Лекцыя № 19 Функцыянальная-сэнсавыя тыпы маўлення

План

1. Апавяданне.

2. Апісанне.

3. Разважанне.

1. Апавяданне

Функцыянальная-сэнсавыя тыпы маўлення – формы маўлення, у якіх паказваецца развіццё дзеяння, апісваюцца прыметы прадмета, выяўляюцца прычынна-выніковыя сувязі паміж прадметамі.

Асноўныя функцыянальна-сэнсавыя тыпы маўлення – апавяданне, апісанне, разважанне.

Апавяданне – дынамічны тып маўлення ад імя першай або трэцяй асобы або без указання на крыніцу інфармацыі, якое паведамляе аб развіцці ў часавай паслядоўнасці дзеянняў або станаў, адлюстроўвае сувязь паміж падзеямі:

У глухой вёсачцы на беларускім Палессі спыніліся каўпакоўцы. Адзін з іх зайшоў у крайнюю хату і папрасіў бабулю памыць яму запасную пару бялізны.

А потым раптам – трывога. Пайшлі – як прыйшлі.

На трэці дзень адзін з атрадаў, што адпачываў у лесе пасля бою, затрымаў старую. З клуначкам бывалай бялізны, і памытай, і пакачанай, і палапленай рукою маці. Два дні шукала яна ў бліжэйшым і далёкім лесе пад музыку далёкіх і блізкіх выбухаў таго “прыгожага ды вясёлага, што камандуе цэлым атрадам, а называецца – дай божа памяць– здаецца, Платон...”

І вось знайшла, аддала і пайшла дахаты. З адным толькі пачуццём, з адной радасцю: “Няхай здаровенькі носіць!..” [Я. Брыль].

Апавядальны тэкст – дынамічнае маўленне, у ім пераважаюць дзеясловы і акалічнасныя словы, склад дзейніка – малалікі, часта выкарыстоўваюцца сказы з аднароднымі выказнікамі, аднасастаўныя і няпоўныя сказы.

Апавяданне можа быць:

1) канкрэтнае (аб храналагічна паслядоўных канкрэтных дзеяннях адной або некалькіх асоб):

З аднаго канца вуліцы раптам выскачыла ў адной кашулі няскладная фігура селяніна. Па тым, як неслі яго ногі, людзі свядомыя адразу пазналі б, што дзядзька Арцём крыху “хлесцянуў” , што цяпер няспрытнымі нагамі выратоўваў сваю асобу і што ззаду за ім павінна быць нейкая грозная сіла, ад якой ратавалі яго непаслушныя ногі. Прабегшы некалькі хат, Арцём звярнуў на агароды, шуснуў у каноплі, адкуль разораю між капусты забег у падворак Юркі Труса, з падворку заламаў у вулачку і пасучыў проста да калодзежа. Дабегшы да студні, Арцём азірнуўся. Вуліца была пустая. Арцём яшчэ раз азірнуўся і, уляпіўшыся за зруб, перакінуў сваё цела ў студню, павісшы на руках [Я. Колас];

2) абагуленае (аб тыповых для пэўных абставін канкрэтных дзеяннях, змене розных станаў):

Ужо снег злез увесь з зямлі. Толькі на лузе блішчыць яшчэ лёд і снег. Моцна спіць рака, крэпка закаваў яе мароз. А перавальчыкі не дрэмлюць. Шумяць яны ў полі, бягуць к рэчцы і пачынаюць будзіць яе [Колас].

Разнавіднасцю апавядальных тэкстаў з’яўляецца інфармацыйнае паведамленне, якое ўжываецца ў сродках масавай інфармацыі:

Мінск. Праспект Скарыны. Спяшаюцца пешаходы, імчаць машыны. Прыгожыя, магутныя, хуткасныя. Глядзіш, і вока радуецца.

Ад парка Чалюскінцаў на шалёнай хуткасці імчыць “ВМW-730”. Каля станцыі метро “Маскоўская” аўтамабіль нечакана губляе кіраванне. Машыну спачатку нібы кідае ўправа, потым рэзка ўлева. Юзам, пад сілай хуткасці, у імгненне вока яна пралятае сустрэчную паласу руху, стукаецца аб броўку і, збіўшы жалезную агароджу жалезнай дарожкі, налятае на лаўку, на якой сядзеў чалавек і, нарэшце, знёсшы на сваім шляху ўсе перашкоды, трапляе ў клумбу. Там, у кветках, і спыняецца. Побач ляжыць збіты чалавек, бегаюць спалоханыя людзі. Адны з іх дапамагаюць пацярпеламу, другія – шафёру..

А вось і міліцыя. Пачынаецца агляд месца здарэння, апытанне сведкаў.

Яшчэ праз некалькі хвілін прыязджаюць дзве машыны хуткай дапамогі. Яны забіраюць вадзіцеля аўтамабіля і збітага машынай грамадзяніна, развозяць іх у бальніцы.

Першая дапамога аказана. Цяпер наступае час следства.

Апавяданне можа быць аб’ектываваным, нейтральным, у якім паказваецца часавая паслядоўнасць пэўных дзеянняў або станаў і не ўказваюцца адносіны аўтара да апісваемага. Існуе і суб’ектыўнае, эмацыянальнае апавяданне, якое звычайна вядзецца ад імя першай асобы і ў якім паказваюцца адносіны аўтара да апісваемага, адлюстроўваецца яго эмацыянальны настрой, уласнае бачанне свету:

Эмацыянальную афарбоўку нярэдка набывае тэкст, у якім апавяданне вядзецца не ад першай асобы. Перадаць пачуцці аўтара, яго адносіны да апісваемага дапамагае эмацыяльна-ацэначная лексіка:

Пачынала світаць. Далёкім святлом займаўся край неба, і навокал сталі відаць кусты і трава.

Ляўчук не ведаў, куды вёў яго лясны шлях, але ўсё бег і бег па альховых зарасніках. У малады шчыльны ельнік ён не палез, а абышоў яго збоку. Ён усё слухаў, хоць і без таго было чуваць, што яго даганялі: усю ноч ззаду пагрозліва брахалі сабакі.

З нязвыклай асцярогай ён нёс за пазухай маленькае цёплае цельца і думаў: “Хоць бы дзе напаткаць вёску, жанчын і аддаць ім малога”. Сам ён, як бы ні стараўся, не можа ўратаваць гэта жыццё..

Ляўчук спадзяваўся, што раней, чым немцы дагоняць яго, ён знойдзе добрых людзей і ўратуе малога. Ён вельмі хацеў зберагчы хлопчыка, з нейкай невыразнай для сябе надзеяй ухапіўся за яго і не хацеў разлучацца .. У гэтай малечы цяпер заключаўся для яго сэнс жыцця, якім ён не мог пагарджаць, пакуль яшчэ быў жывы і заставаўся чалавекам. [В. Быкаў].