4. Дыскрэтныя графічныя фігуры

Фігуры дыскрэтныя – фігуры, заснаваныя на супастаўленні асобных элементаў, выдзеленых у структуры моўнай адзінкі. У іх складзе вызначаюцца графічныя і гукавыя фігуры.

Графічныя фігуры прадугледжваюць супастаўленне літар і іх спалучэнняў. Гэта акраверш, лагагрыф, паліндром.

Акраверш (грэч. akros “крайні” + лац. versus “верш”) – верш, першыя літары радкоў якога, прачытаныя зверху ўніз або знізу ўверх, утвараюць слова або фразу:

Панядзелак

Позна прачынаюся помнячы панядзелак

Ахоўнага анёла адпрэчваю

Няхай небу нясе навіны

Я

Дзякую што ёсць дзень

Зноў знікаю з зацішы

Еду

Лістапад ліхтароў у лужынах

Ахвота адшукаць адзіную

Кубачак кавы купіць

Серада

Смуга сонца слепіць

Енчыць

Рэха ў ракавінцы рачной

Абрыдла

Думаць дайсці дачакацца

Амаль атрута [В. Шніп].

Акраверш з апошніх літар верша называеца тэлеверш, з сярэдніх літар – мезаверш.

Лагагрыф (грэч. logos “слова” + griphus “загадка”) – дыскрэтная паранімічная фігура, сутнасць якой – у паслядоўным пропуску пачатковай літары групы слоў, кожнае з якіх пачынае маўленчы ўрывак: Amicus verus amore, more, ore, re coqnoscitur. – Сапраўднага сябра пазнаюць па каханні, паводзінах, словах і справах [Лац.прык.]

Паліндром (грэч. palindromas “які вяртаеца, бяжыць назад”) – фраза або верш, якія могуць чытацца (па літарах або складах) злева направа і справа налева з захаваннем тоеснага сэнсу:

Рогі гор

Рогі гор

Рухі віхур

Лёсы сёл...

Ліха нахіл

І гора-дарогі.

А вала навала

І лугі гулі.

Жах аж!

Ого-го-го!

Ого!

Агу! Уга!

Ыгы!

Ах, эры рэха!

А зараза –

Лып у пыл!

Жах аж! [В. Жыбуль].

5. Гукавыя фігуры

Гукавыя фігуры звязаны з супастаўленнем асобных фанем або іх спалучэнняў. Да іх адносяцца алітэрацыя, асананс, гукаперайманне і інш.

Алітэрацыя (аd “да, к” + littera “літара”) -- сугучнасць зычных гукаў, паўтарэнне аднолькавых або аднародных зычных гукаў, якое ўзмацняе гукавую і інтанацыйную выразнасць маўлення.

Алітэрацыя свісцячых і шыпячых зычных стварае пэўныя асацыяцыі з гукамі прыроды (нагадвае свіст, шоргат, скрып і інш.): За сцяной запявае завея, Сумна бомамі ў полі звініць, або ўзмацняе псіхалагічны эфект перадачы пэўнага настрою – сумнага, мінорнага: І снуюцца сумна ў сэрцы, Ўюцца адгалоскі Роднай песні, простай песні Беларускай вёскі… ці задумліва-элегічнага, прыўзнятага: Заварожаны вячэрняй цішынёй,.. Бачу я, з прыродай зліўшыся душой, Як дрыжаць ад ветру зоркі нада мной [М.Багдановіч].

Санорны дрыжачы [р] у алітэрацыі ўжываецца для перадачы выразных або рэзкіх гукаў, грукату, грому: Блеск сіні перуноў, за ўдарам гулкі ўдар; Ціха срэбрам грукае крыніца [М. Багдановіч]; Аднойчы крыгалом, Надзеі ж – не скрышыцца! Праз лёд, праз буралом Твая вясна вяршыцца. [Я. Янішчыц]; плаўны [л] падкрэслівае плаўнасць, мяккасць гукаў, перадае лёгкі, павольны рух, навявае спакой і меланхолію: Плакала лета, зямлю пакідаючы; Ціха ліліся слязінкі на поле [М. Багдановіч]; алітэрацыя санорнага губна-губнога [м] стварае бадзёры, жыццярадасны настрой: Мудрай прамовы Мёд залацісты, Поўныя соты Мне да спадобы [М. Багдановіч].

У адрозненне ад зычных, галосныя гукі ў стылістычных мэтах радзей выкарыстоўваюцца ў паэзіі. Гэта тлумачыцца тым, што галосных менш па колькасці, і яны маюць меншую семантычную значнасць, чым зычныя. Прыём, заснаваны на гармоніі галосных, называецца асанансам.

Асананс (лац. assonans “гучны”) – сугучнасць галосных гукаў, паўтарэнне аднолькавых або аднародных галосных для стварэння мілагучнасці і інтанацыйна-гукавой выразнасці маўлення: Гарчаць чабор і мята, Згасае дня квадрат. Там дзед ужо. І тата. Там горкі друг. І брат. Там срэбныя аковы Ляглі на ярыну. Там тое, што ніколі Назад я не вярну... [Я. Янішчыц].

У аснове асанансу звычайна ляжыць паўтарэнне націскных галосных, таму што ў ненаціскным становішчы галосныя падпадаюць рэдукцыі і змяняюць свае акустычныя храктарыстыкі. Часцей за ўсё асануюцца гукі [а]: Зразаюць галіны таполі адна за адной… Без скаргі яны на зямлю чарадою лажацца [М.Багдановіч]; [і]: І ліецца хваляй песня, - Ціхі, ясны гімн вясне [М.Багдановіч]; [ы]: Ёсць чары ў забытым старадаўным: Прыемна нам сталецця пыл страхнуць [М.Багдановіч]; [у]: Я думы путамі не скутыя, Тут перад вамі вываджу [М.Багдановіч]; [о]: …Восенню – яно глыбей нібыта, Поўнае трывогі і задум…Поўна зор вандроўнае вядро; Аблокі, нібы воўна. І молада лістам. Я ад чаго раптоўна Баюся слова “там”? [Я. Янішчыц].

Гукаперайманне – імітацыя з дапамогай гукаў маўлення тых ці іншых гукаў рэчаіснасці. Гукаперайманне садзейнічае выразнасці маўлення, перадае дынамізм і напружанасць дзеяння, выклікае разнастайныя асацыяцыі.

Гукаперайманні могуць перадаваць крыкі жывых істот: Ці-лі-ліа-цірр..Што азначае: лётаў жаўранак у паднябессі… Не які-небудзь там безгалосы саліст, не па заслугах увянчаны званнем, а сапраўдны, звонкі, відземскі жаўранак, што прыляцеў сюды яшчэ ў марозную ноч, змёрз, згаладнеў, а раніцай паляцеў і аддзюбнуў ад сонца кавалачак, каб закапаць яго ў закалелыя скібы відземскай краіны. І вось лётае і спявае, бо заслужыў у сваёй зямлі права на палёт і на спеў [Ул. Караткевіч]; Ясельда. І кладачка, як прасла, Зоўнае зязюліна “ку-ку” [Я. Янішчыц]; гукі прыроды: Шшш… усхліп… усхліп… шшш. Што азначае: “Набягала мора на янтарны бераг, які тады яшчэ не быў янтарны…” Хвалі паміралі на пяску, пакідаючы пасля сябе хлапякі пены… Шшш… шшш… шшш…[Ул. Караткевіч]; Толькі ў полі вецер – “лю-лі”, “Лю-лі” – ціша за сцяной [Я. Янішчыц].

Анаматапея (грэч. onomatopoia “словатворчасць, гукаперайманне”) – ужыванне гукапераймальных слоў, якія імітуюць асобныя гукі прыроды, крыкі птушак, звяроў, а таксама гукі, якія суправаджаюць некаторыя дзеянні і працэсы (смех, свіст і інш.) Анаматапея, як і гукаперайманне, узмацняе выразнасць маўлення. Анаматапея выражаецца даволі часта апакапічнымі словамі, якія абазначаюць імгненнае дзеянне: Ды вядома ж, адмыслова! Толькі й чую: жых, жых [Я. Янішчыц]; Маладзіцы бусел з размаху Дзюб – і выдзеўб палову носа [П.Панчанка].

Актыўна выкарыстоўваецца пры анаматапеі лексіка, утвораная ад гукапераймальных слоў. Гэта найчасцей дзеясловы: У тартаку вішчыць піла; Куваюць у лясах зязюлі; Зноў кукуе зязюля ў бары; Можна ў шэрае зязюлі Навучыцца кукаваць; Я памру, ды не буду па-іхняму каркаць, зрэдку назоўнікі: Ці кукаванне мілае суседкі [Я. Янішчыц]; прыметнікі: У зажураным садзе П′юць сінічкі гарбату, Звоняць лыжачкі У ценькія сценкі шклянак [Р.Барадулін], могуць спалучацца розныя часціны мовы : І грымнуў гром грымучы тры разы, І тры слязы, як тры агні, упалі [В.Шніп]; Вы чуеце: гуркоча ў небе гром [Я. Янішчыц].

Пытанні і заданні:

18.Назавіце асноўныя дэструктыўныя фігуры. На чым яны заснаваны?

19.У якіх фігурах парушаецца правільная сінтаксічная сувязь слоў у сказе і з якой мэтай?

20.Чым адрозніваюцца анакалуф і анаподатан?

21.Як суадносяцца паміж сабою гіпербатон і гістэрапратэрон?

22.Чаму зеўгма адносіцца да дэструктыўных фігур? Назавіце віды зеўгмы.

23.Укажыце экспрэсіўную ролю інверсіі, назавіце яе віды.

24. У чым адметнасць і выяўленчая роля парцэляцыі?

25. На чым засноўваецца парэнтэза? Якую ролю яна адыгрывае?

26.Як суадносяцца парцэляцыя і сегментацыя?

27.Чаму хіязм адносіцца да фігур размяшчэння і перастаноўкі?

28.Якую ролю выконвае эпіфраз?

29.Што аб’ядноўвае фігуры ўбаўлення? Назавіце іх.

30.Чаму апасіяпезу называюць умаўчаннем? Як выдзяляецца апасіяпеза ў вусным і пісьмовым маўленні?

31.Як суадносяцца апасіяпеза і эліпсіс?

32.Як ствараецца асіндэтон і якая яго роля ў маўленні?

33.Што выражае рытарычны вокліч? Як ён афармляецца ў вусным і пісьмовым маўленні?

34.Як суадносяцца рытарычны вокліч і адмірацыя?

35.Што такое рытарычны зварот? Якая яго роля?

36.У чым сувязь рытарычнага звароту і апастрофы?

37.У чым экспрэсіўнасць рытарычнага пытання?

39.На чым заснаваны дыскрэтныя фігуры? Назавіце іх.

39.Якія дыскрэтныя фігуры адносяцца да графічных? У чым іх сутнасць?

40.Што такое акраверш? Назавіце яго віды.

41.У чым сутнасць лагагрыфа? Чаму яго называюць паранімічнай фігурай?

42.У чым адметнасць паліндрому?

43.Назавіце гукавыя дыскрэтныя фігуры.

44.Дайце азначэнне алітэрацыі, назавіце яе віды, экспрэсіўную ролю.

45.Што такое асананс? З якой мэтай ён выкарыстоўваецца? Якія гукі часцей за ўсё асануюцца?

46.Як суадносяцца анаматапея і гукаперайманнне? Якая іх стылістычная роля?

47.Што такое гукапіс? Якімі сродкамі ён ствараецца?

Літаратура:

1. Арутюнова, Н.Д. Языковая метафора / Лингвистика и поэтика. – М., 1979.

2.Бахтин, М. Эстетика словесного творчества / М. Бахтин. – М., 1979.

3. Безменова, Н.А. Теория и практика риторики массовой коммуникации / Н.А. Безменова. – М., 1989.

4. Граудина, Л.К. Русская риторика / Л.К. Граудина, Г. И. Кочеткова. – М.: Центрполиграф, 2001. – 668 с.

5.Дюбуа, Жак. Общая риторика / Ж. Дюбуа, Ф. Эделин, Ж.-М. Клинкенберг и др. Пер. с франц. Е.Э. Разлоговой. Б.п. Нарумова / Общ. ред. и вступ. статья А.К. Авеличева – М.: Прогресс, 1986. – 391 с.

6.Зеленецкий К.П. Исследования по риторике. – М., 1991.

7. Капацинская, Е.В. Определение выразительности и способы ее усиления. // Проблемы экспрессивной лингвистики. Отв. ред. Т.Г.Хазагеров. --Ростов н/Д :Изд.-во Ростовского университета, 1987. С. 24-29.

8. Клюев, Е.В. Риторика (Инвенция. Диспозиция. Элокуция): Учебное пособие для вузов / Е.В. Клюев – М.: «Изд.-во ПРИОР», 1999. – 272 с.

9. Кожина, Н.М. О языковой и речевой экспрессии и её экстралингвистическом обосновании // Проблемы экспрессивной лигвистики. Отв. ред. Т.Г.Хазагеров. – Ростов-на-Дону: Изд-во Ростовского университета, 1987. – С.8-17.

10.Кошанский Н. Общая риторика / Н. Кошанский. – Санкт-Петербург, 1830.

11.Леммерман, Хайнц. Уроки риторики и дебатов: Пер. с нем. / Хайнц Леммерман. – М.: ООО «Изд.-во «Уникум Пресс», 2002. – 336 с.

12.Михальская, А.К. Основы риторики: Мысль и слово / А.К. Михальская – М.: “Просвещение”, 1996 – 416 с..

13. Одинцов, В.В. Стилистика текста. Отв. ред. А.И. Горшков /. – М.: Изд.-во “Наука”, 1980. -- 262 с.

14. Стернин, И.А. Семантическая основа экспрессивного словоупотребления. // Проблемы экспрессивной лингвистики. Отв. ред. Т.Г.Хазагеров. -- Ростов н/Д :Изд.-во Ростовского университета, 1987. С.133-137.

15. Хазагеров, Т.Г. Экспрессивная стилистика и методика анализа художественных текстов.// Проблемы экспрессивной стилистики. Сборник. Под ред. Т.Г.Хазагерова. Вып.2. -- Ростов н/Д.: Изд.-во Ростовского университета, 1992. С. 19-26.

16. Харченко, В.К. Разграничение оценочности, образности, экспрессивности и эмоциональности в семантике слова. // Русский язык в школе, 1976, №3.

17. Шаховский, В.И. Ономасиологический и семасиологический аспекты экпрессивности // Проблемы экспрессивной лигвистики. Отв. ред. Т.Г.Хазагеров. – Ростов-на-Дону: Изд-во Ростовского университета, 1987. – С.40-47.

Лекцыя № 14