымдастыққа (одаққа) жаңа мүшенiң кiруi қауымдастықтың (одақтың) ол кiргенге дейiн туындаған мiндеттемелерi бойынша оның субсидиарлық жауаптылықта байланыстырылуы мүмкiн. Қауымдастықтың (одақтың) атауында "қауымдастық" немесе "одақ" деген сөздердi қоса отырып, осы қауымдастық (одақ) мүшелерi қызметiнiң негiзгi мәнiне көрсетпе болуға тиiс

Коммерциялық емес ұйымдар өзге де ұйымдық-құқықтық нысанда құрылуы мүмкiн. Нотариалдық палаталар, адвокаттар алқалары, сауда-өнеркәсiп палаталары, кәсiби аудиторлық ұйымдар, меншiк пәтер иелерi кооперативтерi және басқа да коммерциялық емес ұйымдар өзге де ұйымдық-құқықтық нысанда құрыла алады.

Заңды тұлғалардың құрылуында немесе кейіннен қатысушылары ретінде шетелдік азаматтар мен шетелдік заңды тұлғалар құрылтайшы немесе қатысушы ретінде қатысатын болса, шетелдік немесе бірлескен кәсіпорын деп те аталуда.