§1. Макроэкономиканың циклдік тербелістері.

Екі бірдей экономикалық конъютура арасындағы уақыт аралығы экономикалық цикл деп аталады.

Кез-келген цикл келесі принциптер бойынша сипатталады:

• өндірістің тербеліс деңгейінің болуы;

• тербелістер мерзімділігімен және қайталанғыштығымен сипатталады.

Тербелістер – дұрыс динамиканың ауысуы, яғни өндірістің кері динамикамен ұлғаюы.

Экономиканың циклдік даму мәселесін зерттеген экономисттер, экономикалық цикл 4 фазаны қамтиды деген қорытындыға келді:

1. дағдарыс (құлдырау, рецессия, сығылу);

2. депрессия;

3. тірілу;

4. көтерілу (экспансия).

Цикл құрылымында белсенділіктің жоғарғы (шың) және төменгі нүктелерін және олардың арасында жатқан құлдырау (рецессия) және өрлеу (экспансия) фазаларын ерекшелейді. Өрлеу фазасында ұлттық кіріс жылдан-жылға өседі, жұмыссыздық қысқарады, инвестициялар мен шынайы капитал көлемі артады.

Өрлеу фазасы буммен аяқталады, бұл кезде аса жоғы жұмыс бастылық және өндірістік күш шамадан тыс артады; бағалар деңгейі, жалақы ставкасы және пайыз ставкасы өте жоғары. Бумның қашып құтыла алмайтын салдары дағдарыс болып табылады, ол кезде өндірістің өсуі оның құлдырауымен алмасады. Дағдарыс кезеңінен кейін депрессия басталады. Бұл кезеңде ұлттық кіріс төмендеуін жалғастырады, ал жұмыссыздық арта түседі. Біршама уақыттан кейін депрессия тірілу фазасымен ауысады.

Экономикалық циклдің фазаларын графиг түрінде көрсетуге болады:

1-сурет—Экономикалық циклдың кезеңдері.

Өту жалғасымдылығы бойынша ажыратады:

1. Ұзақ циклдер (Кондратьев циклі), жалғасымдылығы 40-60 жылды құрайды. Бір толқыннан басқасына өту қоғам дамуындағы нағыз революциялық төңкерісті білдіреді. Ол білім беру саласында, өндірістің техникалық базасының өзгеруімен сипатталады.

2. Орташа циклдер (өнеркәсіптік циклдер), жалғасымдылығы 8-12 жыл. Оның себептері өндіріс саласында негізгі капиталдың жаңаруы болып табылады.

3. Қысқа мерзімді циклдер (Китчин циклі) – берілген циклдердің жалғасымдылығы 2-4 жылды құрайды. Қысқа циклдер тұтыну нарығында тепе-теңдікті қалпына келтірумен байланысты.

§2. Жұмыссыздық және оның формалары.

Жұмыссыздық – бұл еңбек ұсынысы еңбекке деген сұраныстан артық болғанда, еңбек нарығында жұмыс күшінің белгілі бір бөлігінің қажет болмауына негізделген, әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Ол циклдік, фрикциялық және құрылымдық формада дамиды. Циклдық жұмыссыздық – бұл өндірістің төмендеуімен және жоғарылауымен байланысты туындайды. Фрикциондық жұмыссыздық еңбек ұсынысындағы өзгерістермен байланысты. Құрылымдық жұмыссыздық жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысы құрылымының сәйкес келмеуінен пайда болады.

Экономистер сондай-ақ фрикциялық және құрылымдық жұмыссыздықты қамтитын табиғи жұмыссыздықты ерекшелейді. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі – бұл толық жұмыспен қамтылу жағдайындағы жұмыссыздық деңгейі (яғни циклдық жұмыссыздық болмағанда).

Жиынтық жұмыс күші мемлекет халқының бір бөлігін құрайды. Мемлекеттің барлық халқы екі топқа жіктеледі:

1. 16 жасқа толмаған тұлғалар, сондай-ақ арнайы мекемедегілер (психиаторлық ауруханадағылар, жөндеу мекемесіндегілер және т.б.);

2. жұмыс күші құрамынан шығып қалған тұлғалар, жұмыс істеу мүмкіндіктері бар, бірақ кейбір себептерден жұмыс істемейтін және жұмыс іздемейтін тұлғалар (үй шаруасындағы әйелдер, үйде істеушілер, оқушылар, зейнеткерлер және т.б.).

Демек, жиынтық жұмыс күшіне тек жұмыс істейтіндер ғана емес, сондай-ақ жұмыс істегісі келетін және жұмысты белсенді түрде іздейтін жұмыссыздар да кіреді. Жұмыссыздық формаларын талдаудың логикалық жалғасы оның құрылымын келесі белгілер бойынша сипаттау болып табылады:

1. жыныс бойынша, әлеуметтік тұрғыдан ең аз қорғалатын жұмыссыз әйелдерді ерекшелеумен;

2. әлеуметтік топтар бойынша;

3. білім деңгейі бойынша;

Жұмыссыздық деңгейін өлшеу үшін: жұмыссыздық деңгейі көрсеткішін қолданады.

Ж_д = (жұмыссыздар саны/жұмыс күші)*100.

Жұмыс күшінің көрсеткіштерін барлық халық санынан 16-жасқа дейінгі тұлғаларды, арнайы мекемелердегілерді, зейнеткерлерді, студенттерді, үй шаруасындағы әйелдерді алып тастап есептеуге болады.