6 Дәріс. Саудаларды өткізудің тәжірібиелік үрдісі. Мердігерлік саудаларға қатысу және ұсыныс беру.

Қазақстан үшін бірінші дәрежелі міндет қоғамның ұйымдасу жүйесін талаптарға сәйкестендіре отырып , тұрақты дамуға қол жеткізу. Әлуметтік сфераның маңыздылығы , білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, әлеуметтік қорғсау салаларының, олар мемлекеттің әлеуметтік қауіпсіздік негізін құрайды.

Тәуелсіз мемлекетті құру мектептер жүйесін қалыптастыруды қажет етеді. Әлеуметтік саланың мемлекеттік емес құрылымдары пайда болды: мектепке дейінгі мекемелер, лицей, колледж, ЖОО, ғылыми орталықтар, олардың кейбірінде граннтар мен шетел инвестициялары қолданылады.

Экологиялық реттеу- қоршаған орта сапасының жақсартудың заңды бекітілген ұлттық бағдарламалады жасау. Батыс елдерде экологиялық саясаттығ бірінші кезегінде әкімшілік әдістер, ең алдымен орта сапасының міндетті экологиялық стандарттарын бекітү тұрса, 80-жылдардың екінші жартысында дәстүрлі нарықтық механизмге негізделген экономикалық тәсілдер қолданыла бастады.

Табиғат қорғау заңдылығының қатаңдатылуы, «қалдықтарды жою» стратегиясынан «зиянның алдын алу» саясатына көшу қоршаған ортаны қорғау мақсатындағы шығындардың артуымен қатар жүруде.

Халықаралық жеке компаниялардың қоршаған ортаны қорғаумен байланысты шығындарды екі категорияға бөлінеді. Біріншісіне, өндірістік қалдықтар – қатты, сұйық, газдармен ластану деңгейін төмендетуге бағытталған шығындар жатады. Нәтижесі- тазалағыш құралдар мен қондырғыларды енгізу.

Шығындардың екінші категориясы өндірістік технологиясы модерндеумен, өндіріс қалдықтарын қоршаған ортаны ластауын азайтатаын жаңа технологиялық үрдістерді енгізу.

Қалдықсыз технологияларды енгізу зиянды қалдықтардың міндетті төлемдері және салық жүйесі арқылы ынталандырылады. Реттеудің әртүрлі рычагтарының ішінде сертификатар ерекше орын алады. Сертификатта көрсетілген зиянды қалдықтардың бегілі нормасына салыстырмалы түрде аз қаржылық төлем алынады. Сертификаттарды пайдалануға байланысты тазартқыш құралдар мен құрылғыларға инвестициялауды кейінге қалдыру халықаралық кәсіпорындарды шығынғы алып келеді. Ірі мемлекеттік кәсіпорындарды реформалау өндіріс көлемінің азаюына , кейбір жағдайда кәсіпорынның жабылуына алып келеді. Бұл үрдіс, сәйкесінше, халықты жұмыспен қамтамасыз етуді төмендетіп , еңбек ресурстары мемлекеттік сектордан жеке секторға ағылды.

Саудаларды өткізудің тәжірібиелік үрдісі

1. Аукциондық сауда

Аукцион (auction латын тілінен аударғанда – көпшілік сайдасында сату) осындай тауарларды сатуды көрсетеді, қайсысында жеке қасиеттерімен және құндылығымен негізделеді. Олардың өндірілуі көпшілік саудадан әдейі белгіленген орындарда және алдын ала бекітілген уақытпен орындалады.

Аукциондық сауда – нарық саудасының түрі, сатушы барынша жоғары табыс алу үшін, сатуда қатысатын бірнеше сатушыларды пайдаланады. Сонымен қатар сатушы тауардың бағасын қояды, аукционда төлем қабілетіне қарай өзінің жеткілікті жағдайына дейін өседі. Аукциондағы бағаның түсуі немесе төмендеуі дауысты немесе дауыссыз формада болады.

Дауысты аукционда бағаның өсуі минималды бағаны хабарлағаннан кейін, сатушының бекітілуімен басталады. Осыдан кейін сауданы жүргізу ережесінде көрсетілгендей сатушылар минималды қосымшадан төмен емес сатып алғаннан соңғы бағасына дейін өзіндік қосымшалар жасайды, балғаның үшінші соққысынан кейін тоқтатылады және сатып алушының номері және соңғы бағасы хабарланады. Келісіммен бастапқы бағасы аукционның ұйымдастырушысымен және тауардың иесі арасында анықталады.

Дауыссыз аукционда сатушылар үстемдікпен бекітілген бағаны көтеруге аукционистқа алдын ала бекітілген белгілерді береді. Аукционист әр уақытта сатып алушыны хабарламай жаңа бағаны хабарлайды. Аукционды дауыссыз жүргізуде сатып алушының есімін жасырын сақтайды.

Аукционды сатылымда аукционист сатылған тауар үшін жауапкершілік алмайды, себебі сатып алушылар сауда жүргізуге дейін олармен жеткілікті танысуы мүмкін.

Бағаның төмендеуіне жүргізілген аукцион, голландық аукцион деп аталады. Олар бастапқыда көтермелі бағамен хабарланады, егер де сатып алушы сол бағаға сатып алмаса бағасы төмендей береді.

Аукционды жүргізу тәртібі

Аукционды жүргізуді басқару аукциондық комитетпен орындалады, оның құрамына төраға (аукцион басқарушы), жергілікті орындардың муниципальдік биліктер өкілдерімен. Аукционның басшысына орындалушы қызметкерлері бағынады, сонымен қатар: қаржылық, құқықтық, эксперттік, көліктік және т.б. аукциондық сауданың ережесін бекітеді және жүргізу графигімен орындалады.

Саудаға қатысатын әр қалаушы адам мәлімдемені толықтыру қажет және тауарды аукционға шығарарда оның атауын көрсету қажет, сипаттамасы, тұтыну қасиеті, сапалы қасиеттері, дана сандарының мәліметтері, сонымен қатар иесінің мәліметі қажет. Тауардың экспорттық бағасы қойылған баға қойылуымен аяқталады. Әртүрлі жағдайда аукциондық комитеттің сатушы және қызметкерлері «қордағы» бағаға келісіледі, төменгі бағамен тауар сатылуы мүмкін емес. Аукциондық сатылымда барлық жағдайлар аукциондық келісімде жазылады, алушы жақ та қол қояды.

Аукцион туралы алдын ала сатушыларға хабарланады (жабдықтаушыларға) сауданы жүргізу мерзімі туралы. Ол үшін аукционның басталуына дейін, 1,5-2 ай бұрын жарнама хабарлары таратылады, сауда орны және уақыты, сатылатын тауарлар саны және түрі қойылады. Ақпарат нәтижелі болу үшін әр түрлі тәсілдер қолданылады: аукционды жүргізу орындарында, сауда орындарында, ғимараттарда, аукцион жүргізетін орында жарнамалық щиттер және транспоранттар қойылады. Транспоранттарда, жарнама афишаларында аукционның жұмыс уақыты көрсетіледі, сауданың жүргізу күні және уақыты, тауар сатылымына кіретін тізімдер және басқа ақпараттар. Осыған сәйкес радио және теледидар жарнамасы, жарнамалық кітапшалар, жарнамалық қағаздар және т.б. қолданылады.

Сауда уақытында басталып, арнайы аукциондық залда өтеді.

Аукционды жүргізудің дауысты тәсілінде аукционист келесі лоттық нөмерді хабарлап, бастапқы бағасын айтады және «Кім көп береді?» деп сұрайды. Егер де бағаны өсіру берілмесе, аукционист үшінші рет «Кім көп береді?» сұрақтан кейін балтамен соғады, себебі осы лот соңғы аталған және жоғарғы бағамен сатылады.

1. Мердігерлік саудаларға қатысу және келісімге отыру:

-ұсыныс өндіру

-ұсынысты талдау

-шарттарды талдау

- келісім жасауда кепілдеме

Ұсыныс өңдеуде құжаттар тізімін дайындау қажет:

-құжаттар ұсынысын дайындау

-саудаларға қатысуға шақыру

-мәлімдемені бөлу

-құрылыс шарты

-ортақ жағдай

-техникалық талап, қосымшалар және сызбалар

-қойылған позиция

-құрылыс жұмысының үлгісі

-шарт шеңберіндегі жұмыстар (үндемеу бойынша)

Сауда жұмысының тәртібі

1. Келісімге отыру

2. Аукционды жүргізуге қажетті ақпараттар мен құжаттар жинау. Осы кезеңде объектіні әрі қарай пайдалану және сатып алушының мүмкіндік ортасы - аукцион қатысушыларын анықтау.

3. Жарнама компаниясының жоспарын жасау, сауда туралы хабар беру, МАЖ объектісіне жарнама беру, сонымен қатар басқа да жарнама шараларын қолдану, мысалы: интернет, direct-mail жіберу және т.б.

4. Клиентке кеңес беру, обьектіні көрсету, аукцион қатысушыларына құжаттарды көрсету. Қызыққан адамдардан мәлімдеме жинау. Қатысушылардан алдын ала төлем алу.

5. Жеткілікті көлемде мәлімдеме алған соң, әр жағдайда 2 немесе одан да көп келісімдер бойынша тапсырыс берушімен аукционның күнін белгілейді. Барлық берілген мәлімдемелерді хабарлау, сонымен қатар басқа да адамдарға күні, уақыты, сауданың өтетін орнын, объектінің сипаттамасы туралы, сату жағдайымен және аукционды жүргізу ережесін хабарлау.

6. Аукционды жүргізу. Аукционы шешімін дайындау.

7. Сауданың ұтушысымен тапсырыс берушіден негізгі қаражатты алу.

Заң-сұрақтары және жобаны басқарудағы сұрақтар

Жобаны басқарудағы сұрақтар

Құқықты анықтау және компенсация тәсілдері Бағаны орнату

Өкілдікті анықтау Төлем үрдісін анықтау

Міндеттерді бөлу Өкілдікті анықтау

Қорларды бөлу Әрекеттің шектелуі

Жұмыс әдісін анықтау ШАРТ Рөлін анықтау

Күтуін анықтау С,S,T базистарын анықтау

Стратегиялық басқарудың тойтарысы Қауіп-қатердің топтастырылуы

Басқару әдістерін анықтау Саудалық келісімдегі нақтылық

Сапа стандартын орнату Қосымша үрдістерді қосу

Ақпараттық мұқтаждықты анықтау Шарттың жағдайын сипаттау

Құқықты анықтау және компенсация тәсілдері Әдістерді қарастыруда заңды қолдану

Заң сұрақтары

Бақылау сұрақтары:

Ұсынысты өндіру дегеніміз не?

Ұсынысты өндіру үшін қандай құжаттар қажет?

Аукциондық сауда дегеніміз не?

Аукциондар қалай жүргізіледі?

Саудалар жүргізу үшін қандай нормалар бар?

7 Дәріс. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕС ТӘЖІРІБИЕСІНДЕГІ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ТЕХНИКО-ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕЛУ КЭЙСІ.

Техника-экономикалық негіз – бұл потенциалды инвесторларды, жобалаушыларды, қаржыгерлерді инвестициялау және қаржыландыру тәсілдері туралы шешім қабылдауға қажет ақпаратпен қамтамасыз ететін құрал. Инвестициялаудың келесі фазаларын бөлуге болады:

Инвестициялауға дейінгі фаза; инвестициялық фаза; эксплуатациялық фаза.

Инвестицияға дейінгі фаза бірнеше кезеңдерден тұрады: инвестициялық мүмкіншіліктерді анықтау, инвестициялық жобаның альтернативті нұсқаларын анықтау, жобаны алдын-ала таңдау, алғашқы технико-экономикалық негізін дайындау, техника-экономикалық негіздеу, жоба бойынша бағалау қорытындысы, инвестициялау туралы шешім, кепілдемелік қамтамасыз етудің функционалдық талдауы. Мұндай кезеңдік тексеру, операциялар мен кезеңдерге бөлу инвестициялық фазаға қол жеткізу ықтималдығы төмен жобалар үшін технико-экономикалық негіздеудің көп санын жоюға мүмкіндік береді. Инвестициялық шығындардың үлесі түрінде анықталатын инвестиция алдыңғы зерттеулер шығындары әлемдік тәжірібие көрсеткендей әр кезеңде төмендегідей болды: инвестициялық мүмкіншілікті анықтау 0,2 -1,0% инвестициялау жобаның альтернативті нұсқаларын талдау 0,5-0,7% алдын-ала технико-экономикалық негіздеу- 1,0-1,5% ; технико-экономикалық негіздеу (шағын және орташа өнеркәсіп жобалары үшін)- 1,0-3,0%; технико-экономикалық негіздеу (ірі өнеркәсіп кәсіпорындары немесе күрделі технологиялар немесе өткізу нарығы зерттелмеген ірі өнеркәсіп кәсіпорындары үшін) 0,2-1,0%.

Экономикалық тиімділік негізіндегі инвестициялық жобалардың альтернативті нұсқаларын талдау инвестиция алдындағы неғұрлым жауапты кезеңнің бірі болып табылады. Ол жиналған және талдауға дайындалған барлық технико-экономикалық, қаржылық ақпаратты бөлшектеп талдау мен интегралды бағалауды қамтиды. Капитал салымдарын бағалау мен құрылыс-монтаж жұмыстарының өзіндік құнын бағалауда қолданылатын тәсілдер әкімшілік-командалық экономикаға негізделген. Олардың негізінде инвестициялық жобаны жүзеге асыру нәтижесінде алынатын халық шаруашылығы эффектісі шамасы негізге алынған.

Капитал салымдарының тиімділігін есептеудің базалық тәсілі болып капитал салымдарының қайтарылуының бекітілген нормативін қолдануға негізделген келтірілген шығындар әдісі табылады.

Нарықтық қатынастар жағдайында инвестициялық жобаның тиімділігін анықтаудың негізінде әртүрлі жобаларға инвестициялар салудың тиімділігін анықтаудығ негізіндн басқа критерийлері мен тәсілдері жатады. Бұл жағдайда өндіріске қаржы салудың альтернативасы ретінде басқа өндірістік обьектілерге қаржылық салымдар алынады. Қаржылық талау тұрғысынан инвестициялық жобаны жүзеге асыру өзара байланысты үрдіс ретінде сипатталады: өндірістік обьектіні құруға инвестиция жасау ( капиталдың жинақталуы) және салынған қаржыдан кіріс алу үрдісі. Бұл екі үрдіс тізбектеліп немесе қатар жүреді.

Соңғы жағдайда инвестицияның қайтарымдылығы салым үрдісінің аяқталғанына дейін басталады деп болжамдалады. Екі үрдістің де уақыт бойынша бөліну қарқындылығы әртүрлі болады,ол инвестициялық салымдардың тиімділігін анықтайды.

Қаржылық талдаудың обьектісі төлемдік ағымдар болып табылады, бұл екі үрдісті бір бірлескен реттік түрде сипаттайды. Өндірістік инвестиция жағдайында нәтижелі төлемдік ағымдар іскерлігі, инвестиция іскерлігі мен жобаны орындауға нағыз кіріс іскерлігі арасындағы айырмашылыққа негізделеді.

Таза кіріс деп –әртүрлі төлемдерді есептеп алғаннан кейінгі әр уақыт бөлігіндегі түскен кірісті айтады. Бірақ бұл шығындарға (еңбекақы төлеу, шикізат, энергия, салық және т.б) амортизациялық аударым кірмейді. Әсерлік бағалау жүйе көрсеткіштерін есептеу көмегімен жүзеге асырылады.

Шығындар мен кірістер әртүрлі уақыттағы бір базалық сәтке келтіріледі.

Базалық сәт болып, есептеледі, әдетте: жобаны жүзеге асырудың ең алғашқы күні өнімді өндірудің бастапқы күні немесе немесе шартты күн, жобаның әсерлілігін есептеуге жақын уақыт.

Әр уақыттық төлемдерді базалық күнге әкелу үрдісі- дисконттау деп аталады. Бұл үрдістің экономикалық мағынасы келесідей, мысалы бір судалық пайыздың ставкасы және төлемдер ағымы, оның басы базалық сәәтке сәйкес келсе. Онда дисконтталған төлем өлшемінің сәті базалық сәттен интервалдар өлшеміне қалып қалған, бірнеше Pd (t) өлшеміне тең ал ол судалық пайызға r беріле отырып, t сәт P(t) өлшемін береді. Сонымен Pd(t) *(i+r)’=P(t) немесе дисконтталған төлем өлшемі P(t) мынаған тең :

Pd(t)=

Ссудалық пайыз көлемі-дисконттау нормасы деп аталады және экономикада кірісті таңдау нормасы салынған кірістер немесе болашақта алынатын кіріс деп те аталады.

Дисконттау ставкасын таңдағанда ссудалық пайыздың бар немесе күтілетін орташа деңгейіне мән беріледі. Ерекше мән берілетін нәрсе-құнды қағаздардың, банктік несиелердің пайдалылығы.

Әлемдік тәжірібие көрсеткендей-бұл мақсаттарға ставкасының үш нұсқасы: акцияның кірістілігінің орташа индексі, кредит бойынша ставкалар, фирма тәжірібиесіне негізделген субьективті бағалар.

Дисконттау ставкасы, нарықтық экономикада қолданылатын, шаруашылық коньюнктурадан, елдің экономикалық дамуына, әлемдік экономикаға тәуелді және тура болжамдардың және зерттеулердің нысаны болып табылады.

Бұл жағдайда базалық пайыздық ставка банктік депозит ставка пайыз немесе ҚР ұлттық банктің қысқа мерзімді мемлекеттік құнды қағаздарына теңестірілуі мүмкін. Пайыздық ставка өлшеміне тәуекел үстемесін қосу кең тараған, бірақ тәуекелді ескерудің бір ғана шешімі емес.

Бұл амалдың тағы бір шешімі-ол инвестициялық жобаның сыртқы фактор мен параметрге сезімталдығы және тұрақтылығы.

Сыртқы факторларға: инфляцияның келешектегі деңгейі, шығарылатын өнімге деген сұраныстың өзгеруі мен бағасы, шикізат пен материалдардың бағасының өзгеру мүмкіншілігі, ссудалық ставка пайызының өзгеруі, салық ставкалары және т.б.

Ал ішкі факторларға: құрылыстың мерзімі мен бағасының өзгеруі, әртүрлі шикізат пен материалдар қажеттілігі және т.б.

Инвестициялық жобаның жүзеге асырылуы «әртүрлі фазаларда инвестициялауға дейінгі, инвестициялық және эксплуатациялық тұрып, динамикалы үрдіс болғандықтан, оны жазу үшін имитациялық динамикалық модельді қолдану қажет.

Өзгермелілер ретінде бұл модельде технико-экономикалық және қаржылық көрсеткіштер, және сыртқы экономикалық ортаны сипаттайтын параметрлер алынады. Бұл модельдер негізінде кірістер мен шығымдар ағымы, инвестициялық жобаның әсерлілігі есептелінеді. Өндірістік іскерліктің жылдық балансы шығарылады және өндірістік іскерліктің нәтижесінде түрлі сыртқы факторлар мен параметрлердің ықпалы жайында талдау жасалынады. Ірі өндірістік және қаражаттық әлемдік корпорациялар өзінің дамуының экономикалық-математикалық модельдерін және капиталдың оңтайлы орналасуын жасайды.

Бақылау сұрақтары:

1. Технико-экономикалық негіздеудің мәні

2. Инвестиция алдындағы зерттеулердің фазалары

3. Дисконттау деген не?

4. Инвестициялық жобаның уақыт факторы мен қарыз үрдісінің мөлшерлемесіне сезімталдығын анықтау тәсілі.

5. Сауданың түрлері?

6. Саудалар қалай іске асырылады?

8-ші дәріс. ЖОБАНЫҢ ОРЫНДАЛУЫН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ БОЛЖАУ

Болашақ инвестициялық жобаның бизнес-идеясының тұжырымдалғаннан кейін, кәсіпорын сол бизнес-идеясын іске асыра ала ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек. Талдаудың осы түрі инвестициялық жобаны әзірлеу мен талдаудың алдын-ала кезеңінің мазмұнын құрайды. Батыстық жобаларды талдау тәжірибесі кезінде төмендегі критерийлерді қолданады:

-саланың пісіп-жетілуі

-кәсіпорынның бәсекеге жарамдылығы

Саланың пісіп-жетілуінің оны даму жағдайының төрт түрінің біреуіне жатқызу арқылы талдау қалыптасқан: эмбрионалдық, өспелік, пісіп-жетілген немесе ескірген.

Екінші критерийге сәйкес кәсіпорынның тиісті сала шеңберінде оның бәсекеге жарамдылығын орнату керек. Басқаша айтқанда, тауар мен қызмет көрсетудің мақсаты нарығында берілген кәсіпорынның басқа кәсіпорындармен салыстырылғанын анықтау әдетте негізгі кәсіпорынның алты жағдайын қолданады: басым, мықты, жағымды, тұрақсыз, әлсіз, өмір сүре алмайтын.

Кәсіпорынның пісіп- жетілу критерийі ме бәсекелік қабілетін салыстыру арқылы кәсіпорынның өмір сүру циклінің матрицасын құруға болады, кәсіпорынның жағдайын қалыптастырып қана қоймай, ары қарай дамуы бойынша қағидалық кеңестер береді.

Жобаны талдаудың алдын-ала кезеңінің соңғы нәтижесі көрсетілген критерийлер кәсіпорынның матрицадағы қандай нақты торға жататындығын білдіреді. Талдаудың алдын ала кезеңі уақыт бойынша ұзақ болмауы керек және алдын ала кезеңде жасалатын қорытындылар сапалық бағаларға негізделеді. Соған қарамастан, бұл кезең келесі екі себепке байланысты қажет:

-стратегиялық инвесторме әрі қарай қатынас жасау барысында саланың пісіп- жетілуі мен кәсіпорынның бәсекелік жағдайы туралы мәселелер міндетті түрде қозғалады және бұған алдын-ала дайындалу керек.

-егер кәсіпорындарының басқарушылары талдауға назар аудармаса, онда стратегиялық инвестор бұл жұмысты өзі атқарып, оң нәтижелерге келмеуі мүмкін.