2. Апісанне

Апісанне – маўленне, у якім у статычным аспекце канстатуюцца факты, пералічваюцца ўласцівасці і якасці прадмета, апісваюцца яго склад і структура, выказваюцца адносіны аратара да аб′екта, яго ацэнка:

Гэта час, бадай, самы цудоўны. Дрэвы і хмызнякі ў свежай зеляніне. Пазней лістота на іх паблекне, агрубее. Зараз жа, у пачатку лета, усё маладое, пышнае і зялёнае. Доўгія чэрвеньскія дні звычайна стаяць пагодлівыя, цёплыя. Кароткія ж ночы – ціхія, мяккія.

У час калашэння жыта летняе паветра густа настоена прахалодай жытнёвых палёў і водарам квітнеючых красак, да якіх яшчэ не дакранулася каса.

Надвячоркам каля раўчукоў і рачулак сыплюць трэлі галасістыя салаўі. А ў лясах і пералесках спяваюць берасцянкі, валасянкі, пеначкі, сініцы.

Кукуе зязюля. Яе задуменную песню можна пачуць і ранкам, і днём, і надвячоркам. А то часам нават і ў начным змроку, калі зямля засне першым моцным салодкім сном. Але не доўгі гэты яе спеў. [Р. Ігнаценка].

Праз апісанне даецца характарыстыка прадметаў або з’яў рэчаіснасці, якія існуюць адначасова. Гэта сінхранічны малюнак аб’ектыўнай рэчаіснасці.

Вызначаюцца два тыпы апісання: статычнае і дынамічнае. У статычным апісанні адлюстроўваецца шэраг прадметаў, з’яў, іх прымет і ўласцівасцей, якія фукнцыянуюць у адзінай прасторы і часе і ў сукупнасці складаюць жывапісны малюнак аб’ектыўнай рэчаіснасці:

Усе рэкі Беларусі дужа прыгожыя. Дняпро з высокім правым берагам і неагляднымі далячынямі зарэчных паплавоў, паплямаваных дубамі і сінімі люстэркамі старыц. Прыпяць з яе празрыстай чыстай вадою, пратокамі і шапкамі буслянак на прырэчных дрэвах. Дзвіна, сціснутая крутымі ўрвішчамі, зарослымі мачтавым лесам. Ласкавы Нёман, у воды якога глядзяцца старажытныя вежы і густыя лістоўныя пушчы. Нават невялічкая Шчара са сваімі шлюзамі ў цені неабхватных, серабрыстых таполяў. З раптоўным патокам вады, што вырываецца са шлюза і выносіць на сабе плыты з людзьмі, якія рухава і спрытна працуюць шастамі і бусакамі. [Ул. Караткевіч].

Статычнасць моўнай формы апісання ствараецца выключнай перавагай іменных часцін мовы, адсутнасцю або нязначнай колькасцю дзеясловаў, шырокім выкарыстаннем намінатыўных, апавядальных і няпоўных сказаў, прамым парадкам слоў у сказе.

Дынамічнае апісанне характарызуе розныя адначасовыя дзеянні, паказвае іх змену, чаргаванне, рознанакіраванасць. Гэта дазваляе аўтару перадаць дынаміку руху, актыўны, дзейсны характар асоб ці прадметаў, стварыць калейдаскапічны малюнак аб’ектыўнай рэчаіснасці:

Грыміць па карэннях цялежка, мігацяцца стракатыя верставыя слупы, мігаюцца, пахіліўшыся, абросшыя мохам хваёвыя крыжы наабапал дарогі; бягуць лясы, гаі, мяняюцца палі, грамадзяцца горы, рассцілаюцца шырокія лугі, блішчаць азёры, срэбрам пераліваюцца рэкі, золатам рассыпаюцца пяскі, глыбокімі зялёнымі ямамі раскідаюцца балоты.

І куды нясеш мяне, няведамая дарога?

А неба! Далёкае, няведамае, сіняе неба! Тысячы, мільёны гадоў пазіраеш ты, без болю, без трывогі, пазіраеш на ўсіх роўна: на чалавека, на звера, на птушку, на самую меншую мушку, на жывых і нежывых, на нашу бедную зямлю, на зямлю, прагноеную людскімі трупамі, залітую крывёю і горкімі слязьмі сіраты народа. [Я. Колас].

Дынамічнасць моўнай форме апісання надаюць актыўнае выкарыстанне аднатыпных, як правіла, сінанімічных форм дзеяслова, ужыванне аднародных выказнікаў, частая інверсія галоўных членаў сказа, клічная і пытальная інтанацыя.

Дынамічнае апісанне можа паказваць таксама змены разнастайных станаў прыроды, у такім выпадку ў тэксце выкарыстоўваюцца т.зв. экзістэнцыянальныя дзеясловы, якія спалучаюцца з дзеясловамі-актантамі.

Апісанне можа быць разгорнутым, у якім падрабязна пералічваюцца разнастайныя прадметы, іх уласцівасці, адзнакі і характарыстыкі: Хаты былі на востраве. Востраў гэты, праўда, не кожны прызнаў бы за востраў – аб яго не плёскаліся ні марскія, ні нават азёрныя хвалі. Навокал адно гніла куп’істая дрыгва ды моклі панурыя лясы. Вёска тулілася ля берага вострава – платы агародаў дзе-нідзе забягалі на куп’ё ўзбалотка. З другога боку, на поўнач, балоты крыху адступалі, дорачы людзям пясчанае поле. Адступалі балоты і на заходнім баку, дзе рунелі ці жаўцелі да краю лесу палі, таксама скупыя, няўдзячныя, хоць у іх глебе і было менш пяску. З поўдня балоты зноў падбіраліся да саламяных, замшэлых радоў стрэх, але ў гэты бок ішла найбольш сувязь са светам, і тут на дрыгве была памошчана дарожка, ездзілі па ёй смела толькі ў маразы, калі і непралазная твань навокал рабілася цвёрдая, як ток, ці ўлетку, калі дарожка перасыхала. [І. Мележ]; апісваюцца дзеянні або станы асоб ці прадметаў: У хаце весела гарэў на камінку агонь, кідаючы мітусліва-гарачае святло на сцены, на руды стол з драўлянаю сальніцаю, на светлую і, здавалася адсюль, ад камінка, цёплую лаву, на мокрыя ад хаты шыбіны акна, цёмна-глыбокія, калі на іх падаў цень, то чырвона-імглістыя, калі ў іх адбіваліся языкі полымя. Вада была разліта па падлозе, і ў ёй таксама скакаў агонь. Дзынькала маці вядром, наліваючы ваду ў чыгун, дзе празрыста бялела зверху толькі што пачышчаная бульба. Зноў дзынкала дужка аб вядро – моцна і ядрана, маці ставіла вядро на ўслон: чуваць было, як па дне вядра пачынала плёхкаць вада. Ціха было ў хаце. Дзед ляжаў на ложку ў бакоўцы, зрэдку суха і коратка кашляў, бабуля спала на печы.. Адзін Іванка сядзеў ля камінка, блізка падставіўшы твар сухому, гарачаму цяплу. Яму добра такі пякло ў шчокі, але неяк туманна рабілася ў вачах: ён адкінуў тады галаву, і прыемна было адчуваць, як доўга цячэ гарачыня, казытала, калола твар, як роўна разлівалася на шчоках, – паветра лёгкім токам аблягала твар, і ад гэтага неяк прыемна яснілася ў галаве – было добра. [М. Стральцоў]; і сціслым, кароткім: Усталявалася пагодная восень. Раніцы былі халодныя і бліскучыя ад дробнага інею, што ўсцілаў зямлю, стрэхі і платы. Але быў ён кволы і нетрывалы і знікаў адразу, калі ўзнімалася сонца. Было ранняе бабіна лета. Цёпла прыгравала сонейка, і над полем плыло павуцінне. [А. Чарнышэвіч].

Апісанне выконвае розныя функцыі ў розных функцыянальна-стылістычных разнавіднасцях маўлення . Так, у навуковым стылі апісанне з’яўляецца дакладным, лаканічным і канкрэтным, яно дазваляе паказаць найбольш істотныя ўласцівасці або функцыі аб’екта, яго родавую прыналежнасць і відавыя адрозненні, сувязь з іншымі аб’ектамі:

Словаўтварэнне – гэта раздзел навукі аб мове, у якім вывучаецца словаўтваральная структура вытворных слоў і магчымыя шляхі і сродкі ўтварэння новых слоў, апісваецца сістэма словаўтварэння – сукупнасць словаўтваральных тыпаў і словаўтваральных гнёзд, існуючых у мове на пэўным сінхронным зрэзе. Тэрмінам “словаўтварэнне” абазначаецца таксама сам працэс утварэння новых слоў..

Галоўным аб’ектам аналізу ў словаўтварэнні з’яўляецца вытворнае слова – слова, утворанае ад аднакаранёвага з ім з дапамогай таго ці іншага словаўтваральнага сродку (прэфікса, суфікса, постфікса, інтэрфікса і інш.), які носіць назву – фармант. Вытворнае слова, такім чынам, заўсёды павінна мець сваё ўтваральнае, да асновы якога далучаецца фармант..[Беларуская граматыка].

У публіцыстычным маўленні апісанне, як правіла, з’яўляецца дакументальна дакладным, яно не толькі характарызуе аб’ект, але і выражае яго ацэнку, з’яўляецца сацыяльна накіраваным:

Адам Міцкевіч увайшоў у маё жыццё вельмі даўно, яшчэ са старонак польскай чытанкі для трэцяга класа пачатковай, так званай “паўшэхнай школы”.

Адну з яго ранніх балад, “Вяртанне бацькі”, вывучаную на пашы, ведаю і дагэтуль на памяць.

“Пана Тадэвуша” чытаў тады, калі далёка не ўсё мог зразумець, аднак жа многае, відаць, асноўнае, з таго часу засела ў душы ..

Сёння мы, кажучы мовай кіно, глядзім Міцкевіча буйным планам. Праз сто гадоў пасля смерці гаворым пра несмяротнасць яго – голасам многіх мільёнаў. У гэтым магутным страі і я з хваляваннем маладога салдата трымаю крок і раўненне, і ні разу мне не здалося, што займаюся не сваёй, не вялікай справай, калі і я – па жанру празаік – разам з сябрамі-паэтамі працаваў над падрыхтоўкай да друку выбраных твораў геніяльнага сына польскага народа ў перакладзе на беларускую мову.

Родны для ўсіх, хто любіць жыццё, хто любіць мір і культуру, Адам Міцкевіч неаддзельны ад свайго народа, ад сваёй радзімы. [Я. Брыль].

У мастацкім маўленні апісанне выконвае ў асноўным выяўленчую ролю – яно выкарыстоўваецца ў пейзажных замалёўках, пры стварэнні партрэта, для вобразнай характарыстыкі месца, суб’екта і аб’екта дзеяння.