§1. Шығындар және өзіндік құн.

Шығындар – кәсіпорынның өзінің өндірістік және саудалық қызметін жүзеге асыруға қажетті өндірістік факторлар шығындарының ақшалай көрінісі.

Олар өнімнің өзіндік құнының көрсеткіштерінде көрініс береді.

Осылайша, өнімнің өзіндік құны, өнімді өндіру мен өткізуге қажетті барлық шығындарды сипаттайды.

Өнімнің өзіндік құнына келесілер жатады:

• Өндірісті дайындау мен меңгеруге кететін шығындар;

• Өнімді өндіруге байланысты шығындар (өндірістің технологиясы және ұйымымен байланысты);

• Еңбекті төлеуге кететін шығындар;

• Табиғи шикізаттарды қолданумен байланысты шығындар;

• Технологияларды жетілдіру және өндірісті ұйымдастыру, сапаны жақсартумен байланысты шығындар;

• Өнртапқыштықпен, техникалық жетілдірумен, рационализаторлық ұсыныстармен байланысты шығындар;

• Өндірістік үрдістерге қызмет көрсету бойынша шығындар – модернизация мен реконструкциядан бөлек, ағымдағы, орташа, толық жөндеу.

• Еңбектің қалыпты жағдайлары мен ҚТ (қауіпсіздік техникасы) қамтамасыз ету бойынша шығындар;

• Жұмыс күшін іріктеумен байланысты шығындар;

• Табиғатты қорғау қызметіндегі қорлардың құрылымы мен қолданысына байланысты шығындар;

• Өндірісті басқарумен байланысты шығындар;

• Кадрларды даярлау және қайта даярлаумен байланысты шығындар;

• Жұмысшыларды жұмыс орнына және кері тасымалдаумен байланысты шығындар;

• Еңбек туралы заңнамамен қарастырылған төлемдер – демалыс төлем ақысы;

• Әлеуметтік сақтандыру қоры, зейнеткерлік қор, жұмыспен қамту қоры, медициналық сақтандыру қорларына аударылымдар;

• Кәсіпорын мүлкін сақтандыруға кететін шығындар;

• Несиелер бойынша шығындарды төлеу, банк қызметтерін төлеу шығындары;

• Кепілдемелік қызмет көрсетулер бойынша шығындар;

• Өнімді өткізумен байланысты шығындар – орау, сақтау, тасымалдау;

• НҚ іске асырудың шығындары – брак шығындарын толығымен қалпына келтірудің амортизациясы.

Өзіндік құн – айналым үрдісі салдарынан, өндірістің үздіксіз қызметін қамтамасыз ете отырып кәсіпорынға қайтатын құнның бөлігі.

Кәсіпорындар үшін элементтер бойынша шығындардың міндетті номенклатурасы орнатылған:

1. материалдық шығындар (қалдықтарды есепке алмағанда, шикізатқа және негізгі материалдарға; көмекші материалдарға; отынға; басқа жақтан энергияға);

2. еңбекті төлеуге кететін шығындар;

3. әлеуметтік қажеттіліктерге аударылымдар;

4. ОПФ амортизациясы;

5. өзгелер (өндіріс үрдісімен тікелей байланысты ақшалай шығындар).

Әртүрлі салалар үшін олардың құрылымдары бірдей емес.

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау кезінде, оларға шығындарды жатқызу тәсілі бойынша:

1) тікелей шығындар – белгілі бір өнімді даярлаумен тікелей байланысты шығындар (шикізат, негізгі және көмекші материалдар, отын және энергия, жалақы, ыдыс);

2) жанама шығындар — бүтіндей цехтің немесе кәсіпорынның шығындарымен байланысты — өнім түрлері бойынша тікелей есептелмейді, қандай да бір көрсеткішке пропорционал есептеледі (цехтік және жалпы зауыт ішіндегі шығындар — жалақыға пропорционал; жабдықтарды ұстау мен қолдану шығындары — өндіріс көлемдеріне пропорционал).

Өзіндік құнның мөлшеріне өндіріс көлемі мөлшері өзгеруінің әсері бойынша шығындарды келесідей ажыратады:

• тұрақты — өндіріс көлемінің өзгеруімен олардың мөлшері өзгермейді (амортизацияға аударылатын сома, жалға алу, басқарушы қызметкерлер құрамының жалақысы);

• аусыпалы – өнімді өндіру көлеміне пропорционал өзгеретіндер (шикізат, материалдар, , энергия, жұмысшыларға жалақы).

Айқын және айқын емес шығындарды ажыратады.

Айқын шығындар – бұл өндіріс факторларының өнім берушілерге тікелей төлемдер формасын қабылдайтын альтернативтік шығындар. Әдетте фирмалар оларды өзінің бухгалтерлік есебінде көрсетпейді, бірақ бұның салдарынан олардың айқындылығы азаймайды.

Айқын емес шығыдар – фирма иелеріне тиесілі қорларды пайдаланудың альтернативтік шығындары. Әдетте фирмалар оларды өзінің бухгалтерлік есебінде көрсетпейді, бірақ бұның салдарынан олардың айқындылығы азаймайды. Айқын және айқын емес шығындар арасындағы айырмашылықтың болуы «кіріс» ұғымын түсіну үшін қажет.