Qur᾽anin zahiri mə᾽nalarinin höccət olmadiğini isbat edən dəlillər

Bir qədər əvvəl Qur᾽anın zahiri mə᾽nalarının höccət olduğuna dəlalət edən dəlil və sübutlara işarə etdik. Lakin, hədis alimlərinin bir qismi bunun tam əksinə olaraq yeni bir nəzəriyyə irəli sürərək, Qur᾽anın zahiri mə᾽nalarının höccət olmadığını iddia edirlər. Onların fikrincə Qur᾽anın zahiri mə᾽nalarında, həmişə heç də nəzərdə tutulan şeyləri dərk etmək olmur. Onlar da öz nəzəriyyələrini sübuta yetirmək üçün bir neçə dəlilə istinad edirlər.

1. Qur᾽anin dərk olunmasi müəyyən İxTisasmi tələb edir?

Qur᾽anın zahiri mə᾽nalarının höccət olmadığını iddia edənlər deyirlər: Qur᾽anın həqiqi mə᾽nalarını dərk etmək heç də hamıya müyəssər deyildir. Onu yalnız Qur᾽an elmləri ilə yaxından tanış olan bə᾽zi mütəxəssislər dərk edə bilər. Və dediklərini sübuta yetirmək üçün bu məzmunda nəql olunmuş bir neçə rəvayətə istinad edirlər.

1. Şueyb ibni Ənəs, imam Sadiq (ə)-dan nəql etdiyi mursəl^* rəvayətdə deyir: İmam Sadiq (ə), Əbu Hənifəyə deyir: İran camaatının fiqhi suallarına sənmi cavab verirsən?

Dedi: Bəli.

Buyurdu: Nəyə istinad edərək fitva verirsən?

Dedi: Allahın kitabına (Qur᾽ana) və Peyğəmbərin (s) sünnəsinə.

Buyurdu: Əbu Hənifə! Allahın kitabını lazımınca dərk edə bilirsənmi? Nasix və Mənsux ayələrini tanıyırsanmı?

Dedi: Bəli.

Buyurdu: Belə bir böyük elmə yiyələndiyini iddia etdiyin üçün vay halına! Məgər bilməyirsənmi ki, bu elmlərə yalnız Peyğəmbərin (s) Əhli-beyti və müəyyən şəxslər yiyələnirlər?! Ey Əbu Hənifə! Bil ki, Allah-taala Qur᾽anda sənin biləcəyin bir şey nazil etməmişdir və orada sənə bir hərf də olsun irs qoymamışdır.

2. Zeyd nəql etdiyi rəvayətdə deyir: İmam Sadiq (ə), Qətadədən soruşur: Bəsrənin fəqihliyini öz üzərinə sənmi götürmüsən?

Dedi: Belə təsəvvür edirlər.

İmam Sadiq (ə) buyurdu: Düzdürmü ki, Qur᾽anı təfsir edirsən?

Dedi: Bəli.

İmam (ə) buyurdu: Ey Qətadə! Əgər Qur᾽anı öz rə᾽yinlə təfsir edirsənsə bil ki, həm özünü, həm də başqalarını uçruma yönəltmiş olursan. Yox əgər başqalarının rə᾽yi ilə təfsir etmiş olsan, yenə də həm özünü, həm də başqalarını uçruma yönəltmiş olarsan. Bil ki, Qur᾽anı yalnız o kəslər təfsir və dərk edə bilər ki, onların haqqında Qur᾽anda xitab və ya söhbət açılmış olsun.

Cavab: Nəql olunmuş birinci rəvayətdə yalnız Qur᾽anın zahiri mə᾽naları deyil, həm də batini mə᾽naları («Nasix» və «Mənsux» ayələri) ilə tanışlıq və həmçinin bu kimi məsələlər nəzərdə tutulur. Belə ki İmam (ə), Əbu Hənifədən «Nasix» və «Mənsux» barəsində soruşur. Bu isə bir şəxsin Qur᾽anın batini mə᾽nalarına yiyələnib-yiyələnməməsinə dəlalət edir. Bütün bunları nəzərə alaraq, imam Sadiq (ə) belə bir məs᾽uliyyətli vəzifəyə tə᾽yin olunmuş bir şəxsi — Əbu Hənifəni, Qur᾽an elmlərinə daxil olan bu kimi məsələlərə agah olmadığı üçün danlamaq qərarına gəlir.

İkinci rəvayətdə isə biz, imam Sadiq (ə)-ın Qətadədən təfsir etməsi haqda soruşduğunun şahidi oluruq. Qur᾽an təfsir olunduqda isə bir çoxlarına mə᾽lum olmayan dərin mə᾽na və məfhumlar üzə çıxarılır. Bu isə olduqca mühüm və məs᾽uliyyət tələb edən bir işdir. Belə bir dərin elmə yiyələnmək isə heç də hamıya müyəssər olmayır. Demək, rəvayətlərdən məqsəd Qur᾽anın zahiri mə᾽nalarının dərk olunması deyil, onun dərin [batini] mə᾽nalarına yol tapmasıdır.

Əvvəlki fəsldə nəql olunan mö᾽təbər rəvayətlər, dediklərimizi bir daha təsdiq edir. Belə ki, bu rəvayətlərdən bizə mə᾽lum olur ki, Qur᾽anın zahiri mə᾽nalarının dərk olunması heç də təsadüfü şəxslərə aid deyildir.

Birinci rəvayətdə, imam Sadiq (ə)-ın Əbu Hənifəyə «Orada [Qur᾽anda] sənə bir hərf də olsun irs qoyulmamışdır» deməsi, bir daha bu mətləbi sübuta yetirir ki, Allah-taala yalnız öz peyğəmbərlərini Qur᾽anın varisləri qərar vermişdir. Fatir surəsinin 32-ci ayəsində bu haqda deyilir:

«Sonra kitabı bəndələrimizdən seçdiklərimizə miras qoyduq.»

Bu səbəbdən də Qur᾽an ayələrini tam şəkildə dərk edib, kimsəyə açıqlamaq, sirlərinə agah olmaq Peyğəmbər, övliya və onların sadiq davamçılarından savayı kimsəyə nəsib olmayıb. Bütün bunları nəzərə alaraq, imam Sadiq (ə)-ın Əbu Hənifəyə etdiyi xəbərdarlığı heç də belə qəbul etmək olmaz ki, o hətta «Qul hu vəllahu əhəd» (De ki, O Allah birdir) kimi sadə ayələri belə başa düşməmişdir.