3. Разважанне

Разважанне – маўленне, у якім думкі выкладаюцца ў лагічна паслядоўнай форме, указваюцца прычынна-выніковыя адносіны паміж аб′ектамі. Разважанне прызначанана для тлумачэння пэўнага паняцця або з’явы, для доказу ці абвяржэння якога-небудзь тэзісу:

Амаль трэцюю частку тэрыторыі нашай рэспублікі займаюць лясы. А ўсяго два стагоддзі назад на лясы прыпадала больш як палова ўсіх плошчаў. І ў гісторыі нашага народа, у яго штодзённым жыцці лес заўсёды адыгрываў важную ролю.

Па-першае, для нашых продкаў лес спрадвеку быў своеасаблівай кладоўкай. У лесе здабывалі дзічыну, збіралі мёд, ягады, арэхі, грыбы.

Па-другое, лес з’яўляўся найпершым будаўнічым матэрыялам. Гэта ж і цяпер больш чым на дзевяноста працэнтаў жылыя будоўлі ў нашых вёсках драўляныя, а яшчэ ў мінулым стагоддзі больш як напалову былі драўляныя беларускія мястэчкі і гарады.

Па-трэцяе, лес, драўніна служылі матэрыялам для разнастайных хатніх рэчаў.

Нарэшце, лес – надзейнае сховішча для сваіх і непраходная перашкода для ворагаў.

Такім чынам, лес – гэта прыроднае багацце беларусаў, і ён патрабуе беражлівых адносін да сяб. [Паводле Л. Пракопчыка].

Разважанні сустракаюцца часта ў навуковых тэкстах, дзе яны маюць разгорнуты характар, вызначаюцца паслядоўным, лагічным ходам развіцця асноўнай думкі, ідэі аўтара:

Культура мыслення асобы (і не ў апошнюю чаргу – прамоўцы) вызначаецца таксама яе здольнасцю арыентавацца ў бязмежнай і імклівай плыні інфармацыі, адшукваць патрэбнае і адмаўляцца ад (пакуль што) непатрэбнага; уменнем пераадольваць стэрэатыпы думкі і паводзін, разбураць шматлікія міфы, што запаланілі нашу свядомасць, і замяняць іх ведамі; не толькі пашыраць і паглыбляць веды (што само па сабе вельмі важна), але ў пэўных выпадках замяняць іх новымі (найвастрэйшая сучасная праблема “новых тэхналогій”). Не меншае значэнне маюць і іншыя прынцыпы творчага мыслення: сістэмнага падыходу да жыццёвых праблем; умення пры гэтым адшукаць і вырашыць найбліжэйшую прыярытэтную задачу; разумення таго, што прагназаваць трэба не толькі бліжэйшыя станоўчыя вынікі дзейнасці, але і далейшыя, адмоўныя вынікі станоўчых рашэнняў. У мысленні выключна важна абапірацца як на дадзеныя дакладных навук, так і на інфармацыю, што дае мастацтва, бо навука і мастацтва – гэта двуадзіны шлях пазнання свету. [А. Міхневіч].

Распаўсюджаны разважанні і ў публіцыстычным дыскурсе, там яны таксама садзейнічаюць узмацненню выражэння аўтарскай думкі, вызначэнню яго пазіцыі, асабістых адносін да зместу паведамлення, падкрэсліваюць ідэю яго твора: У кожным сапраўдным беларусу, у кожным паэце беларускім жыве Янка Купала як дух спаконвечнасці, як дух богадагодлівасці, як дух нязломістае мроі пра панавітую волю.

Шчырасць золата вызначаецца пробай, шчырасць беларуса, беларускасць ягоная вызначаецца Янкам Купалам.

Купалле, Іван Купала, Янка Купала – гэта агонь.

Купальскі агонь – агонь ачышчэння ад забыцця сябе як крывічоў, як беларусаў. Вяртанне душы ў беларускасць.

Папараць-кветка – іскрынка ад купалаўскага вогнішча. Кветка, якая зорыцца праз вякі. Кветка, якую шукаюць з паганскіх часінаў, каб абнашчыць душу шчасцем – часцінкай святла нябеснага.

Папараць-кветка Купалавага слова – іскрынка з вогнішча беларускага духу. Іскрынка, якую раздзімаюць вятры спагады для Беларусі. Каб у цемры не блукала. Каб нашчыла Беларусь сваю душу Купалавасцю.

Агонь Янкі Купалы мусіць гарэць у кожным беларускім сэрцы, у кожнай чыстай беларускай душы! [Р. Барадулін].

У мастацкім маўленні разважанні звычайна выкарыстоўваюцца ў форме ўнутранага маналогу героя, яны адлюстроўваюць унутраны свет, псіхалагічны стан персанажа, працэс асэнсавання ім аб’ектыўнай рэчаіснасці, разнастайных падзей, фактаў, рэалій і паняццяў, ствараюць характарыстыку дзеючых асоб:

Яму па душы быў і гэты глухі куток Палесся, аб якім яшчэ дома так многа цікавага наслухаўся ад аднаго старога аб’ездчыка, і гэты народ з яго асабліваю моваю і звычаямі, .. гэты некрануты край старажытнасці, якая на кожным кроку кідалася яму ў вочы і затрымлівала на сабе ўвагу..

Што ні кажы, а жыццё, ужо само па сабе, ёсць радасць, вялікае шчасце, бясцэнны дар. Ёсць важныя дзве часціны, з якіх складаецца жыццё і яго глыбокі сэнс і хараство – чалавек і прырода. Бо ніколі не страціць для нас цікавасці чалавек, бо праяўленне яго розуму бязмежна, бо дарогі яго не вызначаны, бо формы яго жыцця і яго адносін да другіх людзей бясконца разнастайныя, канчаткова не выяўлены і ніколі не могуць стаць канчатковымі. А прырода! Колькі вялікага задавальнення дае яна нам! Бо прырода – найцікавейшая кніга, якая разгорнута перад вачамі кожнага з нас. Чытаць гэту кнігу, умець адгадваць яе многалучныя напісы – хіба ж гэта не ёсць шчасце? Адно толькі шкада, што наша жыццё несуразмерна малое для таго, каб начытацца гэтай кнігі.

З гэтымі думкамі Лабановіч прыпыніўся каля акна. [Колас].

Структура разважанняў вызначаецца спосабамі выкладу матэрыялу: індуктыўным, ад прыватнага да агульнага:

Сённяшнія нашы дзеці – гэта тое самае пакаленне, якое вырасла на новых ідэалах, з новым светаўяўленнем. У іхнім жыцці не было не толькі піянерскай арганізацыі, шматлікіх гурткоў, але амаль што не было сяброў. Яны раслі сам-насам з відэапрыстаўкай, тэлевізарам, камп’ютэрам. І выраслі індывідуалістамі: аднакласнікі, жывучы ў адным пад’ездзе, не ходзяць адно да аднаго дадому, не запрашаюць на дзень нараджэння, не гуляюць разам у двары. Яны не ўмеюць наладжваць таварыскія адносіны. Ім лягчэй пазнаёміцца ў Інтэрнеце і завесці віртуальнага сябра, чым пасябраваць з суседам ці суседкай па парце.

Часта яны здаюцца нам эгаістамі, якія разумеюць толькі сябе, таму што ад бацькоў патрабуюць толькі адно: “Купіце, купіце, купіце...”А на самай справе яны вельмі адзінокія і неабароненыя ў сваім маладзёжным свеце. І звычайна іхняе чарговае “купіце”, якое мы ўспрымаем як капрыз, на самай справе – яшчэ адна спроба абараніць сябе абноўкай, завушніцамі, мабільнікам і г .д. ад жорсткага дзіцячага калектыву. Такія сёння каштоўнасці ў маладых. [Р. Ткачова];

або дэдуктыўным, ад агульнага да прыватнага:

Возьмем звычайную геаграфічную карту свету. І паглядзім, як адчувае сябе на ёй кожны пісьменнік і кожная літаратура. У прасторы і часе. Пра якія саслоўі, праслойкі і класы гаворыць гэты пісьменнік, гэтая літаратура. У якіх краінах жывуць людзі, створаныя аўтарамі гэтай літаратуры..

Руская літаратура, напрыклад, асабліва з эпохі Пушкіна, аднолькава вольна адчувала сябе ў Англіі і Германіі, Іспаніі і Францыі. Яна і пісала пра гэтыя і іншыя краіны і, шматлікімі перакладамі, зрабіла так, што для рускіх чытачоў сталі даступныя многія і многія тысячы кніг..

Беларуская літаратура да Багдановіча была лакальная, за рэдкімі выключэннямі гаварыла толькі пра Беларусь. Аўтары яе перакладалі вельмі мала і скупа. І гэта наклала на наша прыгожае пісьменства адбітак нейкай недавершанасці і абдзеленасці. З часоў Вялікага Максіма шмат змянілася. З’явіліся многія сотні перакладаў, почасту вельмі добрых. З’явіліся дзесяткі перакладчыкаў, часам выдатных. [Ул. Караткевіч].

Разважанні дазваляюць актывізаваць увагу слухачоў, выклікаць цікавасць да тэмы паведамлення.

Пытанні і заданні:

1. Назавіце асноўныя функцыянальна-сэнсавыя тыпы маўлення.

2. Ахаратарызуйце апавяданне, вызначце яго тыпы.

3. Укажыце віды апісання. У чым яго адметнасць?

4. Вызначце асаблівасці разважання як тыпу маўлення.

Літаратура:

1. Апресян, Г.З. Ораторское искусство: 3-е изд., перераб. и доп. / Г.З. Апресян. – М.: Изд.-во МГУ, 1972 – 278 с.

2. Бернацкий, Г.Г. Культура политической дискуссии / Г.Г. Бернацкий. – Л., 1991.

3. Иванкина, Н. Культура судебной речи / Н. Иванкина. – М., 1995.

4. Ивин, А.А. Теория аргументации: [учеб. пособие для вузов] / А.А. Ивин. – М.: Высшая школа, 2007. – 318 с.

5. Ивин, А.А. Искусство правильно мыслить. 2-е изд., перераб. и доп. / А.А. Ивин. – М.: Просвещение , 1990. – 240 с.

6. Кохтев, Н.Н. Основы ораторской речи / Н.Н. Кохтев . – М.: Изд.во МГУ, 1992. – 238 с.

7. Культура русской речи и эффективность общения / РАН Институт русского языка им. В.В. Виноградова: Отв. ред. Л.К.Граудина, Е.Н.Ширяев. – М.: Наука, 1996 – 439 с..

8. Леммерман, Хайнц. Уроки риторики и дебатов: Пер. с нем. / Хайнц Леммерман. – М.: ООО «Изд.-во «Уникум Пресс», 2002. – 336 с.

9. Львов, М.Р. Риторика. Культура речи / М.Р. Львов. – М., 2002.

10. Маркичева, Т.Б. Основы ораторского мастерства: [Курс лекций] / [Т.Б. Маркичева, З.М. Кардашенко, Е.А. Адамов и др.; Редкол.: Е.Н. Тарасов и др.]. – М.: Мысль, 1980. – 263 с.