§3. Инфляция. Жалпы ұғым.

Инфляция – бұл жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс, ақша массасы мен тауар массасының арасындағы сәйкессіздіктің нәтижесі. Қарама-қарсы инфляция үрдісі дефляция деп аталады, ал инфляция темпінің баяулауы –дезинфляция деп аталады.

Инфляция себептері көптүрлі: ақшалай сұраныстың тауар массасына сәйкес келмеуі; мемлекеттік бюджеттің тапшылығы; еңбек өнімділігінің өсуімен салыстырғанда жалақының өсуін басып озатын шамадан тыс инвестиция және т.б. Олар ұлттық экономика құрылымының деформациясынан пайда болған ішкі және сыртқы(соғыстар, революциялар, табиғи катаклизмалар) да бола алады.

Бағалардың өсу қарқынына байланысты өте баяу (1 % -ден 10 %-ға дейін), шоқырақтаған (10 %-дан 200 % дейін) және гиперинфляцияны (200 % жоғары) ажыратады. Бөлудің берілген критерийлері айтарлықтай шартты. Экономиканы мемлекеттік реттеудің тереңдігіне байланысты инфляция анық (еркін бағалар жағдайында) немесе жасырын (тауар тапшылығы кезінде) формада өтуі мүмкін.

Инфляциядан болатын шығындар халық үшін олар болжалынатын немесе болжанбайтын болуына байланысты. Болжанатын инфляция өзінің пайда болуына дейін адамдардың дайындығымен ескеріледі, сондықтан оған халық белгілі бір шамада дайын болады.

САБАҚ № 19

Тақырып 5.4: Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу

Жоспар.

1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен қажеттілігі.

2. Фискальдық саясат және мемлекеттік бюджет.

3.Ақшалай кредиттік саясат.

4.Мемлекеттің әлеуметтік саясаты.

§1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен қажеттілігі.

Экономиканы дамута мемлекет аса маңызды рөл ойнайды. Ол нарықтық механизмге тән кемшіліктерді түзетуге бағытталады. Нарық өндірілмейтін қорларды сақтау және қоршаған ортаны қорғауға жәрдемдеспейді, ұжымдық тұтыну тауарлары (кітапхана, мұражай және т.б.) мен қызметтерін іске асыруға ынталандырмайды, еңбек пен кіріс құқығына кепілдеме бермейді, фундаментальдық зерттеудердің мақсатты түрде дамытуын қамтамасыз етпейді және т.б.

Қазақстан экономиканы реформалау жолының басында. Ол нарықтық жүйені қалыптастыру мен қолданудың айтарлықтай өзіндік тәжірибесі жоқ. Сондықтан әртүрлі елдердің мемлекеттің реттеуінің тәжірибесін зерттеу көптеген қателіктердің қайталануын болдырмауға мүмкіндік береді.

Мемлекеттің рөлі оның функциялары арқылы көрінеді:

• экономикалық шешімдер қабылдау үшін құқықтық негізді жасау. Ол қауіпсіз тауарларды жасауға бағытталған жеке меншік құқықтарын анықтайтын, кәсіпкерлік қызметті реттейтін және т.б. заңдарды жасайды және қабылдайды.

• кіріс пен байлықты қайта бөлу. Ол жеке сектор айналысатын тауарлар мен қызметтер өндірісін ұйымдастырады, сақтануға, сыртқы саясатқа жұмсалатын шығындарды анықтайды, білім беруді, денсаулық сақтауды дамыту бағдарламаларын қалыптастырады;

• әлеуметтік қорғаныс пен әлеуметтік кепілдемелерді қамтамасыз ету. Мемлекет жалақының, кәрілік бойынша зейнетақының, мүгедектік, жұмыссыздық бойынша жәрдемақы, халықтың кедей топтарына әртүрлі жәрдемақылардың минимумына кепілдеме береді, бағалардың өсуімен байланысты кірістердің индексациясын жүзеге асырады;

• экономиканың тұрақтануы.

Өкімет, бюджеттік-салық және қаржы саясатын қолдана отырып, дағдарыс құбылыстарын, өндірістің құлдырауын, жұмыссыздықты төмендетуді, инефляциялық үрдістерді төмендетуге тырысады.

Нарық жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) жалпы экономикалық жүйенің тепе-теңдікте өсуіне қол жеткізу мақсатында микро- және макроэкономикалық реттеушілердің көмегімен объектілерге мақсатты түрде құрылымдастыру үрдісі.

ЭМР объектілері – бұл мемлекеттің араласуын қажет ететін мәселелер туындаған салалар, аймақтар, сондай-ақ үрдістер, жағдайлар мен құбылыстар. Негізгі объектілер – бұл экономикалық цикл, шаруашылықтың аймақтық және салалық құрылымдары, ақша айналымы, төлем балансы, бағалар, бәсекелестік жағдайлары, әлеуметтік қатынастар, қоршаған орта, сыртқы экономикалық байланыстар.

Реттеудің субъектілері ретінде орталық (федерациялық), аймақтық, муниципалдық басқару мекемелері болып табылады.

Реттеудің әдістері тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей реттеулерге құқықтық, әкімшілік және кейбір экономикалық құралдар жатады.

Құқықтық реттеу өндіруші және тұтынушы фирмалар үшін «экономикалық ойын» ережелерін орнатудан тұрады. Реттеудің заңнамалық формасының үлгісі ретінде антимонополиялық заңнама, «Тұтынушылар құқығын қорғау тұралы заң» және т.б. болып табылады.

Әкімшілік құралдар басқару-бөлу қатынастарына негізделеді және қорғану шараларын, рұқсат беру мен мәжбүрлеу шараларын қамтиды. Мысалы, билік қоршаған ортаны қорғай отырып, жаңа өнеркәсіптік құрылыстарға лицензия беруді қысқартады. Африканың бір мемлекетінде үкімет ұлттық саябақтың біреуін ұйымдастырушылық туризм мақсатында қолдануға рұқсат берді.

Мәжбүрлеу шараларына биліктің өнеркәсіптік кәсіпорындарға тазарту құрылыстарын орнату, жастарға жұмыс орындарын жасауға және т.б. міндеттеуін жатқызуға болады.

Жанама әдістерге ынталандырумен байланысты экономикалық қаражат және кейбір экономикалық емес, мысалы, сендіру құралдары жатады. Бірқатар жағдайларда үкімет халыққа шығындарға ұстамды болуға, отандық тауарларды көбірек сатып алуға, мемлекеттік займ облигацияларын сатып алуға үндеу жасайды. Осындай үндеулер көп жағдайда ынталандырушы шаралармен қатар жүреді. Мемлекеттік реттеудің экономикалық құралдары фискальдық және ақшалай-несиелік саясат құралдарына бөлінеді.