3. Тыпы дыскурсу.

У залежнасці ад маўленчага намеру вызначаюцца розныя тыпы дыскурсу. У адпаведнасці з тыпамі дыскурсу вызначаюцца наступныя віды прамоў: інфармацыйная, пераконваючая, заклікаючая да дзеяння, натхняльная, забаўляльная, давяральная (П. Сапер).

Інфармацыйная прамова – публічнае выступленне, асноўная мэта якога – перадача пэўнай інфармацыі.

Асноўныя жанры інфармацыйнай прамовы – даследчыя і справаздачныя даклады, навуковыя паведамленні і агляды, акадэмічныя і навукова-папулярныя лекцыі, палітычныя агляды і інш.

У гэтым тыпе маўлення да ведама грамадскасці даводзіцца пэўная інфармацыя:

1. Мы, народы аб’яднаных нацый, поўныя рашучасці

пазбавіць будучыя пакаленні ад бедстваў вайны, якія двойчы ў нашым жыцці прынеслі чалавецтву невыразнае гора, і зноў сцвердзіць веру ў асноўныя правы чалавека, у годнасць і каштоўнасць чалавечай асобы, у раўнапраўе мужчын і жанчын і ў роўнасць правоў вялікіх і малых нацый, і

стварыць умовы, пры якіх могуць захоўвацца справядлівасць і павага да абавязацельстваў, якія вынікаюць з дагавораў і іншых крыніц міжнароднага права, і

садзейнічаць сацыяльнаму прагрэсу і паляпшэнню ўмоў жыцця пры большай свабодзе,

і ў гэтых мэтах

праяўляць цярпімасць і жыць разам, у міры адзін з адным, як добрыя суседзі, і

аб’яднаць нашы намаганні для падтрымання міжнароднага міру і бяспекі, і

забяспечыць прыняццем прынцыпаў і ўстанаўленнем метадаў, каб узброеныя сілы ўжываліся не інакш, як у агульных інтарэсах, і

выкарыстоўваць міжнародны апарат для садзейнічання эканамічнаму і сацыяльнаму прагрэсу ўсіх народаў,

рашылі аб’яднаць нашы намаганні для дасягнення нашых мэтаў. [З уводнай часткі (прэамбулы) Статута Арганізацыі Аб’яднаных Нацый].

У інфармацыйным паведамленні прадмет апісваецца – паказваюцца яго істотныя ўласцівасці, будова, састаўныя часткі і дэталі, характарызуецца працэс або стан, функцыянальная роля прадмета ці аб’екта, прадмет паказваецца ў развіцці, руху, змене розных яго станаў.

У інфармацыйнай прамове ўсе пастаўленыя пытанні павінны знайсці сваё вырашэнне. Як адзначае П. Сапер, “у ёй не павінна быць нічога спрэчнага”. Акрамя таго, інфармацыйнае паведамленне павінна быць актуальным, выклікаць цікавасць слухачоў і задаволіць іх інтэлектуальныя запатрабаванні [19, с. 65].

Пераконваючая прамова – публічнае выступленне, мэта якога – пераканаць слухачоў, схіліць іх на свой бок. Пераконваючая прамова звязана з грамадскай дзейнасцю, сацыяльнымі праблемамі.

Асноўныя жанры пераконваючай прамовы – парламенцкае выступленне, палітычныя і эканамічныя праграмы, абвінаваўчая, абарончая, самаабарончая прамова і інш. Такія прамовы лічацца агітацыйнымі, хаця яны не маюць непасрэднага закліку да дзеяння:

Вы, вероятно, помните, господа присяжные заседатели, что в конце обвинительного акта говорится о том, какое вы дело будете рассматривать, о каком преступлении идет речь, что там вам прочитали ст. 1455. Если вы обратитесь к уложению и посмотрите, что, собственно, в 1 части ст. 1455 заключается, какое там преступление имеется в виду, то увидите страшные слова “умышленное убийство”.

Мы полагали, что с этим обвинением нам бороться не придется, и после судебного следствия, по-видимому, с этой стороны для нас был выигрыш дела.

Но только что произнесенная прокурором речь закончена тем же обвинением – обвинением в умышленном убийстве.

Конечно, для того, чтобы судить, насколько данные обвинения подготовляют к подобному приговору, надо выснить, что за деяние, в котором обвиняют нас? Нет ли в этом отношении между нами какого-нибудь разномыслия?

Но относительно умышленного убийства ни у одного народа не было разномыслия. Умышленное убийство – это самое страшное зло, на какое только способна злая воля человека, умышленного убийцы. .

И совершенно понятно. Ведь умышленный убийца – это человек, который умеет заставить в себе замолчать то естественное чувство отвращения, которое возбуждается у человека при мысли о крови, о страданях, о смерти. Ведь умышленный убийца – это человек, которому ничего не значат стоны, просьбы и мольбы жертвы, которую он разит.. Поэтому нет выше кары, как кара, преследующая подобное деяние, нет выше зла, как зло – умышленное убийство.

Но ввиду этого законодатель, суд и тысячелетняя мудрость веков давно уже выработали положение, в виде математической истины, не допускающей никакого возражения, что не всякое убийство следует считать умышленным убийством, что между убийством умышленным и убийством при других условиях может быть величайшая разница и законодатель отвел для другого убийства название запальчивого.. Запальчивое убийство необыкновенно быстро проявляется, мысль необыкновенно быстро переходит в действие, так сказать, разум и совесть не успевают догнать той решимости, сила которой вызывается причинами, не всегда лежащими в самом подсудимом..

Законодатель знает еще случай убийства, – это случай, когда от моих насильственных действий последовала чья-либо смерть, хотя в моем намерении и не было мысли нанести ее.. Законодатель рассматривает это деяние как менее наказуемое, более терпимое..

Правда, с большой трудностью .. законодатель должен был признать, что совершаются убийства нередко в таком состоянии. Когда суду человеческому нет места, когда обвинению нет основания.. Это те деяния, которые законодатель называет убийством в состоянии умоисступления и доказанного беспамятства..

Таким образом, перед нами четыре категории одного и того же преступления. К какой из этих четырех категорий отнести данное дело, – это будет служить предметом того слова, с которым в последний раз я обращусь к вам в интересах подсудимого [Ф.Н. Плевако. Дело Лукашевича].

Асноўнае адрозненне пераконваючай прамовы ад інфармацыйнай у тым, што ў ёй спалучаецца функцыя паведамлення з функцыяй уздзеяння. Паколькі асноўная мэта такой прамовы – пераканаць, у ёй вялікая ўвага надаецца аргументацыі, логіка-моўнаму доказу. Прадметам разгляду з’яўляецца пэўны факт або дзеянне, выступленне павінна выклікаць у слухачоў пытанне: ці праўдзівы факт? што трэба рабіць? і адказаць на яго. Тэма пераконваючай прамовы вызначаецца сваёй змястоўнасцю, канкрэтнасцю і актуальнасцю, яна павінна быць цікавай для слухачоў. Істотныя рысы такой прамовы – аб’ектыўнасць, непрадузятасць, адсутнасць тэндэнцыйнага падыходу.

У пераконваючай прамове спалучаюцца рацыянальна-лагічная і эмацыянальна-рытарычная аргументацыя. Прапаноўваць слухачам неабходна праблему, якая з’яўляецца вырашальнай.

Заклікаючая да дзеяння прамова – публічнае выступленне, мэта якога -- не толькі пераканаць слухачоў, схіліць на свой бок, але і актывізаваць іх, заклікаць да дзеяння. Пры гэтым можна заклікаць працягваць старое дзеянне (не спыняцца на дасягнутым), заклікаць да новага дзеяння або да спынення старога .

Галоўныя жанры такой прамовы – мітынговае, агітацыйнае выступленні, сацыяльна-палітычныя і асобасныя заклікі, адозвы, лозунгі, камерцыйныя паведамленні, рэкламы. Асаблівасць зместу гэтай прамовы ў прысутнасці неабходных фактычных дадзеных, іх пераканальнасці і доказнасці. Аратару неабходна ўменне пераканаць слухачоў у неабходнасці выконваць пэўнае дзеянне:

Да цябе, наш беларускі народ, зварочваемся мы, твае сыны, з гэтымі словамі.

Цяжкая была наша доля ў мінулым. Многа гора, бед і няшчасця зазнала наша зямля .. Тапталі яе гоні шведы і французы, расцягвалі тваё дабро і дабытак, што так дбала здабываў ты сваёй працавітай рукой, нямецкія драпежнікі і гвалтаўнікі .. Ды не схіляў пакорна галавы наш народ. Храбра, самааддана бараніў ён свой народны скарб, сваю волю, сваю культуру і ніколі не траціў веры ў лепшую будучыню. І гэтая вера спраўдзілася.. Мы пачалі жыць новым жыццём, як незалежныя гаспадары сваёй зямлі, залечвалі яе раны, збудаваўшы свой дзяржаўны лад..

І вось зноў цяжкае выпрабаванне пала на тваю долю, наш родны народ. Вераломны вораг, сусветны бандыт і разбойнік, рушыў свае дзікія орды, закаваныя ў жалеза і браню, і запаланіў нашы землі..

Ні жалю, ні літасці не ведае сэрца грабежніка-людаеда Гітлера. З тупою і халоднаю развагаю ўгалоўнага праступніка расстрэльвае ён тваіх малалетніх дзяцей, жанчын і мірных сыноў. Няхай жа не дрогне тваё сэрца ў гэты грозны час. На змаганне з гэтым ворагам, на апошняе змаганне! Яшчэ не ўсе нашы балоты асушаны. Вораг не даў нам асушыць іх. Дык няхай жа гэтыя балоты стануць яго магілаю. Тапіце яго без жалю. Біце яго ж уласнай зброяй.

На змаганне, на перамогу, наш родны беларускі народ! [Я. Купала].

Эфектыўнасць прамовы, якая заклікае да дзеяння, залежыць ад ступені цікавасці і важнасці яе тэмы і зместу для слухачоў, а таксама ад настрою і намеру, патэнцыяльных магчымасцей слухачоў, іх адносін да аратара.

Заклік да дзеяння можа быць прамым, выказаным літаральна, або ўскосным, падразумяваемым, але заўсёды накіраваны да прысутных, не разлічаны на тых, хто адсутнічае.

Натхняльная прамова – публічнае выступленне, мэта якога – натхніць на пэўнае дзеянне, узняць настрой, павіншаваць з пэўнай падзеяй або ўшанаваць памяць:

Таварышы! Мы сабраліся на вялікае свята, на ўрачыстасць даўгавечнасці тварэнняў чалавечага розуму і таленту. 125 год таму назад нарадзіўся Леў Мікалаевіч Талстой, геніяльны мастак слова, найвялікшы нацыянальны пісьменнік рускага народа, мудрэц і мысліцель,бязлітасны выкрывацель агіднай сутнасці буржуазнага грамадства.

З непераўзыдзенай мастацкай сілай намаляваў Леў Талстой цэлы свет вобразаў, жывых і яскравых паасобку, цэльных і непасрэдных у сваіх учынках і аб’яднаных строгім узаемадзеяннем.

Кнігі Талстога – гэта не проста кнігі, нашы добрыя сябры, гэта само жыццё, поўнае страсцей і дзеянняў і перажыванняў, гэта сама праўда, мастацкая настолькі, што выходзіць за межы мастацтва, каб заўсёды заставацца сапраўды чыстаю праўдай ..

Мы з гордасцю сцвярджаем, што Леў Талстой з’яўляецца настаўнікам беларускай літаратуры, што яго імя ведаюць і паважаюць працоўныя нашай рэспублікі. Творчасць Талстога – найкаштоўнейшы здабытак чалавечай культуры. Мастацкаму слову Льва Талстога забяспечана вечнае жыццё [Я. Колас].

Асноўныя жанры натхняльнай прамовы – ваенна-патрыятычныя выступленні, віншавальныя і прывітальныя прамовы, хрысціянская пропаведзь.

Натхняльная прамова вызначаецца выразным выхаваўчым характарам і маральна-этычнай накіраванасцю.

Забаўляльная прамова – публічнае выступленне, асноўная мэта якога – забаўляць, весяліць прысутных. Гэта можа быць звязнае апавяданне з адзіным сюжэтам развіцця або серыя невялікіх гісторый ці анекдотаў.

Галоўныя жанры забаўляльнай прамовы – застольная прамова (тост), вуснае апавяданне, анекдот:

Праверка ў арміі. Правяраючы – камандзіру роты:

– Кажуць, у вас салдаты дрэнна апранутыя.

– Ды не, што вы, добра! Вось паглядзіце! – Кліча аднаго з салдат. – Вось у яго на нагах шкарпэткі. Здымі левы бот.

Здымае – сапраўды, шкарпэтка! Кліча другога:

• А ў гэтага парцянкі. Здымі правы бот!

• Здымае – сапраўды, парцянкі!

“Ну, – думае правяраючы, у сталовай яны абавязкова пападуцца!”

Прыходзіць на раздачу і кажа камандзіру роты:

• Хачу паабедаць і паглядзець, як салдат кормяць.

Тут яму накладваюць кашу і паўкурыцы. А ён:

• Хачу паглядзець, колькі мяса салдатам пакладуць.

І бачыць: кожнаму таксама па паўкурыцы кладуць.

Закончылася праверка, падпісаны ўсе дакументы. Правяраючы падыходзіць да камандзіра роты:

• Усё ж раскажы, у чым сакрэт, што і салдаты апранутыя, і кормяць добра?

• А ты дакументы не выправіш?

• Не.

– Тады слухай! Салдаты носяць на адной назе насок, на левай, а на правай – парцянкі!

• А як жа са сталовай?

– Гэта ўжо складаней. Ледзь знайшлі адну курыцу. Адну палавіну табе палажылі, а другую да раздатачнага чарпака прывязалі (Анекдоты).

Плылі на караблі купец і вучоны. Купец быў багаты і вёз з сабою шмат тавараў, а вучоны чалавек нічога не меў. Узнялася на моры бура, і карабель пацярпеў крушэнне. Выратаваліся толькі купец і вучоны. Яны ўчапіліся за бервяно, і хваля вынесла іх на бераг. Бачыць купец, што вучоны зажурыўся, і кажа яму:

– А табе чаго сумаваць? Гэта я сваё багацце страціў, а тваё – усё з табой.

• Дык падымем бакал за тое багацце, якое нельга страціць – за розум! (Тосты).

У забаўляльнай прамове актыўна выкарыстоўваюцца прыёмы стварэння гумарыстычнага і камічнага эфектаў. Забаўляльная прамова можа быць цалкам гумарыстычнай, і тады ў ёй прысутнічаюць гумар, іронія, жарт. Калі забаўляльная прамова не гумарыстычная, то займальнасць у ёе ствараецца дзякуючы драматычнаму сюжэту, навізне, апісанню канфліктнай сітуацыі, напружанаму дзеянню, канкрэтнаму выкладу.

Давяральная прамова – мае на мэце выказванне патаемных думак, надзей, спадзяванняў, выражэнне асабістых адносін і пачуццяў:

– Маладыя і старыя, старыя і маладыя... Вечная, як свет, тэма! Маладыя крыўдзяцца на старых, старыя на маладых... Хтосьці вельмі трапна сказаў – спрэчкі між маладымі і старымі часта нагадваюць спрэчкі між тымі, хто не нажыў розуму і хто з яго выжыў. Моладзь – гэта будучыня, і я не думаю, каб у нас яе выхаванню аддавалася менш увагі, чым у той жа Японіі або якой-небудзь іншай краіне ці рэспубліцы. Крыўдаваць маладым, мне здаецца, няма падстаў. Дзе-дзе, а ў літаратуры дэвіз – “Настаўнік, выхавай вучня!” – выконваецца і перавыконваецца. Я не ведаю ні аднаго старэйшага пісьменніка, які адмовіўся б пачытаць твор маладога, даць кансультацыю. Не ведаю я і ні аднаго маладога, якому хоць у чым хтосьці не памог са старэйшых. Вядома, у ідэале хацелася б бачыць іншае, але ж ...Сяброўства, дружба – справа ўзаемная, тут жаданне павінна быць з абодвух бакоў. А моладзь – на тое ж яна і моладзь... Ёй здаецца, што яна пераверне горы, зробіць тое, што ніхто не зрабіў. Сёй-той жа з маладых літаратараў ўжо цяпер лічыць, што ён “узяў бога за бараду”, яму няма чаму вучыцца ў старэйшых, што ён і так геній... Што ж, як на Палессі кажуць, прыйдзе коза да воза. Мне здаецца, трэба менш увагі аддаваць высвятленню “ўзаемапаразуменняў”, а працаваць, пісаць [Б. Сачанка].

Давяральная прамова мае, як правіла, эмацыянальна афарбаваную форму выражэння. Асноўныя яе разнавіднасці – споведзь, любоўнае прызнанне, асабісты ліст, дзённікавы запіс. У давяральнай прамовы – вузкая сфера выкарыстання і абмежаваная аўдыторыя.

Паколькі ўсе разгледжаныя вышэй тыпы дыскурсу адносяцца да маналагічнага маўлення, вялікая ўвага ў іх павінна ўдзяляцца прыёмам актывізацыі увагі слухачоў, стварэння займальнасці выкладу і эмацыянальнай танальнасці.