§3. Қазіргі экономикалық теория.

Қазіргі экономикалық теория негізінен төрт ірі ағымдармен берілген:

• Біріншісі «неоклассикалық» деп аталады, ол қазіргі заманғы «монетаризм» және неолиберализм теорияларынан тұрады. Неоклассиктер – А.Смиттің тікелей ізбасарларының пікірінше, экономиканың субъектілеріне максималды экономикалық еркіндік берілсе, экономика жақсырақ қызмет ететін болады;

• Негізін қалаушы ағылшын экономисті Дж.Кейнс (1883-1946 жж.) болып табылатын, «реттелетін капитализм» теориясы екінші ағымды құрайды;

• «Мағынасыз класс теориясы» (1899ж.) кітабын жазған американ ғалымы, экономист Торстейн Веблен (1857-1929жж.) негізін қалаушы болып табылатын «институционализм» (лат. «institutum» - белгілеу, мекеме) теориясы үшінші ағымды білдіреді. Бұл ағымға капиталистік қоғамның даму және түрінің өзгеру мәселелеріне арналған зерттеулер тән.

• Төртінші бағыт әлеуметтік-бағдарлы нарықтық шаруашылық теориясын білдіреді. Теорияның негізін қалаушылар мыналар болып табылады: неміс ғалымы, мемлекет қайраткері Людвиг Эрхард (1897-1977жж.) және ғалым, экономист Вальтер Ойкен (1891-1950жж.).

Сонымен «саяси экономия» ма, әлде «экономикалық теория» ма?

Экономикалық ғылым төрт ғасыр (XVII-XX ғғ.) бойы саяси экономия ретінде дамыды. Экономикалық теорияны анықтаудың кластық бағдарының келешегін қорғап, К.Маркс оның қолданысын бекітті. 1615ж. «Саяси экономика трактаты» кітабын жазған, Людвиг XIII патшаның сарай адамы Антуан де Монкретьен өз кезінде экономикалық ойды қолданысқа енгізді.

Ағылшын ғалымы, экономист Альфред Маршалл өзінің «Саяси экономия принциптері» (18/90ж.) еңбегінде «саяси экономия» термині «экономикалық теория» терминіне тепе-тең деп санады. «Саяси экономия» - деп жазды ол, - «жақсы тұрмыстың материалдық негіздерін құрумен және пайдаланумен тығыз байланысты өріс болып табылады. Бұл нақты шындықтардың жиынтығы емес, нақты шындықтарды ашудың құралы ғана».

Экономикалық теория Д.Рикардо және К.Маркстың еңбек құны теориясына догмалық көзқарастардан арылды. XIX ғасырдың соңғы ширегінің аяғында құн мәселесін шешуде жаңа бағыт кең таралды, жоғарыда аталған шекті пайдалылық теориясы пайда болды.

Жаңа бағыттың басты идеясы: құнды тек шығындарға (еңбекте немесе «үш факторларда» - еңбек, жер және капитал) келтіру мүмкін емес. Құн (құндылық) эффекттің пайдалылық деңгейімен анықталады.

Қысқасы, экономикалық теорияның мазмұны бүгінде бұрыңғы көзқарастардың шектерінен асады. Ол толыққанды жалпы экономикалық теория, әртүрлі экономикалық мектептер мен бағыттардың теориялық экономикалық ойлары жетістіктерінің жиынтығы болып қалыптасты.

САБАҚ №3

Тақырып 1.2: «Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері» (қосымша)

План.

1. Меркантилизм и физиократизм.

2. Классическая школа в экономической теории.

3. Утопический социализм и коммунизм.

§1. Меркантилизм и физиократизм.

«Меркантилизм» термині итальяндық «mercante» (саудагер, көпес) сөзінен шықты. Бұл ұғымға 16-17 ғғ Еуропада таралған Экономикалық көзқарастардың жүйесі біріктірілген. Қарапайым түсінікте меркантилизм, сыртқы сауда есебінен өсетін бағалы металлдар түріндегі қоғамның байлығы. Сыртқы сауда сол кездер үшін мемлекеттер арасындағы экономикалық қатынастардың аса кең таралған формасына айналды. Бір мемлекет басқаға өзінде молынан кездесетін тауарларын сатты және өзіне жетпейтіндерін сатып алып жатты. Ол кездері бағалы металлдар ақша болып саналды, дәл солар арқылы тауар құны бағаланды. Сондықтан, сыртқы сауда нәтижесі, егер тауарды шығару (экспорт) оны енгізуге (импорт) қарағанда көп болса, жағымды болып бағаланады. Бұндай қалып белсенді сауда балансы деп аталды.

Бұдан басқа, меркантилизм алғаш рет мемлекеттің басқару қызметтерін, оның жоғарғы басшысын анықтады. Егер антикалық кезеңде жоғарғы басшы мүлікке, тіпті қол астындағылардың өміріне өктемдік жүргізетін әмірші, жаулап алушы ретінде қарастырылса, онда меркантилизм саясатына сәйкес «ұлттың әкесі» ұлттың бүтіндей баюына әкелетін экономикалық саясатты жүргізуге міндетті болды. Меркантилистер, мемлекеттік экономикалық саясат ретінде протекционизм болу керек деп санады, оның мәні мемлекет сыртқы нарықта отандық көпестікке барынша қолдау көрсетуді жүзеге асыру керек, ал шет елдік көпестерге қатысты ішкі нарықта әртүрлі шетеулерді орнатуы тиіс. Билеушінің даналығы белсенді сауда балансына қол жеткізу және мемлекетке алтын ағылуының ұлғаюы арқылы көріну керек болатын.

Алайда 18 ғасырдың өзінде меркантилизм экономикалық дамуды тежей бастады, өйткені сырқы нарықта бәсекелес мемлекеттер арасында күрделі қақтығыстар пайда бола бастады, сондай-ақ ішкі нарыққа бағытталған өндіріс ақырындап құлдырады; ішкі қажеттіліктерге бағытталған ауыл шаруашылығы мен кәсібі төмендеді.

Физиократизм (табиғат билігі) меркантилизмнің кемшіліктеріне табиғи реакцияға айналды. Физиократизм, экономикалық саясат ретінде Францияда кеңінен дами бастады. Физиократтар байлық ретінде жер өнімдерін санады, олардың көзқарасы бойынша сауда, өнеркәсіп емес, ауыл шаруашылығы ғана қоғамның байлығы болады деп санады. Ұлттың байлығы, егер ауыл шаруашылығында өндірілетін өнім мен ол үшін жыл бойы қолданылған өнімдер (егін материалдары, малға арналған жем, жерді жалдаудың төлемдері және т.с.с.) арасында айырмашылық болған жағдайда ғана өседі. Бұл айырмашылық «таза өнім» атауына ие болды, ал жер өңдеушілердің табы өндіруші тап деп саналды.

Осы теорияның негізін салушылардың бірі Ф.Кенэ, жерді өңдеу ең тиімді, көрегенді және ықыласқа тұрарлық іс болып табылады деп сендірді. Физиократизмнің құрамды бөлігі мемлекеттің экономикаға араласпауы болып саналды. Дәлірек айтқанда, мемлекет табиғаттың «табиғи заңдарына» сәкес келетіндей заңдарды бекіту керек, яғни нан саудасына барлық шектеулер алынып тасталуы керек, мемлекеттік шығындар қысқартылуы тиіс, мемлекет пайдасына шешілетін ауыл шаруашылық табиғи олқылықтар ақшалай салықтармен алмастырылу керек. қарапайым шаруаларды мүлдем салықтардан босатып, олардың орнына ақсүйектерден бірыңғай жер салығын алу ұсынылды.

Алайда, физиократизм идеясын тәжірибеде қолдану сәтсіздікке ұшырады. Бірақ, осыған қарамастан, физиократизмнің теориялық үлесін бағаламауға болмайды. Физиократтардың ілімімен танысудың арқасында А.Смит экономикалық мәселелерге көңіл аударып, ағылшын экономикалық классикалық мектебін негіздеді.