3. Qur᾽anin dərin mə᾽na daşiyan ayələri

Qur᾽anın höccət olmadığını iddia edənlərin bir qismi istinad etdikləri üçüncü dəlildə deyirlər: Qur᾽anın geniş mətləbi əhatə edən bir çox ayələri dərin mə᾽nalar daşıdıqları üçün hamı onu heç də asanlıqla başa düşmür.

Qədim dövrlərdə tə᾽lif olunmuş bir çox alimlərin əsərlərini nəzərdən keçirdikdə, belə mətləbin böyük kütlə tərəfindən dərk olunmadığının şahidi oluruq. Onları dərk edə biləcək şəxslər yalnız bu sahədə təcrübəsi olan mütəxəssis və təhqiqatçılardır. Bəşər tərəfindən yazılmış bu kitablar asanlıqla dərk olunmayandan sonra, ilahi kəlam olan, keçmiş və gələcəkdən xəbər verən vəhy məcmuəsini dərk etmək təbii ki, asan olmayacaqdır.

Cavab: Qur᾽an, keçmiş və gələcəyin dərin, batini elmlərini əhatə edib [bə᾽zi ayələri] yalnız Əhli-beyt tərəfindən dərk olunsa da, orada mövcud olan digər ayələrin zahiri mə᾽naları ərəb dili ilə tanışlığı olan hər bir şəxs tərəfindən dərk olunur. Və beləliklə, nəqli dəlilləri nəzərə almaqla ilahi hökm və göstərişlər lazımı qaydada icra olunur.

4. Qur᾽anin zahiri mə᾽nalari nəzərdə tutulMurmu?

Deyirlər: Ümumi şəkildə bilirik ki, ümumiyyət və müəyyən xarakteri daşıyan Qur᾽anın bütün zahiri mə᾽naları nəzərdə tutulmur. Onlardan bir çoxu müəyyən maddələrlə məhdudlaşdırılmışlar. Eyni zamanda, zahiri mə᾽nalarda Qur᾽anın bə᾽zi ifadələrinin nəzərdə tutulmaması haqda ümumi mə᾽lumat əldə etdik. Lakin, bu kimi ifadə və cümlələr nəzərdə tutulmadığı üçün onlardan digər mə᾽nalar hasil olunur. Bunu da qeyd edək ki, bu kimi mə᾽nalar tam şəkildə müəyyənləşdirilməmişdir və bəlkə də Qur᾽anın digər ayələri ilə qarışaraq onları bir-birinə oxşatmışlar. Biz, Qur᾽anda istifadə olunan bu kimi ifadələr barəsində də ümumi mə᾽lumat əldə etdik, bu səbəbdən də Qur᾽anın bütün ifadə və ayələrinin zahiri mə᾽nalarına müraciət etməkdən çəkinməli və onlara istinad etməməliyik. Çünki, onlar da nəzərdə tutulmayan cümlə və ifadələrdən ola bilər.

Cavab: İcmali elm yalnız o zaman Qur᾽an ayələrinin zahiri mə᾽nalarına əməl etməyə mane ola bilər ki, onun ayələrində heç bir araşdırma və təhqiqat aparılmamış olsun. Lakin, bir qədər yaxından diqqət yetirdikdə və zahiri mə᾽naları nəzərdə tutulmayan bə᾽zi ayələri araşdırdıqda mə᾽lum olur ki, elm və əql baxımından digər ayələrə də istinad və əməl olunmasına heç bir maneə yoxdur. Çünki, belə olduqda əldə etdiyimiz icmali elm, yalnız Qur᾽anda istifadə olunan və zahiri mə᾽nası nəzərdə tutulmayan ifadələrə aid olacaqdır. Bə᾽zi ayələr araşdırılaraq onlarda bu xüsusiyyətlərin olması müəyyənləşdirilmişdir. Digər ayələrə isə belə bir ehtimal verilməmişdir və belə olduqda onların zahiri mə᾽nalarına istinad və əməl etmək düzgün olacaqdır.

Belə bir elmi təhlil “İcmali elmin təcziyə və təhlili” adlanır və biz onun vasitəsi ilə bütün hallarda əməl və istinad edəcəyimiz şeylərin düzgünlüyünü asanlıqla ayırd edəcəyik.

Hər yerdə olduğu kimi, nəql olunmuş rəvayətlərin mö᾽təbər olub-olmamadığını müəyyənləşdirmək üçün bu üsuldan (icmali elmdən) istifadə edir və beləliklə yetkin nəticəyə gəlirik.

Əgər icmali elmin bir tərəfini ləğv edib digər tərəfini saxlamaqla da həmin şeyə əməl etmək mümkün olmasaydı, onda təkcə Qur᾽anın deyil, eləcə də hədis və rəvayətlərin də höccət olması qüvvədən düşərdi və onlara əməl etmək mümkün olmazdı. Onların zahiri mə᾽nalarına istinadən də əməl edə bilməzdik. Çünki hədis və rəvayətlərin də ümumi və xüsusi mə᾽naları vardır ki, onların zahiri mə᾽nalarından ayrı bir şeydir. Müxaliflərin əqidəsinə görə, Qur᾽anın zahirinin höccət olmasını da qüvvədən bir növ icmali elm hədis və rəvayətlərdə də vardır və onların da zahirini qüvvədən salır.

Və əgər «icmali elmin təhlil» olunması bu xüsusiyyətə malik olmasa, terminalogiyada «əsli bəraət» adlanan, insanın üzərinə düşən vəzifələrin hansılarının icrası vacib, hansılarının isə haram olduğuna dair qəti hökm sadir edə bilmərik. Çünki, üzərinə şər᾽i vəzifə düşən hər bir insan nəyin ona vacib və nəyin haram olduğunu çox yaxşı bilir. Və icmali elm ilə vacib və haram olan bə᾽zi məsələlərə diqqət yetirdikdən sonra nə qədər mə᾽lumat əldə etmişsə, bir o qədər yetkin nəticəyə gələ bilər. Digər məsələlərdə isə halallıq hökmü verilir və buna terminalogiyada «əsli bəraət» deyilir.

Alimlərdən bir qismi bə᾽zi məsələlərdə «ehtiyata» üstünlük verirlər. Lakin, onların verdikləri bu kimi hökmlər «icmali elmə» və «əsli bəraət» deyil, müəyyən rəvayət və hədislərə əsaslanır. Bu barədə ətraflı mə᾽lumat əldə etmək istəyənlər «Əcvədul-təqrirat» adlı kitaba müraciət edə bilərlər.