§1. Еңбекақыны төлеудің мәні және принциптері.

Еңбекақы – бұл жұмысшылардың жұмсаған еңбегінің саны мен сапасына сәйкес олардың жеке билігіне түсетін ұлттық кіріс бөлігінің ақшалай көрінісі.

Қазақстан Республикасында аралас әлеуметтік бағдардағы нарықтық экономика жағдайларында еңбекақыны реформалап, жалдамалы еңбекті пайдалану көзделеді. Еңбекақының жаңа жүйесінде көзделген:

• еңбекақының нақтылы деңгейі ҚР республикалық бюджеті туралы заңда бекітілген деңгейден төмен болмауы тиіс;

• еңбекақы бойынша кез келген шектеулерді алып тастау (салықтық шектеулерден басқа);

• жұмыс беруші мен жұмысшының арасында еңбекақынің келісімді принципін қолдану. Әр жұмысшы өзінің еңбек құқықтарын қорғауды кәсіподаққа көшіруге құқылы.

Халық шаруашылығының салалары мен сфералары бойынша еңбекақының деңгейлерінде, бес қағидаға (принципке) негізделген, белгілі айырмашылықтар бар:

1) еңбектің күрделілігін есепке алу;

2) еңбек жағдайларындағы айырмашылықтарды есепке алу (жеңіл, ауыр, қалыпты, зиянды);

3) саланың маңыздылығы мен приоритеттілігін есепке алу;

4) экономикалық аудандар мен аймақтардың табиғи-климаттық жағдайларының айырмашылықтарын есепке алу;

5) жұмысшының да, ол еңбек ететін бүкіл ұжымның да еңбек нәтижелерімен байланысты.

Номиналды еңбекақы – бұл еңбегі үшін жұмысшы қолға алатын ақша сомасы.

Шынайы еңбекақы бүгін және ертең номиналды еңбекақысына жұмысшы сатып ала алатын тауарлар мен қызметтердің көлемінен көрінеді.

§2. Еңбекақыны төлеудің формалары мен жүйелері.

Еңбекақының екі формасын қолданады: кесімді және уақытпен есептелетін. Еңбекақының кесімді формасы тікелей кесімді, кесімді-премиалды, аккордты және жанама кесімді төлемге бөлінеді. Уақытпен есептелетін формасы уақыттық және уақыттық-премиалды жүйеге бөлінеді.

Жұмысшының өнімділігін есепке алу тәсіліне қарай еңбекақы бөлінеді: жеке, орындалған жұмыстың есебі мен еңбекақының есетемесін әр жұмысшыға жеке жүргізеді; ұжымдық (бригадалық), орындалған жұмыстың есебі мен еңбекақыны бастапқы есептеуді жалпы бригадаға жүргізеді. Еңбекақының негізгі формасы – кесімді, өйткені ол еңбек өлшемін толығырақ ашады және еңбектің мөлшері мен сапасын бақылайды.

Тікелей кесімді жүйе. Жұмысшының жалақысы қажетті сапалы өндірілген өнімнің көлемімен және өнім бірлігінің бағалануымен анықталады. Орындалған жұмыс сәйкес келетін, мөлшердегі күндізгі тарифтік ставканың жұмыс өнімділігінің кесімді нормасына қатынасымен бағалау белгіленеді.

Кесімді-премиалды жүйе белгілі өндірістік көрсеткіштерді жақсартқаны үшін, жұмысшыларды премиялау мен ебекақының кесімді жүйесінің бірлігін құрайды.

Еңбекақының аккордты жүйесі. Оның мәні мынадан тұрады: кесімді бағалау орындауға дейін бүкіл жұмыс көлеміне әкімшілік пен жұмысшылардың арасындағы келісім бойынша белгіленеді. Еңбекақының аккордты жүйесі құрылыс ісінде, көмір өнеркәсібінде және геологиялық барлауда кең таралған. Бұл жүйенің басты кемшілігі еңбекақы көлемдерінің толымсыз негізделуі болып табылады. Сондықтан бұл жүйеге тыйым салынған, ол тек ерекше жағдайларда қолданылады. Аккордты төлемнің мөлшері кесімді ақы алатын жұмысшылардың өнімділігінің бастапқы нормалары мен қолданыстағы тарифтік ставкларынан шыға отыра, анықталады.

Еңбек ақының жанама кесімді жүйесі, еңбегі мөлшерлеуге және есептеуге жатпайтын, жұмысшылар тобына қолданылады.

Еңбек ақының уақыттық формасы. Біліктілігі (тарифтік ставкасы) бар және нақтылы атқарылған уақыты бар жұмысшының жалақысы. Уақытпен жұмыс істейтін жұмысшылардың жалақысы күнделікті немесе ай сайын жүргізіледі. Ай сайынғы төлем кезінде жұмысқа шығудың белгіленген графигін орындағанда, жұмысшыға толық төленетін айлық ставканы белгілейді.

Уақыттық төлем кезінде жұмысшы еңбегінің нәтижелері мен оның еңбекақысы арасында тура байланыс жоқ, сондықтан бұл жүйе еңбек өнімділігінің өсуін ынталандырады және бірдей біліктілігі бар жұмысшылардың еңбекақысын төлеуде теңдікке әкеледі.

САБАҚ №14

Тақырып 4.2: «Кіріс».

Жоспар.

1. Шығындар және өзіндік құн.

2. Кіріс және оның түрлері.

3. Маркетинг. Негізгі ұғымдары.