Лекцыя № 10 Элакуцыя. Слоўнае афармленне выступлення

План

1. Элакуцыя і яе змест. Прамыя і ўскосныя тактыкі маўленчага ўзаемадзеяння.

2. Агульныя сродкі выяўленчай выразнасці.

3. Спецыяльныя сродкі выяўленчай выразнасці.

4. Тропы, заснаваныя на падабенстве.

1. Элакуцыя і яе змест. Прамыя і ўскосныя тактыкі маўленчага ўзаемадзеяння.

У свой час А.П.Чэхаў пісаў: “Па сутнасці, для інтэлігентнага чалавека дрэнна гаварыць можна было б лічыць такой жа непрыстойнасцю, як не ўмець чытаць і пісаць, і ў справе адукацыі і выхавання – навучанне красамоўству варта было б лічыць непазбежным”.

Элакуцыя (лац.elоcutio “спосаб выкладу, стыль, мова”) – этап падрыхтоўкі да выступлення, які ўключае слоўнае афармленне прамовы, а таксама раздзел рыторыкі, які вывучае гэты этап. На гэтым этапе сэнсавы каркас выступлення атрымлівае слоўнае выражэнне. Асноўнае правіла элакуцыі – знайсці, як сказаць.

Антычная рыторыка ў склад элакуцыі ўключала падбор мэтазгодных моўных сродкаў, яснасць думкі, граматычную правільнасць, прыгажосць выражэння.

У рыторыцы Ламаносава гэты раздзел называўся “Аб упрыгожванні”. У ім аўтар даў азначэнне ўпрыгожвання як выяўленне вынайдзеных ідэй прыстойнымі і выбранымі выразамі. Гэта выяўленне залежыць ад чыстаты стылю (фарміруецца ў выніку засваення моўнага багацця, усебаковага развіцця гаворачай асобы), абумоўлена мілагучнасцю маўлення і пышнасцю слова, якую надаюць яму выяўленча-выразныя моўныя сродкі.

Як адзначаюць сучасныя даследчыкі, элакуцыя звязана з рознымі тактыкамі маўленчых паводзін, якія абумоўліваюць поспех выступлення. Сукупнасць канкрэтных маўленчых тактык абагульняецца ў два тыпы : прамыя тактыкі маўленчага ўздзеяння і ўскосныя тактыкі маўленчага ўздзеяння [2, с. 149].

Прамая тактыка маўленчага уздзеяння – гэта тактыка адкрытага тыпу, калі гаворачы непасрэдна, адназначна, літаральна выказвае тое, што ён мае на ўвазе, разлічваючы на такое ж дакладнае і адназначнае разуменне яго слоў субяседнікам і адпаведную канкрэтную рэакцыю на гэтыя словы: “Мне падабаецца (не падабаецца) гэта аповесць”, “Вы перасалілі (недасалілі) суп” “Перастаньце размаўляць”, “Зачыніце дзверы” і інш. Прамыя тактыкі прадугледжваюць вертыкальную мадэль маўленчага узаемадзеяння (знізу уверх або зверху уніз), калі існуе пэўная іерархія ў адносінах паміж гаворачым і слухаючым. Прамыя тактыкі, як лічаць некаторыя, адпавядаюць крытэрыю ісціннасці і сумленнасці, але менш эфектыўныя, таму што ёсць пэўныя камунікатыўныя сітуацыі (этыкетныя, дагаварныя), у якіх яны немагчымыя або непажаданыя [2, с. 150-151]. Прамыя тактыкі не звязаны з варыянтнасцю выражэння. Іх катэгарычнасць, недэмакратычнасць можа стварыць негатыўны эфект і выклікаць пратэст. Асновай пабудовы выказванняў, якія адпавядаюць прамой тактыцы ўздзеяння на слухачоў, з’яўляецца логіка, якая вывучае прынцыпы правільнага вызначэння і падзелу паняццяў і прынцыпы пабудовы высновы [2, с. 170].

Ускосныя тактыкі маўленчага уздзеяння звязаны з непрамым, нелітаральным выражэннем зместу праз намёк, жарт, камплемент: напр., замест “Перастаньце размаўляць” – можна сказаць “У аўдыторыі шумна”, “Давайце паслухаем цішыню”, замест “Зачыніце акно” – “У пакоі стала холадна”, “Якая сёлета халодная вясна”, “І калі ўжо, нарэшце, пацяплее!” і інш. Ускосныя тактыкі свабодна вар’іруюцца, маюць розныя варыянты моўнага выражэння. Яны звязаны з гарызантальнай мадэллю маўленчага ўзаемадзеяння, як бы запрашаюць слухача ў субяседнікі, уцягваюць яго ў працэс сумеснага прыняцця рашэння. Любая непрамая тактыка маўленчага ўздзеяння звязана з намёкам; адрасат павінен адгадаць, што хацеў сказаць гаворачы і, такім чынам, ён становіцца саўдзельнікам зносін, сааўтарам камунікацыі. Акрамя этыкетнага, такая тактыка носіць інтрыгуючы характар.

Ускосныя тактыкі маўленчага ўздзеяння называюць таксама фігуральнымі, паколькі яны звязаны з непрамымі, фігуральнымі прыёмамі выражэння. Прынцыпы і прыёмы фігуральнага выражэння грунтуюцца на выкарыстанні фігур, пад якімі разумеецца адхіленне ад звычайнага спосабу выражэння. Асновай пабудовы ўскосных тактык маўленчага ўздзеяння з’яўляецца паралогіка, якая ігнаруе лагічныя законы і лічыць, што любыя аб’екты і ў любой колькасці могуць быць супастаўлены адзін з адным, быць аналагічнымі. Выбар лагічных ці паралагічных законаў пабудовы выказванняў залежыць ад маўленчай сітуацыі і ад індывідуальнай маўленчай манеры гаворачага [2, с. 173].